คลองบางปลากด

คลองบางปลากด เป็นคลองธรรมชาติมีสภาพคดเคี้ยวในอำเภอพระสมุทรเจดีย์ จังหวัดสมุทรปราการ เป็นคลองทางฝั่งขวาของแม่น้ำเจ้าพระยา ในอดีตบริเวณปากคลองเป็นที่ตั้งของนิวอัมสเตอร์ดัมและป้อมคงกระพัน

คลองบางปลากด
คลองบางปลากดบริเวณวัดใหญ่
ระบบอุทกวิทยา
ชื่อแหล่งน้ำ	คลองบางปลากด
ข้อมูลทั่วไป
ประเภท	คลองธรรมชาติ
ที่ตั้งของต้นน้ำ	แม่น้ำเจ้าพระยา อำเภอพระสมุทรเจดีย์ จังหวัดสมุทรปราการ

การปรากฏในหลักฐาน

ชื่อ

คลองบางปลากดมีการเขียนชื่อคลองนี้แตกต่างกันไป บ้างเขียนว่า คลองบางปรากฏ ในจดหมายเหตุที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงบันทึกว่า คลองบางปกด

นิวอัมสเตอร์ดัม

1

แผนที่โดย Pierre d' Hondt ราว พ.ศ. 2295–2296 1 ตำแหน่งนิวอัมสเตอร์ดัม

บริเวณปากคลองบางปลากดเคยเป็นที่ตั้งของนิวอัมสเตอร์ดัม ซึ่งสมเด็จพระเอกาทศรถได้ทรงพระราชทานที่ดินบริเวณเหนือคลองปลากด ใช้เป็นที่ตั้งคลังสินค้าและเป็นที่อาศัยของเจ้าหน้าที่เป็นสถานที่งดงามและมีเครื่องใช้ที่จําเป็นและทันสมัย คาดว่าเป็นสถานที่ขนถ่ายสินค้าที่สำคัญระหว่าง พ.ศ. 2151–2208 (ปัจจุบันสถานที่ตั้งของนิวอัมสเตอร์ดัมอยู่ใกล้กับบริษัทกระจกไทยอาซาฮี)

ในแผนที่ที่ชาวยุโรปเขียนไว้เช่นแผนที่โดย Pierre d' Hondt (ราว พ.ศ. 2295–2296) และแผนที่โดยเอ็งเงิลแบร์ท เค็มพ์เฟอร์ พ.ศ. 2223 ก็ปรากฏคลองปลากดโดยเขียนเป็นอักษรโรมันว่า Banbelkot

คณะพระภิกษุชาวลังกาที่เดินทางเข้ามาเมืองไทย เมื่อวันที่ 14 พฤษภาคม พ.ศ. 2294 ได้บันทึกไว้ว่า

"เรือผ่านปากคลองบางปลากด จอดที่ตำบลอัมส์เตอร์ดัมที่พวกวิลันดา (ฮอลันดา) สร้างไว้ที่ปากน้ำ ..... ล่วงอีก 7 วัน มีข้าราชการไทย 3 คนมาเยี่ยม.....มอบของต้อนรับ คือ มะพร้าวอ่อน มะพร้าวห้าว หมากพลู เป็นต้น"

ป้อมคงกระพัน

ในสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ปี พ.ศ. 2377 มีการสร้าง ป้อมคงกระพัน ตรงปากคลองบางปลากด ปัจจุบันป้อมมีลักษณะเป็นซากโบราณสถานมีแนวกําแพงและตัวอาคารมีสภาพชํารุดเสียหายมาก จนแทบจะไม่สามารถระบุได้ว่าเป็นป้อม ในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 3 ระบุว่า "พ.ศ. 2377 ที่เมืองสมุทรปราการนั้นก็โปรดให้พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนอดิศร กรมหมื่นเสพสุนทร กรมหมื่นณรงคหริรักษ์ เป็นแม่กองไปรักษาเมืองสมุทรปราการทําการที่ยังค้างอยู่ต่อไป ได้ทํากําแพงเชิงเทินขึ้นโอบหลังมาปลายปีกกา แล้วขุดคูล้อมกําแพงด้านหลังเมืองที่ปากคลองบางปลากดนั้นก็สร้างป้อมขึ้นอีกป้อม 1 ชื่อป้อมคงกระพัน เป็นทางเข้ามาปากน้ำสาขลาได้"

บ้างก็มีแนวคิดว่าป้อมคงกระพันได้สร้างทับที่ของนิวอัมสเตอร์ดัม แต่ก็ยังไม่ทราบแน่ชัด ตามพงศาวดารกล่าวว่าสถานีการค้าที่ปากคลองบางปลากดนั้นสร้างด้วยไม้ไผ่ หากอยู่ที่เดียวกันกับตัวป้อมแสดงถึงการที่ผู้สร้างป้อมใช้ฐานรากเก่าของสถานีการค้าในการสร้างป้อมทับ หากไม่ถูกต้องแสดงถึงสถานีการค้าของฮอลันดาอยู่คนละพื้นที่กับตัวป้อมคงกระพันหรืออาจอยู่ในพื้นที่เดียวกันแต่ไม่มีการใช้อิฐในการสร้างเป็นผลให้พังทลายลงก่อนที่จะมีการสร้างป้อม

จระเข้คลองบางปลากด

จระเข้ในบริเวณนี้เป็นจระเข้น้ำกร่อยซึ่งมีขนาดโตกว่าที่อื่นด้วยเพราะเป็นพื้นที่ที่อุดมสมบูรณ์ทั้งสัตว์น้ำจืดและน้ำเค็ม ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ชาวปากน้ำ สมุทรปราการ เคยมีปัญหาเรื่องจระเข้โดยเฉพาะที่อาศัยอยู่ปากคลองบางปลากดและรอบเกาะองค์พระสมุทรเจดีย์ ครั้งหนึ่งทรงมีพระราชหัตถเลขาว่า "เวลาเที่ยงครึ่ง มาถึงคลองบางปลากด ที่เราไปเล่นจระเข้แต่ก่อน แต่เสียทีเพราะมาช้าไป จึงหลุดไปเสียก่อน"

อีกหลักฐานหนึ่งในจดหมายบันทึกของเมืองสมุทรปราการ เมื่อ ร.ศ. 120 บันทึกไว้ว่ามีจระเข้ตัวใหญ่ออกไล่ล่าชาวบ้านริมคลองบางปลากดที่ลงอาบน้ำตามตลิ่งจนชาวบ้านถูกคาบหายไปลงในแม่น้ำ

สถานที่สำคัญ

 

สะพานข้ามคลองบางปลากด บริเวณวัดใหม่

พื้นที่บริเวณคลองบางปลากดเป็นที่ราบลุ่มมีน้ำเค็มท่วมถึง เมื่อถึงฤดูฝนน้ำจะหลากมาตามยังลำคลองทำให้เกิดน้ำท่วมส่วนใหญ่โดยเฉพาะบริเวณปากคลองอย่างบริเวณวัดแค และยังมีวัดที่ตั้งอยู่ริมคลองคือ วัดใหญ่และวัดใหม่ โดยที่วัดใหญ่จะมี ตลาดน้ำเมืองพระ ตั้งอยู่ริมคลอง

อ้างอิง

1. "ประวัติตำบล". องค์การบริหารส่วนตำบลในคลองบางปลากด.
2. "นิวอัมสเตอร์ดัม". แหล่งศิลปกรรมอันควรอนุรักษ์ - สิ่งแวดล้อมศิลปกรรม.
3. "เมืองนิวอัมส์เตอร์ดัม ปากคลองบางปลากด" (PDF). หน่วยอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมธรรมชาติและศิลปกรรมท้องถิ่น จังหวัดสมุทรปราการ.
4. โรม บุนนาค. "อัมสเตอร์ดัมอยู่ฮอลแลนด์ นิวอัมสเตอร์ดัมอยู่ไทยแลนด์! สร้างขึ้นในยุคเดียวกับนิวยอร์ค!!". ผู้จัดการออนไลน์.
5. Tricky Vandenberg. "INTERACTIVE MAP OF THE CHAO PHRAYA RIVER BY ENGELBERT KAEMPFER (Siam 1690)". Ayutthaya Historical Research.
6. "ป้อมคงกระพัน". แหล่งศิลปกรรมอันควรอนุรักษ์ - สิ่งแวดล้อมศิลปกรรม.
7. "รายงานการสํารวจเบื้องต้น ป้อมคงกระพัน หมู่ 1 บ้านคงกระพันชาตรี ต.ปากคลองบางปลากด อ.พระสมุทรเจดีย์ จ.สมุทรปราการ" (PDF). กรมศิลปากร.
8. "จระเข้ที่ปากอ่าว" (PDF). หน่วยอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมธรรมชาติและศิลปกรรมท้องถิ่น จังหวัดสมุทรปราการ.
9. อุษณี ปัญญาวิสิทธิกุล. "พ่อค้าแม่ค้าเร่ตลาดนัด : กรณีศึกษาตลาดนัดวัดแค ตำบลในคลองบางปลากด อำเภอพระสมุทรเจดีย์ จังหวัดสมุทรปราการ" (PDF). มหาวิทยาลัยศิลปากร.
10. "ตลาดน้ำเมืองพระ". กระทรวงการท่องเที่ยวและกีฬา.