กาพย์สุรางคนางค์

กาพย์สุรางคนางค์ เป็นกาพย์ชนิดหนึ่งที่กวีนิยมแต่งในวรรณกรรมไทย แบ่งเป็น 3 ชนิด คือ กาพย์สุรางคนางค์ 28 กาพย์สุรางค์นางค์ 32 (กาพย์ธนัญชยางค์) และกาพย์สุรางคนางค์ 36 (กาพย์ขับไม้)

ประวัติ

กาพย์สุรางคนางค์ มีหลักฐานควรเชื่อว่าได้ชื่อมาจากคาถาภาษาบาลีที่ยกเป็นตัวอย่างฉันท์ในจินดามณี คือ วิสาลวิกฉันท์ ที่มิได้กำหนดครุและลหุ ยกตัวอย่างว่า

๏ สุราคณา สุโสภณา รปิรโก สมานสิ ภิวันทโน สเรนโก รัตินทิวัง ฯ ๒๘ ฯ

๏ สรวมชีพถวาย บังคมโดยหมาย ภักดีภิรมย์ เสร็จจำนองฉันท จำแนกนิยม วิธีนุกรม เพื่อให้แจ้งแจง

๏ ซึ่งเสด็จโดยไนย ในวุตโตไทย คณสำแดง ยัตติยุตติ สัญญากรแถลง กำหนดอย่าแคลง นิพันธ์ฉันทา

๏ ถวายตัวประดิพัทธ์ ปราโมทย์มานัส รัดรึงปรีดา ลอองธุลี พระบาทภูวนา ยกนารถมหา คุณุประการ ฯ

ฉันทลักษณ์

กาพย์สุรางคนางค์ 28

บทหนึ่งมี 28 คำ แบ่งเป็น 7 วรรค วรรคละ 4 คำ ลักษณะการส่งสัมผัสมี 3 แบบ ดังนี้

แบบที่ 1 บังคับเฉพาะสัมผัสระหว่างท้ายวรรคที่ 1 -2, ท้ายวรรคที่ 3 กับท้ายวรรคที่ 5 - 6 และสัมผัสระหว่างบท จากท้ายบทแรกไปยังท้ายวรรค 3 ในบทต่อไป พบในวรรณกรรมยุคแรก ๆ ดังตัวอย่าง

๏ ข้าแต่พระชี
ท่านเจ้าใจดี		อย่าเดียดอย่าฟุน

ใช่ข้าจมา		สู่เจ้าใจบุญ
ขอเข้าของขุน		ผู้ขี่เมืองขวาง

๏ ใครเห็นพระอาริ
ยกในสงสาร		สรนุกนิทุกบาง

แห่งสิงสู่อยู่		ศรัทธาทุกปาง
โทษาเบาบาง		ทั่วโลกากร
— มหาชาติคำหลวง กัณฑ์มหาพน

แบบที่ 2 เพิ่มสัมผัสระหว่างวรรค 4 กับวรรค 5 ขึ้นอีกแห่งหนึ่ง พบในงานยุคสมัยต่อมา ดังตัวอย่าง

 

๏ เมื่อปลงหนังลง
ได้ชอบประสงค์		จะเล่นมินาน

แม้ใช้ในคน		ตระกลตระการ
จะเล่นบันดาล		บรรโดยหรรษา

๏ นี้คือบูรณะ
นเรนทรพระ		ผู้เรืองฤทธา

ข้ารังริเอง		เลบงโสภา
ให้เล่นเตือนตา		ตระการทุกอัน
— สมุทรโฆษคำฉันท์ สำนวนพระมหาราชครู

แบบที่ 3 เพิ่มสัมผัสจนครบทุกวรรค ปรากฏในงานของสุนทรภู่ และงานยุคหลัง ๆ

๏ ขึ้นใหม่ในกน
ก กาว่าปน		ระคนกันไป

เอ็นดูภูธร		มานอนในไพร
มณฑลต้นไทร		แทนไพชยนต์สถาน

๏ ส่วนสุมาลี
วันทาสามี		เทวีอยู่งาน

เฝ้าอยู่ดูแล		เหมือนแต่ก่อนกาล
ให้พระภูบาล		สำราญวิญญาณ์
— กาพย์พระไชยสุริยา

ปัจจุบันนิยมแต่งแบบที่ 2 มากที่สุด

กาพย์สุรางคนางค์ 32

เป็นกาพย์ประดิษฐ์ขึ้นใหม่ โดยพระราชวรวงศ์เธอกรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ เพื่อใช้อธิบายประกอบภาพเรื่อง ศรีธนญไชย ฝีมือวาดของ เหม เวชกร ในหนังสือประมวญสารรายสัปดาห์ ซึ่งทรงตั้งชื่อว่า กาพย์ธนัญชยางค์ โดยทรงอธิบายว่ากาพย์นี้คือกาพย์สุรางคนางค์ 28 แบบเก่านั่นเอง แต่เพิ่มอีก 4 คำและเพิ่มสัมผัสเข้าอีก ต่อมาจึงเรียกกันว่า กาพย์สุรางคนางค์ 32 ตามลักษณะเดิม ตัวอย่างบทประพันธ์

๏ ฝ่ายทัพเรือ พม่า		เลียบฝั่งเข้ามา
ยึดเมืองตะกั่วป่า		ตะกั่วทุ่งตามทาง

แล้วข้ามสู่เกาะ		มุ่งเหมาะเมืองถลาง
เคราะห์ดีมีนาง		พี่น้องนารี

๏ เจ้าเมืองม้วย มรณ์		ลงไปเสียก่อน
ที่ทัพสาคร		ข้ามมาราวี

แต่คุณหญิงจัน		ไม่พรั่นไพรี
นางมุกภคินี		อยู่ด้วยช่วยกัน
— สามกรุง

กาพย์สุรางคนางค์ 36

ก็คือ กาพย์ขับไม้ นั่นเอง หนึ่งบทมี 36 คำ แบ่งเป็น 9 วรรค วรรคละ 4 คำ บังคับสัมผัสข้ามวรรค 3 แห่งคือ ท้ายวรรคที่ 1 กับวรรคที่ 2, ท้ายวรรคที่ - กับ 6 - 7 และ 8, ท้ายวรรคที่ 4 -5 สัมผัสระหว่างบทส่งจากท้ายบทแรกไปยังท้ายวรรคที่ 3 ในบทต่อไป ด้วยเหตุที่กาพย์ขับไม้มีการกำหนดใช้วรรคละ 4 คำ เหมือนกาพย์สุรางคนางค์ จึงเรียกอีกชื่อหนึ่งว่า กาพย์สุรางคนางค์ 36 ดังตัวอย่าง

๏ จักแสดงเพระเดช	องค์ไหนนฤเบศร	ปิ่นเกล้ากรุงศรี
ผ่านเทพอยุธยา	เรืองพระเดชา	ทั่วทั้งธรณี
อันตรายไพรี	บอาจราวี	ด้วยพระสมภาร
๏ ท่านได้ไปปราบ	เกรงพระอานุภาพ	ทั่วทุกทิศาร
ท้าวราชนคเรศ	ทังจันตประเทศ	บเคยบันดาล
ถวายสุวรรณมาลย์	ทั้งบรรณาการ	มากราบถวายเมือง
		(จินดามณี)

อ้างอิง

1. สุภาพร มากแจ้ง. กวีนิพนธ์ไทย 1. กรุงเทพฯ : โอเดียนสโตร์, 2535.

แหล่งข้อมูลอื่น

• กาพย์