พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ)
มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (24 มิถุนายน พ.ศ. 2424 - 6 สิงหาคม พ.ศ. 2466) นามเดิม ผัน สาลักษณ เจ้ากรมพระอาลักษณ์ องคมนตรี
ปฐมวัย
มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) เป็นบุตรของมหาเสวกโท พระยาศรีภูริปรีชา (กมล สาลักษณ) สมุหพระอาลักษณ์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว กับคุณหญิง (พึ่ง) ศรีภูริปรีชา และยังเป็นหลานของพระยาศรีสุนทรโวหาร (ฟัก สาลักษณ) เจ้ากรมพระอาลักษณ์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว กับคุณหญิงอิ่ม โดยท่านเจ้าคุณเกิดเมื่อวันพุธที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2424 ปีมะเส็ง ที่เคหาสน์ของพระคชภักดี (ท้วม คชนันท์) ผู้เป็นตา ตำบลถนนเฟื่องนคร จังหวัดพระนคร
การศึกษา
พระยาศรีสุนทรโวหารได้เข้ารับการศึกษาตามลำดับ ดังนี้
- พ.ศ. 2433 ศึกษาวิชาหนังสือไทยที่โรงเรียนวัดราชบพิธ (อายุ 9 ขวบ)
- พ.ศ. 2435 ย้ายไปศึกษาที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ ในพระบรมมหาราชวัง (อายุ 11 ขวบ)
- พ.ศ. 2438 บรรพชาเป็นสามเณรอยู่ ณ วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร ซึ่งเป็นการศึกษาในทางธรรมและภาษาบาลี โดยตั้งต้นศึกษาวิชาสำหรับนวกะ จนกระทั่งสอบไล่วิชาธรรมกถา และเข้าศึกษาวิชาภาษาไทยและภาษาบาลีต่อในโรงเรียนมหามกุฎราชวิทยาลัย (มหามกุฏราชวิทยาลัยในปัจจุบัน)
- พ.ศ. 2439 สอบไล่วิชาภาษาไทยได้ชั้นนักเรียนที่ 3
- พ.ศ. 2440 สอบไล่วิชาภาษาบาลีได้ชั้นนักเรียนตรี
- พ.ศ. 2441 สอบไล่วิชาภาษาไทยได้ชั้นนักเรียนที่ 2 โดยได้รับรางวัลชั้นที่ 2 นอกจากนั้น มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) ยังได้รับการศึกษาวิชาภาษามคธชั้นธรรมบทโดยตรงจากสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส (เมื่อครั้นยังดำรงพระยศเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นฯ) เป็นกรณีพิเศษ
- พ.ศ. 2443 ลาสิกขาบทเพื่อเข้ารับราชการต่อไป
ชีวิตราชการ
- พ.ศ. 2443 รับราชการเป็นเสมียนเอกในกรมราชเลขานุการ
- พ.ศ. 2445 ย้ายไปรับราชการในกระทรวงนครบาล ในตำแหน่งสารวัตรตรวจหัวเมือง
- พ.ศ. 2447 ย้ายไปดำรงตำแหน่งนายอำเภอดุสิต
- 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2451 ย้ายไปดำรงตำแหน่งนายอำเภอพระนคร
- 5 สิงหาคม พ.ศ. 2452 รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นหลวงพิทักษ์เทพนคร ถือศักดินา ๖๐๐
- พ.ศ. 2454 เลื่อนตำแหน่งขึ้นเป็นเสมียนตรา
- 27 สิงหาคม พ.ศ. 2454 รับพระราชทานยศเป็นรองอำมาตย์เอก
- พ.ศ. 2455 ย้ายไปดำรงตำแหน่งเลขานุการของกระทรวงนครบาล
- พ.ศ. 2456 เลื่อนตำแหน่งขึ้นเป็นข้าหลวงตรวจการศึกษาเป็นพิเศษ
- พ.ศ. 2456 โปรดเกล้าฯ ให้ย้ายมารับราชการในกระทรวงมุรธาธรเพื่อเป็นทางสืบตระกูลในหน้าที่อาลักษณ์
- 1 มกราคม พ.ศ. 2456 รับพระราชทานสัญญาบัตรให้เป็นหลวงสารประเสริฐ ถือศักดินา ๑๖๐๐ตำแหน่งปลัดกรมพระอาลักษณ์
- 13 พฤษภาคม พ.ศ. 2457 โปรดเกล้าฯ พระราชทานเลื่อนยศขึ้นเป็นอำมาตย์ตรี
- 16 ธันวาคม พ.ศ. 2458 โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็นพระสารประเสริฐ
- 20 ธันวาคม พ.ศ. 2458 เข้ารับพระราชทานสัญญาบัตรบรรดาศักดิ์
- 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2459 โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนยศเป็นเสวกเอก
- 30 ธันวาคม พ.ศ. 2459 โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็นพระยาศรีสุนทรโวหาร ญาณปรีชามาตย์ บรมนาถนิตยภักดี พิริยพาหะ เจ้ากรมพระอาลักษณ์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ถือศักดินา ๓๐๐๐
- 30 ธันวาคม พ.ศ. 2464 โปรดเกล้าฯ พระราชทานเลื่อนยศขึ้นเป็นมหาเสวกตรี
ราชการพิเศษ
- องคมนตรี
- เลขาธิการราชนาวีสมาคมแห่งกรุงสยาม
ยศ
- มหาเสวกตรี (ยศในพระราชสำนัก)
- 21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2464 นายหมวดเอกเสือป่า
- 30 พฤศจิกายน พ.ศ. 2465 นายกองตรี ตำแหน่งสัสดี กองเสนาหลวงรักษาพระองค์ (ยศในกองเสือป่า)
ผลงานทางด้านการประพันธ์
นอกจากหน้าที่ราชการในฐานะเจ้ากรมพระอาลักษณ์ ที่ต้องคิดนาม และร่างประกาศสถาปนาตั้งกรม ตั้งพระองค์เจ้า และตั้งเจ้าพระยา จนเป็นที่พอพระราชหฤทัยในส่วนพระองค์แล้ว มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) ยังได้สนองพระเดชพระคุณในการประพันธ์ฉันท์ กาพย์ และกลอน กับคิดนามสกุลให้แก่ข้าราชการ นามหม่อมเจ้าและบุตรข้าราชการอีกเป็นอันมาก จนได้รับพระมหากรุณาธิคุณนับให้อยู่ในพวกเพื่อนกวีด้วยผู้หนึ่ง
ดังนั้นแล้ว จึงเป็นการสมควรอย่างยิ่ง ที่จะยกย่องพระยาศรีสุนทรโวหารผู้นี้ให้เป็นนักประพันธ์คนสำคัญท่านหนึ่งของประเทศไทย ดังจะเห็นได้จากผลงานต่างๆ อันประกอบไปด้วย
- 1. อิลราชคำฉันท์ (พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานคำนำแห่งหนังสือ และกระทรวงศึกษาธิการได้อนุญาตให้หนังสือเล่มดังกล่าว เป็นแบบสอนอ่านใช้ภายในโรงเรียนอีกด้วย)
- 2. ปัญจสิงขร
- 3. คำกลอน ฉันท์ และกลอนเบ็ดเตล็ดต่างๆ
ชีวิตครอบครัวและชีวิตในบั้นปลาย
มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) ได้ตั้งเคหสถานยังที่พระราชทาน ณ ถนนเพชรบุรี จังหวัดพระนคร และสมรสกับคุณหญิงวงศ์ มีบุตรธิดาจำนวนทั้งสิ้น 4 คน แต่เหลือเพียงบุตรชายใหญ่เพียงคนเดียว คือ ขุนปฏิภาณพิจิตร (กมลวงศ์ สาลักษณ) ต.จ. รับราชการสืบตระกูลอยู่ในกระทรวงมุรธาธร
นอกจากนั้น ยังได้สมรสกับนางแย้มอนุภรรยา มีบุตรธิดารวมจำนวน 4 คน อันได้แก่
- 1. นายพงศ์สุนทร สาลักษณ
- 2. นายพรพัจน์ สาลักษณ
- 3. นางสาวชัชศรี สาลักษณ
- 4. นายมณีวรรณ สาลักษณ
เครื่องราชอิสริยาภรณ์
- พ.ศ. ๒๔๖๕ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้า (ท.จ.) (ฝ่ายหน้า)
- พ.ศ. ๒๔๖๔ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์มงกุฎไทย (ท.ม.)
- พ.ศ. – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์ช้างเผือก (ต.ช.)
- พ.ศ. ๒๔๕๙ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์มงกุฎไทย (ต.ม.)
- พ.ศ. – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 3 (ว.ป.ร.3)
- พ.ศ. ๒๔๕๘ – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 4 (ว.ป.ร.4)
- โต๊ะทอง กาทอง
- พานทอง เครื่องยศ ตามราชประเพณี
เข็มพระราชทาน
- เข็มข้าหลวงเดิม เสมาทองคำและแหนบอักษรพระปรมาภิไธย
ถึงแก่อนิจกรรม
มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) ถึงแก่อนิจกรรมในเช้าวันที่ 6 สิงหาคม พ.ศ. 2466 ณ บ้านพักถนนเพชรบุรี สิริรวมอายุได้ 43 ปี
อ้างอิง
- http://vajirayana.org/%E0%B8%AD%E0%B8%B4%E0%B8%A5%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%84%E0%B8%B3%E0%B8%89%E0%B8%B1%E0%B8%99%E0%B8%97%E0%B9%8C/%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%95%E0%B8%B4-%E0%B8%A1%E0%B8%AB%E0%B8%B2%E0%B9%80%E0%B8%AA%E0%B8%A7%E0%B8%81%E0%B8%95%E0%B8%A3%E0%B8%B5-%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%A2%E0%B8%B2%E0%B8%A8%E0%B8%A3%E0%B8%B5%E0%B8%AA%E0%B8%B8%E0%B8%99%E0%B8%97%E0%B8%A3%E0%B9%82%E0%B8%A7%E0%B8%AB%E0%B8%B2%E0%B8%A3-%E0%B8%9C%E0%B8%B1%E0%B8%99-%E0%B8%AA%E0%B8%B2%E0%B8%A5%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%A9%E0%B8%93-%E0%B8%97%E0%B8%A1-%E0%B8%97%E0%B8%88-%E0%B8%A7%E0%B8%9B%E0%B8%A3-%E0%B9%93-%E0%B8%AF%E0%B8%A5%E0%B8%AF
- ตำแหน่งข้าราชการ กระทรวงนครบาล
- แจ้งความกระทรวงนครบาล
- พระราชทานสัญญาบัตรขุนนาง
- ตำแหน่งข้าราชการ กระทรวงนครบาล
- ประกาศพระบรมราชโองการ ประกาศพระราชทานยศ แก่ข้าราชการกระทรวงนครบาล (หน้า ๑๑๕๗)
- พระราชทานสัญญาบัตรบรรดาศักดิ์
- พระราชทานยศและเลื่อนยศ
- ตั้งและเลื่อนบรรดาศักดิ์ (หน้า ๒๑๗๑)
- พระราชทานสัญญาบัตรบรรดาศักดิ์
- พระราชทานยศ
- พระราชทานสัญญาบัตรบรรดาศักดิ์
- พระราชทานยศ (หน้า ๒๙๓๐)
- พระราชทานยศนายเสือป่า (หน้า ๓๗๕๓)
- พระราชทานยศเสือป่า
- รายพระนามและนาม
- พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์
- พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ (หน้า ๒๑๙๓)
- พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์