จิต (ศาสนาพุทธ)

จิต๘๙หรือ๑๒๑ จำแนกตามอภิธรรม

อภิธรรมจัดจิตตามคุณภาพหรือคุณลักษณะ ที่ เจตสิกเข้ามาประกอบ มี 89 หรือ 121

กามาวจรจิต๕๔

กุสลจิต๒๔

• จิตที่สหรคต (เป็นไปกับเวทนา) ด้วยโสมนัสหรืออุเบกขา
• สัมปยุต (ประกอบกับสังขารเจตสิก) ญาณหรือปราศจากญาณ (หรือปัญญา)
• สสังขาริก (มีใครชักชวน) หรืออสังขาริก (เกิดเองไม่มีใครชักชวน)

รวมเป็นกุศล ๘ และกุศลเช่นไร กิริยา และวิบากเป็นเช่นนั้น รวมเป็น๒๔

อกุสลจิต๑๒

โลภมูลจิต๘

• จิตที่สหรคต (เป็นไปกับเวทนา) ด้วยโสมนัสหรืออุเบกขา
• สัมปยุต (ประกอบกับสังขารเจตสิก) ทิฏฐิหรือปราศจากทิฏฐิ
• สสังขาริก (มีใครชักชวน) หรืออสังขาริก (เกิดเองไม่มีใครชักชวน)

โทสมูลจิต๒

• จิตที่สหรคต (เป็นไปกับเวทนา) ด้วยโทมนัส
• สัมปยุต (ประกอบกับสังขารเจตสิก) ด้วยปฏิฆะ
• สสังขาริก (มีใครชักชวน) หรืออสังขาริก (เกิดเองไม่มีใครชักชวน)

โมหมูลจิต๒

• จิตที่สหรคต (เป็นไปกับเวทนา) ด้วยอุเบกขา
• สัมปยุต (ประกอบกับสังขารเจตสิก) ด้วยอุทธัจจะหรือวิจิกิจฉา

อเหตุกจิต๑๘

กุศลวิบาก๘

• จักขุวิญญาณ สหรคตด้วยอุเบกขา
• โสตวิญาณ สหรคตด้วยอุเบกขา
• ฆานวิญญาณ สหรคตด้วยอุเบกขา
• ชิวหาวิญญาณ สหรคตด้วยอุเบกขา
• กายวิญญาณ สหรคตด้วยสุขเวทนา
• สัมปฏิจฉันนจิต สหรคตด้วยอุเบกขา
• สันตีรณจิต สหรคตด้วยอุเบกขา
• สันตีรณจิต สหรคตด้วยโสมนัส

อกุศลวิบาก๗

• จักขุวิญญาณ สหรคตด้วยอุเบกขา
• โสตวิญาณสหรคตด้วยอุเบกขา
• ฆานวิญญาณสหรคตด้วยอุเบกขา
• ชิวหาวิญญาณสหรคตด้วยอุเบกขา
• กายวิญญาณสหรคตด้วยทุกข์
• สัมปฏิจฉันนจิตสหรคตด้วยอุเบกขา
• สันตีรณจิตสหรคตด้วยอุเบกขา

อเหตุกิริยา๓

• ปัญจทวารวัชชนจิต (จิตที่เป็นไปในทวาร๕)
• มโนทวารวัชชนะจิต (จิตที่เป็นไปในมโนทวาร)
• หสิตุปาทจิต (จิตร่าเริง)

มหัคคตจิต

รูปาวจรจิต๑๕

• ปฐมฌาน มีองค์ญาน๕คือ วิตก วิจาร ปีติ สุข เอกัคคตา
• ทุติยฌานมีองค์ญาน๔คือ วิจาร ปีติ สุข เอกัคคตา
• ตติยฌานมีองค์ญาน๓คือ ปีติ สุข เอกัคคตา
• จตุตถฌานมีองค์ญาน๒คือ สุข เอกัคคตา
• ปัญจมฌานมีองค์ญาน๒คือ อุเบกขา เอกัคคตา

รวมเป็น กุศล ๕ กุศลเช่นไร กิริยา และวิบากเป็นเช่นนั้น รวมเป็น๑๕

อรูปาวจรจิต๑๒

• อากาสานัญจายตนะ
• วิญญาณัญจายตนะ
• อากิญนัญจายตนะ
• เนวสัญญานาสัญญายตนะ

รวมเป็น กุศล ๔ กุศลเช่นไร กิริยา และวิบากเป็นเช่นนั้น รวมเป็น๑๒

โลกุตตรจิต๘

• โสดาปัตติมรรค เป็นกุศล
• โสดาปัตติผล เป็นวิบาก
• สกทาคามิมรรค เป็นกุศล
• สกทาคามิผล เป็นวิบาก
• อนาคามิมรรค เป็นกุศล
• อนาคามิผล เป็นวิบาก
• อรหัตตมรรค เป็นกุศล
• อรหัตตผล เป็นวิบาก

จัดตามฌาน๕จะรวมเป็น๔๐

อ้างอิง

• พระมหารมย์ อนุธมฺมจารี (ป.ธ.๘) วัดอรุณราชวราราม กรุงเทพ