มีทั้งสิ้น 108 ชนิด แบ่งเป็น ฉันท์วรรณพฤติ ซึ่งบังคับพยางค์ จำนวน 81 ชนิด กับ ฉันท์มาตราพฤติ ซึ่งบังคับมาตรา จำนวน 27 ชนิด
ฉันท์วรรณพฤติ
ฉันท์วรรณพฤติ มีทั้งสิ้น 81 ชนิด บังคับจำนวนพยางค์ ตั้งแต่ บาทละ 6 พยางค์ ถึง 25 พยางค์ แต่ ฉันท์ที่คนไทยนิยมแต่ง มีเพียงไม่กี่ชนิด ได้แก่
จิตรปทาฉันท์ 8
หนึ่งบทมี 4 บาท บาทละ 8 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 4 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอน
ลักษณะครุ-ลหุเหมือนกับทุกบาท คือ ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| เหตุพินาศ | | อนุศาสน์ แสดง |
| ฉัพพิธะแจง | | นรปรีชา |
| เชิญมละโทษ | | ดุจพรรณนา |
| จักยศถา | | วรสวัสดี |
| ฉันทภิปราย | | อธิบายบท |
| คามภิรพจน์ | | ศุภสารศรี |
| จิตระปทา | | พฤตินามมี |
| จินตกวี | | รนิพนธ์แถลง |
| — (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ) |
วิชชุมมาลาฉันท์ 8
วิชชุมมาลาฉันท์ มีความหมายว่า "ระเบียบแห่งสายฟ้า" ประกอบด้วยครุล้วน จึงใช้บรรยายความอย่างธรรมดา
หนึ่งบทมี 4 บาท บาทละ 8 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 4 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอน
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ครุ-ครุ ครุ-ครุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| แรมทางกลางเถื่อน | | ห่างเพื่อนหาผู้ |
| หนึ่งในนึกดู | | เห็นใครไป่มี |
| หลายวันถั่นล่วง | | เมืองหลวงธานี |
| นามเวสาลี | | ดุ่มเดาเข้าไป |
| ผูกไมตรีจิต | | เชิงชิดชอบเชื่อง |
| กับหมู่ชาวเมือง | | ฉันอัชฌาสัย |
มาณวกฉันท์ 8
มาณวกฉันท์ มีความหมายว่า "ประดุจเด็กหนุ่ม" ใช้แต่งบรรยายความที่รวดเร็ว
หนึ่งบทมี 4 บาท บาทละ 8 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 4 คำ ส่งสัมผัสแบบกลอน
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| ล่วงลุประมาณ | | กาลอนุกรม |
| หนึ่งณนิยม | | ท่านทวิชงค์ |
| เมื่อจะประสิทธิ์ | | วิทยะยง |
| เชิญวรองค์ | | เอกกุมาร |
| เธอจรตาม | | พราหมณไป |
| โดยเฉพาะใน | | ห้องรหุฐาน |
ปมาณิกฉันท์ 8
หนึ่งบทมี 4 บาท บาทละ 8 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 4 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอน
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาทคือ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| ประดิษฐ์ประดับ | | ประคับประคอง |
| ละเบงละบอง | | จำแนกจำนรร |
| ระเบียบและบท | | สุพจน์สุพรรณ์ |
| จะเฉิดจะฉัน | | วิเรขวิไล |
| ลิลิตลิลาศ | | มิคลาดมิคล้อย |
| ก็เรียบก็ร้อย | | อำพนอำไพ |
| จะจัดจะแจง | | ผิแขงผิไข |
| แถลงไถล | | ก็เสื่อมก็ทราม |
| — (ฉันทศาสตร์) |
อุปัฏฐิตาฉันท์ 11
หมายถึงฉันท์ที่กล่าวสำเนียงอันดังก้องให้ปรากฏ
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| เห็นเชิงพิเคราะห์ช่อง | | ชนะคล่องประสบสม |
| พราหมณ์เวทอุดม | | ธก็ลอบแถลงการณ์ |
อินทรวิเชียรฉันท์ 11
อินทรวิเชียรฉันท์ มีความหมายว่า "ฉันท์ที่มีลีลาดุจสายฟ้าของพระอินทร์" เป็นฉันท์ที่นิยมแต่งกันมากที่สุด มีลักษณะและจำนวนคำคล้ายกับกาพย์ยานี 11 แต่ต่างกันเพียงที่ว่าอินทรวิเชียรฉันท์ มีข้อบังคับ ครุและลหุ
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| บงเนื้อก็เนื้อเต้น | | พิศะเส้นสรีร์รัว |
| ทั่วร่างและทั้งตัว | | ก็ระริกระริวไหว |
อุเปนทรวิเชียรฉันท์ 11
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| ทิชงค์เจาะจงเจตน์ | | กละห์เหตุยุยงเสริม |
| กระหน่ำและซ้ำเติม | | นฤพัทธะก่อการ |
อุปชาติฉันท์ 11
หนึ่งบทมี 4 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ
- บาทที่ 1 และบาทที่ 4 เป็นอุเปนทรวิเชียรฉันท์ คือ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
- บาทที่ 2 และบาทที่ 3 เป็นอินทรวิเชียรฉันท์ คือ ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| พิธีณะฉันทศาสตร์ | | อุปชาตินามเห็น |
| เชลงลักษณลำเค็ญ | | กลนัยสลับกัน |
| นาเนกะบัณฑิตย์ | | จะประกิจประกอบฉันท์ |
| พินิจฉบับบรรพ์ | | บทแน่ตระหนักใจ |
| — (ประชุมจารึกวัดประเชตุพนฯ) |
สาลินีฉันท์ 11
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| พราหมณ์ครูรู้สังเกต | | ประจักษ์เหตุตระหนักครัน |
| ราชาวัชชีสรร | | พะจักสู่พินาศสม |
สวาคตาฉันท์ 11
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 7 พยางค์ วรรคหลัง 4 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| ข้าสดับสุมะทะนา | | วจะว่าวอน |
| ใจก็นึกกรุณะหล่อน | | ฤดิสงสาร |
วังสัฏฐฉันท์ 12
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 12 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 7 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| อนี้และนามวัง | | สฐะดั่งฉบับนิพนธ์ |
| ประกอบวิธียล | | บทแบบก็แยบขบวน |
| ดิเรกะวิญญู | | ชนะรู้แลใคร่แลครวญ |
| สนุกเสนอควร | | สุขจิตรประดิษฐ์ณะฉันท์ |
| — (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ) |
อินทวงศ์ฉันท์ 12
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 12 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 7 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| ราชาประชุมดำ- | | ริหะโดยประการะดัง |
| ดำรัสตระบัดยัง | | วจนัตถ์ปวัตติพลัน |
โตฎกฉันท์ 12
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 12 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| มะทะนาดนุรัก | | วรยอดยุพะดี |
| และจะรักบมิมี | | ฤดิหน่ายฤระอา |
ภุชงคประยาตฉันท์ 12
ภุชงคประยาตฉันท์ 12 มีความหมาย "งูเลื้อย" มีทำนองที่สละสลวย มักใช้แต่งกับเนื้อหาที่มีการต่อสู้ บทสดุดี บทชมความงาม บทถวายพระพร และบทสนุกสนาน นอกจักนั้นยังสามารถใช้แต่งบรรยายความให้รวดเร็วได้
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 12 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ลหุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| ทิชงค์ชาติ์ฉลาดยล | | คเนกลคนึงการ |
| กษัตริย์ลิจฉวีวาร | | ระวังเหือดระแวงหาย |
กมลฉันท์ 12
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 12 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| ทวิโลกยาฤๅคุณ | | ก็บุลยบันดาล |
| อภิมงคลาลาญ | | ทุวิบากวิบัติภัย |
| คณะฉันทสรรค์นาม | | กรตามบุราณไข |
| บทกลอนกระมลไพ | | เราะหพร้องลบองแสดง |
| — (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ) |
วสันตดิลกฉันท์ 14
วสันตดิลกฉันท์ มีความหมายว่า "ฉันท์ที่มีลีลาดังจอมเมฆในฤดูใบไม้ผลิ (ฤดูฝน)" เป็นหนึ่งในฉันท์ที่นิยมแต่งกันมากที่สุด เนื่องจากอ่านแล้วฟังได้รื่นหู รู้สึกซาบซึ้งจับใจ มักใช้แต่งชมความงาม และสดุดีความรักหรือของสูง
หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 14 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 8 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์
ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| แสงดาววะวาวระกะวะวับ | | ดุจะดับ บ เด่นดวง |
| แขลับก็กลับพิภพะสรวง | | มิสะพรึบพะพราวเพรา |
| เคยเห็นพระเพ็ญ ณ รัศมี | | รัชนีถนัดเนา |
| เหนือนั่นแน่ะพลันจะสละเงา | | กลเงินอร่ามงาม |
| — เหมือนพระจันทร์ข้างแรม, ชิต บุรทัต |
มาลินีฉันท์ 15
ชื่อฉันท์แปลว่า ดอกไม้ เป็นฉันท์ที่แต่งยากแต่ทว่ามีความงามประดุจดอกไม้ ทำนองฉันท์สั้นกระชับในตอนต้น แล้วราบรื่นในตอนปลาย เป็นฉันท์ที่มีท่วงทำนองเคร่งขรึมน่ายำเกรง กวีมักใช้แต่งเพื่ออวดความสามารถในการใช้ศัพท์และเป็นเชิงกลบท
หนึ่งบทมี 15 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรคแรก 8 พยางค์ วรรคสอง 4 พยางค์ วรรคสุดท้าย 3 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก
ลักษณะครุ-ลหุ คือ ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ-ครุ ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| กษณะทวิชะรับฐา | | นันดร์และที่วา |
| จกาจารย์ | | |
| นิรอลสะประกอบภาร | | พีริโยฬาร |
| และเต็มใจ | | |
ประภัททกฉันท์ 15
หนึ่งบทมี 15 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรแรก 7 พยางค์ วรรคสอง 4 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 4 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก
ลักษณะครุ-ลหุ คือ ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| สุวุติปภัททกา | | รจิตนา |
| มกรประกาศ | | |
| บทคณฉันทศาสตร์ | | นิกรปราชญ์ |
| ประพฤติเพียร | | |
| พจนพิจิตรเรียน | | อลสะเพียร |
| มโนวิจารณ์ | | |
| วิบุลยปรีชญาณ | | พลจะชาญ |
| ฉลาดนิพนธ์ | | |
| — (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ) |
วาณินีฉันท์ 16
หนึ่งบทมี 16 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรแรก 7 พยางค์ วรรคสอง 4 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 5 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก
ลักษณะครุ-ลหุ คือ ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| นรนฤนาทภิบาล | | กลประมาณ |
| ประเล่ห์อุประมา | | |
| จะประพฤติราชกิจา | | นุกิจสา \ |
| ธุธรรม์บอาธรรม์ | | |
| บุพบทวากยวรร | | ณวุดิฉัน |
| ทวณินีนาม | | |
| — (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ) |
กุสุมิตลดาเวลลิตาฉันท์ 18
หนึ่งบทมี 18 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรแรก 11 พยางค์ วรรคสอง 4 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 3 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก
ลักษณะครุ-ลหุ คือ ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| เสวกพึงศึกษาณสุวสดิดอุด- | | |
| ดมดิเรกดุจ | | วิการกถา |
| ฉันท์นี้ธีเรศอ้างกุสุมิตลดา | | |
| เวลลิตานา | | มกรขนาน |
| — (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ) |
เมฆวิปผุชชิตาฉันท์ 19
หนึ่งบทมี 19 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรแรก 12 พยางค์ วรรคสอง 4 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 3 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก
ลักษณะครุ-ลหุ คือ ลหุ-ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| ขบวรเลบงเพรงพากย์พร้องก็เพราะพจนกลอน | | |
| เสนอกระวีวร | | ทฤษฎี |
| ลบองเมฆวิปผุชชาติตาสุวุฒิกลมี | | |
| ฉันทคัมภีร์ | | พฤโตทัย |
| — (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ) |
สัททุลลวิกกีฬิตฉันท์ 19
สัททุลลวิกกีฬิตฉันท์ มีความหมาย "เสือผยอง" ใช้แต่งบทไหว้ครู บทโกรธ และบทยอพระเกียรติ
หนึ่งบทมี 19 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรแรก 12 พยางค์ วรรคสอง 5 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 2 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก
ลักษณะครุ-ลหุ คือ ครุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| พร้อมเบญจางคประดิษฐ์สฤษติตษฎี | | |
| กายจิตร์วจีไตร | | ทวาร |
| ไหว้คุณพระสุคตอนาวรณญาณ | | |
| ยอดศาสดาจารย์ | | มุนี |
อีทิสังฉันท์ 20
อีทิสังฉันท์ 20 เป็นฉันท์ที่มีจังหวะกระแทกกระทั้น ฉะนั้นจึงใช้แต่งบรรยายความรัก ความวิตก และความโกรธ
หนึ่งบทมี 20 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรแรก 9 พยางค์ วรรคสอง 8 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 3 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก
ลักษณะครุ-ลหุ คือ ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ
ตัวอย่างคำประพันธ์
| อ้าอรุณแอร่มระเรื่อรุจี | | |
| ประดุจมโนภิรมย์ระตี | | ณ แรกรัก |
| แสงอรุณวิโรจน์นภาประจักษ์ | | |
| แฉล้มเฉลาและโศภินัก | | ณ ฉันใด |
สัทธราฉันท์ 21
ฉันท์ที่มีลีลาวิจิตรประดุจสตรีเพศผู้ประดับด้วยพวงมาลัย
หนึ่งบทมี 21 พยางค์ แบ่งเป็น 4 วรรค วรรแรก 7 พยางค์ วรรคสอง 7 พยางค์ วรรคสาม 4 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 3 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก
ลักษณะครุ-ลหุ คือ
| ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ | | ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ |
| ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ | | ลหุ-ครุ-ครุ |
ตัวอย่างคำประพันธ์
| อรรถแสดงแห่งเหตุพิเศษผล | | นิกรวิธุรชน |
| เชิญประกอบกล | | ประกาศสาร |
| รังสรรค์ฉันทพากยโบราณ | | บุนรจนวิถาร |
| สัทธราขนาน | | ณนามกร |
| — (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ) |
ฉันท์มาตราพฤติ
ฉันท์มาตราพฤติ เป็นฉันท์ที่บังคับมาตรา โดยกำหนดให้พยางค์เสียงหนักคือ พยางค์ครุเป็นพยางค์ละ 2 มาตรา ส่วนพยางค์เสียงเบา คือ พยางค์ลหุ เป็นพยางค์ละ 1 มาตรา ในคัมภีร์วุตโตทัยมีฉันท์มาตราพฤติ 27 ชนิด ตั้งแต่บทละ 45 มาตรา จนถึง 68 มาตรา แบ่งเป็น 4 พวกใหญ่ ๆ คือ
อริยชาติฉันท์
มี ๗ ชนิด ได้แก่ อริยฉันท์, อริยสามัญญฉันท์, อริยปัฐยาฉันท์, อริยวิปุลาฉันท์, อริยจปลาฉันท์, อริยมุขจปลาฉันท์ และ อริยชฆนจปลาฉันท์
คีติชาติฉันท์
มี ๔ ชนิด ได้แก่ คีติฉันท์, อุปคีติฉันท์, อูคีติฉันท์ และอริยคีติฉันท์
เวตาฬิยชาติฉันท์
มี ๙ ชนิด ได้แก่ เวตาฬิยฉันท์, โอปัจฉันทสกะฉันท์, อาปาตลิฉันท์, ลักขณันตฉันท์, อุทิจจวุตติฉันท์, ปัจจวุตติฉันท์, ปวัตตกฉันท์, อปรันติกฉันท์ และจารุหาสินีฉันท์
มัตตาสมกชาติฉันท์
มี ๗ ชนิด ได้แก่ อจลฐิติฉันท์, มัตตาสมกฉันท์, วิสิโลกฉันท์, วานวาสิกฉันท์, จิตราฉันท์, อุปจิตราฉันท์ และปาทากุลกฉันท์
ฉันท์มาตราพฤติเป็นฉันท์ที่กำหนดมาตรา ไม่กำหนดคณะฉันท์ ผู้แต่งสามารถพลิกแพลงอักษรใช้ได้หลายแบบในมาตราที่กำหนด ทำให้ดูขาดระเบียบ และไม่กำหนดฉันทลักษณ์ที่แน่นอนลงได้ รวมทั้งกำหนดจังหวะอ่านลำบาก กวีจึงไม่นิยมใช้ฉันท์มาตราพฤติในงานกวีนิพนธ์ จะมีก็แต่ในตำราฉันท์ให้คนรุ่นหลังได้ศึกษาเท่านั้น
