เฟินชายผ้าสีดา

ระวังสับสนกับ กระเช้าสีดา

เฟินชายผ้าสีดา
เฟินชายผ้าสีดาในสวนพฤกษศาสตร์แห่งชาติ ประเทศออสเตรเลีย
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร:	Plantae
หมวด:	Pteridophyta
ชั้น:	Pteridopsida
อันดับ:	Polypodiales
ไม่ได้จัดลำดับ:	Eupolypods I
วงศ์:	Polypodiaceae
สกุล:	Platycerium Desv.
Species
Platycerium andinum Platycerium alcicorne Platycerium bifurcatum Platycerium coronarium Platycerium elephantotis Platycerium ellisii Platycerium grande Platycerium hillii Platycerium holttumii Platycerium madagascariense Platycerium quadridichotomum Platycerium ridleyi Platycerium stemaria Platycerium superbum Platycerium veitchii Platycerium wallichii Platycerium wandae Platycerium wilhelminae-reginae Platycerium willinkii

เฟิน ชายผ้าสีดา (Platycerium) ภาคใต้เรียก "ชายผ้าสีดา" ภาคอีสาน เรียก "กระเช้าสีดา" หรือ"สไบสีดา" และภาคเหนือเรียก "ห่อข้าวสีดา" หรือ "หัวเฒ่าย่าบา" ซึ่งเป็นพืชไร้ดอก

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

เฟินชายผ้าสีดาเป็นเฟินอิงอาศัย (Epiphytes) มักเกาะอยู่ตามคาคบไม้ใหญ่ แต่ไม่จัดเป็นพืชจำพวกกาฝาก เพราะไม่ได้ดูดกินอาหารจากต้นไม้ที่อาศัยอยู่ ส่วนมากมีแหล่งกำเนิดอยู่ในป่า แต่บางชนิดก็อาจพบได้ในพื้นที่แห้งแล้ง เช่น P. veitchii บางต้นที่ขึ้นอยู่ตามหน้าผาหินร้อนระอุในเขตกึ่งทะเลทรายของทวีปออสเตรเลีย ซึ่งฝนทิ้งช่วงนานหลายเดือน เฟินชายผ้าสีดามีส่วนประกอบ ดังนี้

ตา (Bud)

ปกคลุมด้วยขนหรือเกล็ด เป็นส่วนที่ทำให้พืชเจริญเติบโตหากตาถูกทำลายไม่ว่าโดยเชื้อโรค แมลงหรืออุบัติเหตุ เฟินชายผ้าสีดาต้นนั้นก็จะตายและอาจใช้เวลานานกว่าส่วนต่าง ๆ ของต้นจะเหี่ยวแห้งไปหมด แต่หากเป็นชนิดที่แตกหน่อได้และมีหน่อใหม่แล้ว หน่ออื่น ๆ จะสามารถเจริญต่อไปได้

เหง้า (Rhizome)

ตาที่เจริญขึ้นจะค่อย ๆ งอกยาวเป็นลำต้นหรือเหง้าที่ห่อหุ้มอยู่ภายในใบกาบ เหง้าของเฟินชายผ้าสีดาชนิดที่ไม่สามารถแตกหน่อใหม่ได้จะมีความสำคัญต่อพืชมาก ตัวอย่างเช่น P.ridleyi หรือเขากวางตั้งจากป่า เป็นเฟินที่เลี้ยงให้รอดยาก ทั้งนี้อาจเพราะเหง้าหักอยู่ในใบกาบระหว่างการเก็บหรือการขนย้าย ทำให้พืชค่อย ๆ ตายอย่างช้า ๆ

ใบกาบหรือใบโล่ (Shield Fronds, Base Fronds)

เจริญจากตาแผ่หุ้มเหง้าและรากซึ่งยึดเกาะอยู่กับแหล่งอาศัย ใบกาบที่เกิดขึ้นใหม่จะซ้อนทับใบเก่าไปเรื่อย ๆ จนเป็นชั้นหนา ช่วยควบคุมความชุ่มชื้น ปกป้องเหง้าและรากไว้ภายใน ใบกาบของเฟินชายผ้าสีดาแบ่งเป็น 2 ลักษณะคือ กลุ่มที่ปลายใบห่อแนบหุ้มต้นจนมิด ได้แก่ P.alcicorne, P.ellisii, P.madagascariense และ P.ridleyi ใบกาบช่วยป้องกันไม่ให้พืชที่อยู่ในแหล่งกำเนิดที่มีฝนตกชุกได้รับน้ำมากเกินไป

ส่วนอีกกลุ่มหนึ่งปลายใบจะเผยอตั้งขึ้นเพื่อรองรับน้ำฝนและเศษซากใบไม้ที่ร่วงหล่นลงมาทับถมเป็นอาหาร ได้แก่ P.andinum, P.bifurcatum, P.coronarium, P.elephantotis, P.grande, P.holttumii, P.quadridichotomum, P.stemaria, P.suprebum, P.veitchii, P.wallichii, P.wandae และ P.willinckii

เฟินชายผ้าสีดาในธรรมชาติมักเริ่มผลิใบกาบใหม่ซ้อนทับใบกาบเดิมตั้งแต่ช่วงต้นฤดูฝน บางชนิดเมื่อใบกาบเจริญเต็มที่จะหมดอายุกลายเป็นสีน้ำตาลแนบติดอยู่กับต้นไม่หลุดร่วงไป แต่สำหรับกลุ่มเฟินชายผ้าสีดาต้นเดี่ยว ส่วนมากใบกาบจะมีอายุนานเป็นสีเขียวอยู่จนกระทั่งผลิใบกาบใหม่ออกมาอีกครั้ง

ใบชายผ้า (Fertile Fronds, Foliage Fronds)

เจริญจากตาในลักษณะตั้งขึ้นหรือห้อยย้อยลงมา ส่วนมากปลายใบชายผ้าจะหยักเว้าลักษณะต่าง ๆ กัน ยกเว้น P.elephantotis (หูช้างแอฟริกา) ที่ปลายใบแผ่กว้างโค้งมนจนเป็นที่มาของชื่อ ใบชายผ้าของต้นที่เจริญเต็มที่จะสร้างแถบอับสปอร์เพื่อขยายพันธุ์ต่อไป

ทั้งใบกาบและใบชายผ้าของเฟินชายผ้าสีดาปกคลุมด้วยขนรูปดาวสีขาว บางครั้งแซมสีน้ำตาล เห็นได้ชัดเจนเมื่อเป็นใบอ่อน บางชนิดเมื่อเจริญขึ้นขนจะบางลงจนดูผิวใบเรียบเป็นมัน บางชนิดก็มีขนหนาปกคลุมผิวใบตลอดช่วงอายุ

ราก (Roots)

แตกแขนงออกจากเหง้า แทรกอยู่ในใบกาบที่ซ้อนทับกันเป็นชั้น ๆ เฟินชายผ้าสีดาพันธุ์ต่างประเทศหลายชนิดสามารถแตกหน่อใหม่จากตาที่รากได้ คือ P.bifurcatum แต่มี 2 ชนิด คือ P.madagascariense และ P.ellisii ที่แตกรากน้อยและกระจุกอยู่บริเวณรอบ ๆ เหง้า ไม่แผ่คลุมสลับกับใบกาบจนเป็นชั้นหนาเหมือนฟองน้ำ เช่นเดียวกับชนิดอื่น ๆ ทำให้เก็บน้ำไว้ได้ไม่มาก

 

เฟินชายผ้าสีดาสปีชีส์ Platycerium superbum

ประเภทของเฟินชายผ้าสีดา

เฟินชายผ้าสีดาแบ่งออกเป็น 2 กลุ่มตามลักษณะการดำรงชีวิต ดังนี้

1. เฟินชายผ้าสีดาต้นเดี่ยว

เป็นชนิดที่ไม่สามารถแตกหน่อได้ ขยายพันธุ์ด้วยสปอร์เพียงอย่างเดียว มีขนาดใหญ่มาก มักมีกาบใบชูตั้ง ปลายใบแตกกริ้วเป็นพูงดงามคล้ายมงกุฎ ได้แก่ P.holttumii, P.grande, P.superbum, P.wallichii และ P.wandae

เฟินชายผ้าสีดาต้นเดี่ยวจะผลิใบกาบขนาดใหญ่โอบรอบต้นไม้ที่อาศัยอยู่ระบบรากแผ่ขยายสลับกับใบกาบทีละชั้น ๆ จนแข็งแรงพอที่จะยึดเกาะรับน้ำหนักตัวเอง ใบกาบชูขึ้นเพื่อรับน้ำและอินทรียวัตถุซึ่งร่วงหล่นลงมาเป็นอาหาร บางชนิดผลิใบกาบช้อนกันจนเป็นชั้นหนาและมีคุณสมบัติเหมือนฟองน้ำ สามารถเก็บสะสมน้ำไว้ใช่เป็นเวลานาน เมื่อนำมาปลูกจึงไม่ควรรดน้ำเฟินกลุ่มนี้มากเกินไป เพราะจะทำให้เน่าง่าย

2. เฟินชายผ้าสีดาแตกหน่อ

เป็นชนิดที่สามารถแตกหน่อจากตาที่ปลายรากบางชนิดแตกหน่อง่ายเป็นกอขนาดยักษ์ จนกิ่งไม้ที่เกาะอาศัยอยู่หักร่วงลงมาเพราะรับน้ำหนักไม่ไหวเฟินชายผ้าสีดากลุ่มนี้ดำรงชีวิตแบบพึ่งพากันและกัน หน่อใหม่ที่แผ่ขยายออกไปเรื่อย ๆ จะโอบหุ้มลำต้นไม้เพื่อช่วยประคองต้น ใบกาบมีทั้งแบบชูตั้งและแบบห่อแนบต้น ซึ่งได้รับอาหารจากใบเก่าที่ถูกห่อหุ้มย่อยสลายอยู่ภายใน เฟินกลุ่มนี้ได้แก่ P. alcicorne, P. andinum, P. bifurcatum, P. coronarium, P. elephantotie, P. ellisii, P. hillii, P. madagascariense, P. quadridichotomum, P. stemaria เป็นต้นเฉพาะ P. coronarium เพียงชนิดเดียวที่แตกหน่อจากเหง่าเวียนเป็นวงโอบรอบต้นไม้ที่อาศัยอยู่

การขยายพันธุ์เฟินชายผ้าสีดา

การขยายพันธุ์เฟินชายผ้าสีดาทำได้ 3 วิธีคือ แยกหน่อ เพาะสปอร์ และเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ สำหรับการปลูกเลี้ยงในประเทศไทยนิยมใช้เพียง 2 วิธีแรก ส่วนการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อใช้กันอย่างแพร่หลายในต่างประเทศ ซึ่งการผลิตเฟินเป็นธุรกิจขนาดใหญ่ที่มีช่องทางการตลาดกว้างมาก

1. การแยกหน่อ

เฟินชายผ้าสีดาสายพันธุ์ต่างประเทศหลายชนิดแตกหน่อจากตาที่ปลายรากได้ สามารถแยกหน่อมาปลูกโดยมีขั้นตอนดังนี้

1. เลือกหน่อที่เหมาะสมกับการแยกปลูกควรมีขนาดใหญ่กว่า 3 นิ้ว ถ้าหน่อใหม่เริ่มผลิใบชายผ้าจะช่วยให้แข็งแรงมากขึ้น
2. ใช้มีดหรือกรรไกรที่คมและสะอาดเฉือนหน่อออกมาอย่างระมัดระวัง
3. ต้องเฉือนให้ลึกถึงราก ถ้าเฉือนตื้นเกินไปอาจได้แต่ชั้นของใบกาบซึ่งไม่สามารถเจริญต่อไปได้
4. หากปลูกแบบแขวน ให้นำต้นมาประกบกับซากกระเช้าขนาดพอเหมาะ และใช้วัสดุที่เหนียวทนมัดให้แน่นแล้วมัดติดกับวัสดุเมานท์อีกทีหนึ่ง
5. หากปลูกในกระถาง ใช้สแฟกนัมมอสส์เป็นวัสดุปลูกจะเก็บความชื้นได้ดี ช่วยให้รากเจริญเร็ว อาจใช้โฟมหรือกาบมะพร้าวสับรองก้นกระถางเพื่อลดการอุ้มน้ำ
6. สำหรับต้นแม่หากรอยตัดไม่ใหญ่มาก ไม่นานเฟินจะสร้างใบกาบคลุมทับปิดรอยเองหรืออาจใช้วัสดุปลูกเสริมแทนส่วนที่เฉือนออกไปก็ได้ โดยตัดแต่งซากกระเช้าให้มีขนาดพอดีกับรอยเฉือนแล้วมัดด้วยลวดหุ้มพลาสติกหรืออาจใช้ไม้เสียบเพื่อยึดติดกันให้แน่นแทนการใช้ลวดมัด

หลังปลูกควรใช้โฮร์โมนเร่งรากหรือสารกระตุ้นผสมน้ำรดให้ชุ่ม เพื่อกระตุ้นให้เฟินแตกรากใหม่และฟื้นตัวเร็วขึ้น อาจใช้สารป้องกันโรครดทั้งหน่อและต้นเพื่อนรดการติดเชื้อบริเวณรอยตัด พร้อมเขียนป้ายชื่อเฟินติดไว้ทุกครั้ง โดยเฉพาะเฟินพันธุ์ปลูกที่มีความคล้ายคลึงกัน จากนั้นนำไปวางหรือแขวนในที่ร่มรำไร ค่อยระวังอย่าให้วัสดุปลูกแห้งเมื่อเริ่มผลิใบใหม่แล้วจึงค่อยย้ายไปรับแสงแดดมากขึ้น

2. การเพาะสปอร์

การขยายพันธุ์เฟินด้วยสปอร์ได้ผลผลิตมากกว่าการแตกหน่อเหมาะที่จะทำเป็นการค้า นอกจากนี้ยังมีโอกาสได้ลูกไม้ที่มีลักษณะแปรผันหรือกลายพันธุ์ค่อนข้างง่าย แถบอับสปอร์ของเฟินชายผ้าสีดามีลักษณะเป็นแผ่นใหญ่แตกต่างอย่างเด่นชัดจากเฟินชนิดอื่น ๆ ปกคลุมด้วยขนรูปดาวจำนวนมาก เมื่อแก่จะเปลี่ยนเป็นสีน้ำตาลและแตกออก ปลดปล่อยสปอร์ให้ล่องลอยไปในอากาศ วัตถุลักษณะเป็นขุยสีน้ำตาล คือเยื่อหุ้มอับสปอร์ที่หลุดออกมาพร้อมกัน ส่วนสปอร์ที่มีลักษณะเป็นผงละเอียดสีน้ำตาลเข้ม (ยกเว้น P.Wallichii ที่สปอร์เป็นสีเขียว) หากคัดแยกออกจะพบว่าสปอร์มีปริมาณน้อยกว่าเยื่อที่เป็นขุย

ประโยชน์

เฟิร์นชายผ้าสีดาเหมาะสำหรับใช้เป็นไม้ประดับในการติดตามกำแพงบ้านหรือตามต้นไม้ใหญ่ สรรพคุณทางยาใช้ในการบรรเทาปวด ลดไข้ โดยเอาใบมาต้มน้ำอาบผสมสมุนไพรในการแก้ไข้สูง ชาวเขาบางเผ่าใช้ใบของชายผ้าสีดาในการต้มน้ำดื่มเพื่อรักษาอาการอ่อนเพลีย หรือบ้างก็นำส่วนชายผ้าสีดามาลวกให้สุกแล้วกินจิ้มกับน้ำพริก

อ้างอิง

1. ตามศัพท์บัญญัติราชบัณฑิตยสถาน สาขาวิชาพฤกษศาสตร์ ปรับปรุง 18 ก.พ. 2545
2. fernsiam: ชายผ้าสีดา
3. ภัทรา แสงดานุช เฟินชายผ้าสีดา Platycerium กรุงเทพฯ:บ้านและสวน,2554
4. ประโยชน์ชายผ้าสีดา[1]