วิกิพีเดีย
อนุพยัญชนะ
อนุพยัญชนะ คือลักษณะน้อยๆ หรือลักษณะอันเป็นข้อปลีกย่อยของพระมหาบุรุษ หรือ มหาปุริสลักขณะ นิยมเรียกกันว่า "อสีตยานุพยัญชนะ" หรือ อนุพยัญชนะ"
องค์ประกอบ
อนุพยัญชนะมีทั้งหมด 80 ประการด้วยกัน ดังนี้ คือ
- มีนิ้วพระหัตถ์และนิ้วพระบาทอันเหลืองงาม
- นิ้วพระหัตถ์และนิ้วพระบาทเรียวออกไป โดยลำดับแต่ต้นจนปลาย
- นิ้วพระหัตถ์ แลนิ้วพระบาทกลมดุจนายช่างกลึงเป็นอันดี
- พระนขาทั้ง 20 มีสีอันแดง
- พระนขาทั้ง 20 นั้นงอนงามช้อนขึ้นเบื้องบนมิได้ค้อมลงเบื้องต่ำ ดุจเล็บแห่งสามัญชนทั้งปวง
- พระนขานั้นมีพรรณอันเกลี้ยงกลม สนิทมิได้เป็นริ้วรอย
- ข้อพระหัตถ์และข้อพระบาทซ่อนอยู่ในพระมังสะ มิได้สูงขึ้นปรากฏออกมาภายนอก
- พระบาททั้งสองเสมอกัน มิได้ย่อมใหญ่กว่ากัน มาตรว่าเท่าเมล็ดงา
- พระดำเนินงามดุจอาการเดินแห่งกุญชรชาติ
- พระดำเนินงามดุจสีหราช
- พระดำเนินงามดุจดำเนินแห่งหงส์
- พระดำเนินงามดุจอุสภราชดำเนิน
- ขณะเมื่อยืนจะย่างดำเนินนั้น ยกพระบาทเบื้องขวาย่างไปก่อน พระกายเยื้องไปข้างเบื้องขวาก่อน
- พระชานุมณฑลเกลี้ยงกลมงามบริบูรณ์ บ่มิได้เห็นอัฏฐิสะบ้าปรากฏออกมาภายนอก
- มีบุรุษพยัญชนะบริบูรณ์ คือมิได้มีกิริยามารยาทคล้ายสตรี
- พระนาภีมิได้บกพร่อง กลมงามมิได้วิกลในที่ใดที่หนึ่ง
- พระอุทรมีสัณฐานอันลึก
- ภายในพระอุทรมีรอยเวียนเป็นทักขิณาวัฏฏ
- ลำพระเพลาทั้งสองกลมงามดุจลำสุวรรณกัททลี
- ลำพระกรทั้งสองงามดุจงวงแห่งเอราวัณเทพยหัตถี
- พระอังคาพยพใหญ่น้อยทั้งปวงจำแนกเป็นอันดี คือ งามพร้อมทุกสิ่งหาที่ตำหนิบ่มิได้
- พระมังสะที่ควรจะหนาก็หนา ที่ควรจะบางก็บางตามที่ทั่วทั้งประสรีรกาย
- พระมังสะมิได้หดหู่ในที่ใดที่หนึ่ง
- พระสรีรกายทั้งปวงปราศจากต่อมและไฝปาน มูลแมลงวันมิได้มีในที่ใดที่หนึ่ง
- พระกายงามบริสุทธิ์พร้อมสมกันโดยตามลำดับทั้งเบื้องบนแลเบื้องล่าง
- พระกายงามบริสุทธิ์พร้อมสิ้นปราศจากมลทินทั้งปวง
- ทรงพระกำลังมาก เสมอด้วยกำลังแห่งกุญชรชาติ ประมาณถึงพันโกฏิช้าง ถ้าจะประมาณด้วยกำลังบุรุษก็ได้ถึงแสนโกฏิบุรุษ
- มีพระนาสิกอันสูง
- สัณฐานนาสิกงามแฉล้ม
- มีพระโอษฐ์เบื้องบนเบื้องต่ำมิได้เข้าออกกว่ากัน เสมอเป็นอันดี มีพรรณแดงงามดุจสีผลตำลึงสุก
- พระทนต์บริสุทธิ์ปราศจากมูลมลทิน
- พระทนต์ขาวดุจดังสีสังข์
- พระทนต์เกลี้ยงสนิทมิได้เป็นริ้วรอย
- พระอินทรีย์ทั้ง 5 มีจักขุนทรีย์เป็นอาทิงามบริสุทธิ์ทั้งสิ้น
- พระเขี้ยวทั้ง 4 กลมบริบูรณ์
- ดวงพระพักตร์มีสัณฐานยาวสวย
- พระปรางค์ทั้งสองดูเปล่งงามเสมอกัน
- ลายพระหัตถ์มีรอยอันลึก
- ลายพระหัตถ์มีรอยอันยาว
- ลายพระหัตถ์มีรอยอันตรง บ่มิได้ค้อมคด
- ลายพระหัตถ์มีรอยอันแดงรุ่งเรือง
- รัศมีพระกายโอภาสเป็นปริมณฑลโดยรอบ
- กระพุ้งพระปรางค์ทั้งสองเคร่งครัดบริบูรณ์
- กระบอกพระเนตรกว้างแลยาวงามพอสมกัน
- ดวงพระเนตรกอปรด้วยประสาททั้ง 5 มีขาวเป็นอาทิผ่องใสบริสุทธิ์ทั้งสิ้น
- ปลายเส้นพระโลมาทั้งหลายมิได้งอมิได้คด
- พระชิวหามีสัณฐานอันงาม
- พระชิวหาอ่อนบ่มิได้กระด้างมีพรรณอันแดงเข้ม
- พระกรรณทั้งสองมีสัณฐานอันยาวดุจกลีบปทุมชาติ
- ช่องพระกรรณมีสัณฐานอันกลมงาม
- ระเบียบพระเส้นทั้งปวงนั้นสละสลวยบ่มิได้หดหู่ในที่อันใดอันหนึ่ง
- แถวพระเส้นทั้งหลายซ่อนอยู่ในพระมังสะทั้งสิ้น บ่มิได้เป็นคลื่นฟูขึ้นเหมือนสามัญชนทั้งปวง
- พระเศียรมีสัณฐานงามเหมือนฉัตรแก้ว
- ปริมณฑลพระนลาฏโดยกว้างยาวพอสมกัน
- พระนลาฏมีสัณฐานอันงาม
- พระโขนงมีสัณฐานอันงามดุจคันธนูอันก่งไว้
- พระโลมาที่พระโขนงมีเส้นอันละเอียด
- เส้นพระโลมาที่พระโขนงงอกขึ้นแล้วล้มราบไปโดยลำดับ
- พระโขนงนั้นใหญ่
- พระโขนงนั้นยาวสุดหางพระเนตร
- ผิวพระมังสะละเอียดทั่วทั้งพระกาย
- พระสรีรกายรุ่งเรืองไปด้วยสิริ
- พระสรีรกายมิได้มัวหมอง ผ่องใสอยู่เป็นนิตย์
- พระสรีรกายสดชื่นดุจดวงดอกปทุมชาติ
- พระสรีรสัมผัสอ่อนนุ่มสนิท บ่มิได้กระด้างทั่วทั้งพระกาย
- กลิ่นพระกายหอมฟุ้งดุจกลิ่นสุคนธกฤษณา
- พระโลมามีเส้นเสมอกันทั้งสิ้น
- พระโลมามีเส้นละเอียดทั่วทั้งพระกาย
- ลมอัสสาสะและปัสสาสะลมหายพระทัยเข้าออกก็เดินละเอียด
- พระโอษฐมีสัณฐานอันงามดุจแย้ม
- กลิ่นพระโอษฐหอมดุจกลิ่นอุบล
- พระเกสาดำเป็นแสง
- กลิ่นพระเกสาหอมฟุ้งขจรตลบ
- พระเกสาหอมดุจกลิ่นโกมลบุบผชาติ
- พระเกสามีสัณฐานเส้นกลมสลวยทุกเส้น
- พระเกสาดำสนิททั้งสิ้น
- พระเกสากอปรด้วยเส้นอันละเอียด
- เส้นพระเกสามิได้ยุ่งเหยิง
- เส้นพระเกสาเวียนเป็นทักขิณาวัฏฏทุกๆ เส้น
- วิจิตรไปด้วยระเบียบพระเกตุมาลา กล่าวคือถ่องแถวแห่งพระรัศมีอันโชตนาการขึ้น ณ เบื้องบนพระอุตมังคสิโรตม์ฯ
อนุพยัญชนะในคัมภีร์สันสกฤต
ทั้งนี้ ในคัมภีร์ลลิตวิสตระ ซึ่งเป็นพระพุทธประวัติภาษาสันสกฤตของนิกายสรวาสติวาส ได้บรรยายถึงอนุพยัญชนะในภาษาสันสกฤตไว้อย่างละเอียด ดังนี้
- ตุงฺคนขะ เล็บนูน
- ตามฺรนขะ เล็บแดง
- สนิคฺธนขะ เล็บอ่อนเป็นเงางาม
- วฺฤตฺตางฺคุลิ นิ้วพระหัตถ์และนิ้วพระบาทกลม
- อนุปูรฺวจิตฺรางฺคุลิ นิ้วพระหัตถ์และนิ้วพระบาทงามเรียว
- คูฒศิระ พระเศียรราบเรียบ
- คูฒคุลฺผะ พระโคปกะ (ตาตุ่ม) ราบเรียบ
- ฆนสนฺธิ ข้อต่อมั่นคงแข็งแรง
- อวิษมปาทะ ฝ่าพระบาทเสมอกัน
- อายตปารฺษฺณิศะ ส้นพระบาทยาว
- สนิคฺธปาณิเลขะ ลายพระหัตถ์ละเอียดงาม
- ตุลยปาณิเลขะ ลายพระหัตถ์เหมือนกัน (ทั้งสองข้าง)
- คัมภีรปาณิเลขะ ลายพระหัตถ์ลึก
- อชิหฺมปณิเลขะ ลายพระหัตถ์ไม่หักคด
- อนุปูรฺวปาณิเลขะ ลายพระหัตถ์เรียวตามลำดับ
- พิมฺโพษฺฐะ ริมพระโอษฐ์แดงดั่งผลตำลึงสุก
- โนจฺจาวจศพฺทะ พระสุรเสียงไม่ดัง
- มฺฤทุตรุณตามฺรชิหวะ พระชิวหาอ่อนและแดงสด
- คชครชิตาภิสฺตนิตเมฆสวฺรมธุรมญฺชุโฆษะ มีพระสุรเสียง ก้องเหมือนช้างร้อง และเมฆกระหึ่ม แต่หวานและอ่อนโยนไพเราะ
- ปริปูรฺณวฺยญชนะ ตรัสได้ชัดเจนถูกต้องเต็มตามพยัญชนะ
- ปฺรลมฺพพาหุ พระพาหา (แขน) ยาว
- ศุจิคาตฺรวสฺตุสํปนฺนะ สมบูรณ์ด้วยพระวรกายวัสดุอันสะอาดบริสุทธิ์
- มฺฤทุคาตฺระ พระวรกายนิ่ม
- วิศาลคาตฺระ พระวรกายกว้าง
- อทีนคาตฺร พระวรกายไม่ซูบซีดแลดูเป็นสง่าบ่งว่าเป็นผู้มีบุญ
- อนุปูรโวนฺนตคาตฺร พระวรกายสูงเรียวขึ้นเป็นลำดับ
- สุสมาหิตคาตฺระ พระวรกายตั้งขึ้นมั่นคงเป็นอย่างดี
- สุวิภกฺตคาตฺระ พระวรกายได้ส่วนสัดดี
- ปฺฤถุวิปุลสุปริปูรฺณชานุมณฺฑละ พระชานุมณฑล (ตัก) หนา กว้าง เต็ม เป็นอันดี
- วฺฤตฺตคาตฺระ พระวรกายกลม
- สุปริมฺฤษฺฏคาตฺระ พระวรกายเกลี้ยงเกลาดี
- อชิหฺมวฺฤษภคาตฺระ พระวรกายเหมือนโคเพศผู้
- อนุปูรฺวคาตฺระ พระวรกายเรียวไปเป็นลำดับ
- คมฺภีรนาภิ พระนาภีลึก
- อชิหฺมนาภิ พระนาภีไม่บิดเบี้ยว
- อนุปูรฺวนาภิ พระนาภีมีกลีบเป็นชั้น ๆ ลึกลงไปโดยลำดับ
- ศุจฺยาจาระ พระจริยาวัตรเป็นระเบียบและพระมารยาทงดงาม
- ฤษภวตฺสมนฺตปฺราสาทิกะ พระจริยาวัตรงามเหมือนโคเพศผู้
- ปรมสุวิศุทฺธวิติมิราโลกสมนฺตปฺรภะ พระวรกายบริสุทธิ์ผุดผ่อง เหมือนดวงอาทิตย์ฉายแสงในที่มืด
- นาควิลมฺพิตคติ ทรงพระดำเนินแช่มช้อยเหมือนช้างเดิน
- สึหวิกฺรานฺตคติ ทรงย่างกรายองอาจเหมือนสิงห์
- ฤษภวิกฺรานฺตคติ ทรงย่างกรายองอาจเหมือนโคเพศผู้
- หํสวิกฺรานฺตคติ ทรงย่างกรายละมุนละม่อมเหมือนหงส์ย่างก้าว
- อภิปฺรทกฺษิณาวรฺต คติทรงพระดำเนินมีมรรยาทแสดงท่าเคารพอย่างดียิ่ง
- วฺฤตฺตกุกฺษิ พระอุทร (ท้อง) กลม
- มฺฤษฺฏกุกฺษิ พระอุทรเกลี้ยงเกลา
- อชิหฺมกุกฺษิ พระอุทรไม่คดค้อม
- จาโปทระ พระอุทรนูนโค้งเหมือนคันธนู
- วฺยปคตฉนฺทโทษะนีลกาลกาทุษฺฏศรีระ พระวรกายปราศ จากเครื่อง ทำให้รัก และเครื่องทำให้ชัง(คือปราศจากเครื่องประทินโฉมเสริมสวยและสิ่งเปรอะเปื้อน)และปราศจากเครื่องประทุษร้ายผิว คือ ปานและไฝ
- วฺฤตฺตทํษฺฏระ พระทาฐะ (เขี้ยว) ซี่กลม
- ตีกฺษณทํษฺฏฺระ พระทาฐะคม
- อนุปูรฺวทํษฺฏระ พระทาฐะเรียวเป็นลำดับ
- ตุงคนาสะ พระนาสิก (จมูก) โด่ง
- ศุจินยนะ พระเนตรแจ่มใสสะอาด
- วิมลนยนะ พระเนตรไม่ขุ่นมัว
- ปฺรหสิตนยนะ พระเนตรยิ้มแย้มร่าเริง
- อายตนยนะ พระเนตรยาว
- วิศาลยนะ พระเนตรกว้าง
- นีลกุวลยทลสทฺฤศนยนะ พระเนตรเหมือนกลีบบัวเขียว
- สหิตภฺรู พระขนง (คิ้ว) ดก
- จิตฺรภฺรู พระขนงงาม
- อสิตภฺรู พระขนงดำ
- สํคตภฺรู พระขนงต่อกัน
- อนุปูรวภฺรู พระขนงเรียวเป็นลำดับ
- ปีนคณฺฑะ พระกโปล (แก้ม) เต็ม
- อวิษมคณฺฑะ พระกโปลเท่ากันทั้งสองข้าง
- วฺยปคตคณฺฑโทษะ พระกโปลปราศจากโทษ (คือไม่เป็นริ้ว รอยสิวฝ้า)
- อนุปหตกฺรุษฺฏะ ไม่แสดงพระพักตร์เหี้ยมเกรียม
- สุวิทิเตนฺทฺริยะ ประสาทอินทรีย์รับรู้ไว
- สุปริปูรฺเณนฺทฺริยะ อินทรีย์ครบบริบูรณ์ (คือมี ตา หู จมูก ลิ้น กาย หรือผิวหนัง ใจ บริบูรณ์ดี)
- สํคตมุขลลาฏะ พระนลาฏ (หน้าผาก) รับกับพระพักตร์
- ปริปูรฺโณตฺตมางฺค พระเศียรอูมเต็ม
- อสิตเกศะ พระเกศาดำ
- สหิตเกศะ พระเกศาดก (สุสํคตเกศะ มีพระเกศารวมกันเป็นเกลียว)
- สุรภิเกศะ พระเกศาหอม
- อปรุษเกศะ พระเกศาไม่หยาบ
- อนากุลเกศะ พระเกศาไม่ยุ่ง
- อนุปูรฺวเกศ พระเกศาเรียงเส้นเป็นลำดับ
- สุกุญฺจิตเกศะ พระเกศางอหงิกเป็นอันดี
- ศฺรีวตฺส สฺวสฺติก นนฺทฺยาวรฺต วรฺธมานสํสฺถานเกศะ พระเกศา เจริญงามขมวดเวียนขวาเหมือนรูปสวัสติกะซึ่งเป็นศรีวัตสะ (เครื่องหมายกากบาทปลายหักมุมเวียนขวา)
บทวิเคราะห์
ทั้งนี้ มีผู้การวิเคราะห์ศึกษาเกี่ยวกับ มหาปุริสลักขณะ และอนุพยัญชนะในแง่มุมต่างๆ ว่า เป็นบุคลาทิษฐานอันสะท้อนถึงพระจิรยาวัตร และพระบารมีขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า อาทิ พระธรรมโกศาจารย์ (เงื่อม อินฺทปญฺโญ) หรือ พุทธทาสภิกขุ เขียนไว้ในหนังสือ “พุทธจริยา” เนื้อหากล่าวถึงพุทธลักษณะของพระพุทธเจ้าว่า ถ้าถือเอาตามตัวหนังสือนั้นแล้วจะผิดมากจนดูเป็นมนุษย์ที่มีรูปร่างประหลาดที่สุดก็ได้ แต่หากเมื่อมองให้ละเอียดจะพบว่า ลักษณะเหล่านี้เป็นการสะท้อนถึงพระมารยาทขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทั้งทางวาจา การพูดจา การกระทำนี้ก็ล้วนแต้ละเอียดประณีต เป็นลักษณะทางกายทางวาจา ลักษณะทางกายในประเภทนี้เราก็จะเห็นได้ว่ามันรวมอยู่ในคำว่า ศีล มีศีล คือการประพฤติทางกาย ทางวาจาถูกต้องบริสุทธิ์สะอาด น่ารัก เลื่อมใส พระพุทธลักษณะทางกายเป็นอย่างนี้"
ผู้เชี่ยวชาญดังเสนอการตีความอนุพยัญชนะไว่ในทำนองเดียวกันโดยยกตัวอย่าง การมีพระรัศมีรอบพระวรกาย ว่า อาจสะท้อนถึงนัยยะหลายแง่กล่าวคือ
- อาจหมายถึงรัศมีแห่งพระบริสุทธิคุณของพระองค์ที่ทรงเป็นผู้ปราศจากมลทินหรือกิเลสเครื่องเศร้าหมอง
- อาจหมายถึง รัศมีแห่งพระมหากรุณาธิคุณของพระองค์ที่แผ่กระจายสู่สรรพสัตว์ในทิศทั้งปวงอย่างไร้ขอบเขตจำกัดในเรื่องชนชั้น วรรณะ ผิวพรรณ หรือเพศ ซึ่งเป็นพระมหากรุณาจิตที่เป็นสากล
- อาจหมายถึงรัศมีแห่งปัญญาของพระองค์ที่แผ่กระจายสู่ทิศทั้งปวงเพื่อกำจัดความมืดแห่งอวิชชาที่ครอบงำสรรพสัตว์ให้เวียนว่ายตายเกิดในสังสารวัฏอันไร้เบื้องต้นและเบื้องปลายนี้
- อาจหมายถึงรัศมีแห่งธรรมที่แผ่กระจายไปสู่ทุกทิศและกว้างไกลไร้พรมแดน เพื่อให้แสงสว่างชี้ทางพ้นจากความทุกข์แก่สรรพสัตว์การที่พระพุทธเจ้าเสด็จไปที่แห่งใด รัศมีแห่งพระบริสุทธิคุณ รัศมีแห่งพระมหากรุณาธิคุณ รัศมีแห่งพระปัญญาธิคุณและรัศมีแห่งพระธรรม ก็แผ่กระจายไปถึงที่นั้นและยังแสงสว่างแห่งปัญญาและประโยชน์สุขให้เกิดขึ้นแก่สรรพสัตว์สมกับเป็นภควา คือผู้เสด็จไปดีแล้วหรือผู้เสด็จไปเพื่อประโยชน์เกื้อกูลแก่สรรพสัตว์
อ้างอิง
- พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต). (2550). หน้า 486 - 488
- แสง มนวิทูร. (2512). หน้า 600 – 602
- พุทธทาสภิกขุ. (2517)
- ฟองสมุทร วิชามูล. (2550)
บรรณานุกรม
- พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต). (2550) .พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์. กรุงเทพมหานคร : คณะผู้ษรัทธาร่วมกันจัดพิมพ์เป็นธรรมทาน
- แสง มนวิทูร. (2512). ลลิตวิสตระ คัมภีร์พระพุทธประวัติฝ่ายมหายาน. พระนคร : กรมศิลปากร.
- ฟองสมุทร วิชามูล. (2550). ศึกษามหาปุริสลักษณะของพระพุทธเจ้า." วิทยานิพนธ์หลักสูตรปริญญาพุทธศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาพุทธศาสนา บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย.
- พุทธทาสภิกขุ. (2517). "พุทธจริยา." กรุงเทพมหานคร : ห้างหุ้นส่วนจำกัดการพิมพ์.