การเสด็จสู่วาแรน

การเสด็จสู่วาแรน (ฝรั่งเศส: Fuite à Varennes) ในคืนวันที่ 20 ย่างเช้าวันที่ 21 มิถุนายน ค.ศ. 1791 คือเหตุการณ์สำคัญในช่วงการปฏิวัติฝรั่งเศส ซึ่งพระเจ้าพระเจ้าหลุยส์ที่ 16 แห่งฝรั่งเศส พร้อมด้วยพระราชินีมารี อ็องตัวแน็ตและพระราชวงศ์ใกล้ชิด พยายามเสด็จหนีออกจากปารีสเพื่อที่จะก่อการปฏิวัติต่อต้าน ณ เมืองม็งเมดี ใกล้กับชายแดนฝรั่งเศส ซึ่งเหล่านายทหารผู้ภักดีและข้าราชการฝ่ายกษัตริย์นิยมรวมตัวกัน แต่เสด็จไปได้ไกลเพียงเมืองวาแรนก็ทรงถูกจับกุม เนื่องจากก่อนหน้านี้มีผู้จดจำพระราชวงศ์ได้ระหว่างการแวะพักที่เมืองแซ็งเตอ-แมนนู

เส้นทางเสด็จฯ จากพระราชวังตุยเลอรีไปยังวาแรน-อ็อง-อาร์กอนน์ ระยะทางประมาณ 250 กิโลเมตร

พระเจ้าหลุยส์ พระชายา และพระราชโอรส-ธิดา ขณะฉลองพระองค์ปลอมเป็นกระฎุมพี ถูกจับกุม ณ เมืองวาแรน

เหตุการณ์นี้นับเป็นจุดพลิกผันของการปฏิวัติเนื่องจากทำให้การต่อต้านระบอบราชาธิปไตยฝรั่งเศสในฐานะสถาบันและการต่อต้านองค์กษัตริย์และพระราชินีในฐานะปัจเจกบุคคลมีความเด่นชัดเพิ่มมากขึ้น ความพยายามครั้งนี้ทำให้พระเจ้าหลุยส์ที่ 16 ทรงถูกตั้งข้อหากบฏ จนท้ายที่สุดนำไปสู่การสำเร็จโทษในปี ค.ศ. 1793

ความเคราะห์ร้าย ความล่าช้า ความเข้าใจผิด และดุลยพินิจที่ไม่เหมาะสมซึ่งเกิดต่อเนื่องกัน เป็นปัจจัยที่ทำให้ความพยายามหนีดังกล่าวล้มเหลว โดยมากมีที่มาจากความไม่เด็ดขาดในการตัดสินพระทัยของพระเจ้าหลุยส์เอง พระองค์ทรงเลื่อนกำหนดการณ์ซ้ำแล้วซ้ำเล่า ปล่อยให้ปัญหาเล็กบานปลายจนกลายเป็นปัญหาใหญ่ ยิ่งไปกว่านั้น ยังประมาณเสียงสนับสนุนของประชาชนที่มีต่อระบอบกษัตริย์แบบดั้งเดิมผิดพลาดไป เนื่องจากเข้าพระทัยผิดมาโดยตลอดว่าทรงเป็นที่รักใคร่ของราษฎรในชนบทและสามัญชนทั่วไป การเสด็จหนีดังกล่าวสร้างบาดแผลลึกให้แก่ฝรั่งเศส และได้ปลุกเร้าอารมณ์ของผู้คนทั่วไปให้รู้สึกวิตกกังวล ฉุนเฉียวรุนแรง หรือตื่นตระหนก เนื่องจากทุกคนตระหนักได้ว่าการแทรกแซงจากต่างชาติจวนที่จะเกิดขึ้นจริงแล้ว นอกจากนี้ยังสร้างความตกตะลึงให้แก่กลุ่มคนที่ยังมองว่าพระองค์คือพระมหากษัตริย์ผู้มีเจตนาดีเป็นพื้นฐานและปกครองอาณาจักรโดยประสงค์ของพระผู้เป็นเจ้า โดยไม่คาดคิดมาก่อนว่าจะทรงต่อต้านการปฏิรูปและการปฏิวัติได้ร้ายแรงมากถึงเพียงนี้ ส่งผลให้เหล่าผู้นำการปฏิวัติหันมายึดถือแนวคิดสาธารณรัฐนิยมเป็นอุดมการณ์หลักในทันที จากที่ก่อนหน้านี้เป็นเพียงแนวคิดซึ่งอภิปรายตามวงกาแฟเท่านั้น

ภูมิหลัง

ท่าทีที่ลังเลพระทัยของพระเจ้าหลุยส์ต่อข้อเรียกร้องของการปฏิวัติเป็นหนึ่งในหลายสาเหตุที่ทำให้พระราชวงศ์ต้องเสด็จออกจากพระราชวังแวร์ซายในวันที่ 6 ตุลาคม ค.ศ. 1789 ไปประทับ ณ พระราชวังตุยเลอรีในปารีสแทน เนื่องจากพระราชวังแวร์ซายถูกโจมตีจากกลุ่มผู้ชุมนุมผู้โกรธแค้น ซึ่งนับแต่นั้นมา พระเจ้าหลุยส์มีพระอารมณ์เศร้าหมองเหมือนเป็นอัมพาตทางจิตใจ ทรงปล่อยให้ราชการแผ่นดินสำคัญส่วนมากตกอยู่ในการตัดสินพระทัยของราชินีผู้ไม่ได้ถูกเตรียมพร้อมมาสำหรับพระราชกรณียกิจด้านการเมือง ต่อมาในวันที่ 28 กุมภาพันธ์ ค.ศ. 1791 ในขณะที่มาร์กี เดอ ลา ฟาแย็ต กำลังเข้าระงับเหตุวุ่นวายที่แว็งเซน กลุ่มกษัตริย์นิยมหลายร้อยคนรวมตัวกันที่พระราชวังตุยเลอรีเพื่อแสดงพลังสนับสนุนพระราชวงศ์ แต่สุดท้ายกลับถูกไล่ตะเพิดออกจากพระราชวังโดยกองกำลังแห่งชาติ (ฝรั่งเศส: Garde Nationale)

จุดประสงค์

จุดประสงค์ของการเสด็จหนีครั้งนี้คือเพื่อปลดปล่อยพระมหากษัตริย์สู่อิสรภาพตามพระราชอัธยาศัยและความปลอดภัยที่มากกว่าการประทับอยู่ในปารีส ที่ม็งเมดี นายพลฟร็องซัว โกลด เดอ บุยเย (ฝรั่งเศส: François Claude de Bouillé) หรือมาร์กี เดอ บุยเย ได้รวบรวมนายทหารหลวงเก่าที่ยังจงรักภักดีต่อระบอบราชาธิปไตยได้ประมาณ 10,000 นาย ซึ่งก่อนหน้านี้ เดอ บุยเย ปรากฏความดีความชอบจากการปราบปรามเหตุกบฏร้ายแรงที่น็องซีมาแล้วในปี ค.ศ. 1790 กองกำลังของเขาประกอบไปด้วยทหารรับจ้างสวิส 2 กองพล และทหารรับจ้างเยอรมันอีก 1 กองพล โดยมองว่าภายใต้ความไม่สงบทางการเมืองเช่นที่ดำเนินอยู่ในขณะนี้ ทหารรับจ้างต่างชาติน่าจะไว้วางใจได้มากกว่าทหารชาวฝรั่งเศสเอง

ในร่างจดหมายฉบับใช้นำเสนอต่อรัฐสภาแห่งสมาพันธรัฐสวิส ณ เมืองซูริก ขุนนางฝ่ายกษัตริย์นิยม บารง เดอ เบรอเตย (ฝรั่งเศส: Baron de Breteuil) แจ้งว่า "สมเด็จฯ ประสงค์ที่จะมีกองกำลังอันโอฬารไว้ใต้พระเดชพระคุณ ที่แม้นแต่กบฏอันอาจหาญที่สุดก็มิอาจมีทางเลือกอื่นเว้นแต่จักยอมศิโรราบ" โดยราชสำนักคาดเดาว่า "พสกนิกรผู้ศรัทธาจากทุกชนชั้นจำนวนมาก" จะเดินขบวนเรียกร้องให้มีการฟื้นฟูเอกสิทธิ์ของพระมหากษัตริย์เหนือราชบัลลังก์ และความสงบเรียบร้อยจะคืนกลับมาโดยปราศจากซึ่งสงครามกลางเมืองหรือการแทรกแซงจากต่างชาติ

อย่างไรก็ตาม พระประสงค์ทางการเมืองในระยะยาวของพระเจ้าหลุยส์ พระชายา และที่ปรึกษาใกล้ชิดของพระองค์ยังคงไม่ปรากฏแน่ชัด มีเพียงรายละเอียดปรากฏในเอกสารที่ชื่อว่า "ประกาศถึงชนชาวฝรั่งเศส" (Declaration to the French People) ซึ่งจัดเตรียมโดยพระเจ้าหลุยส์เพื่อที่จะทรงนำแถลงต่อสภาแห่งชาติ แต่ถูกทิ้งไว้ที่พระราชวังตุยเลอรีหลังเสด็จหนีออกจากปารีส โดยได้บ่งชี้พระประสงค์ส่วนพระองค์ที่จะกลับไปสู่ข้อยินยอมและการประนีประนอมที่ได้บัญญัติไว้ในประกาศแห่งฐานันดรที่สาม (Declaration of the Third Estate) เมื่อวันที่ 23 มิถุนายน ค.ศ. 1789 ก่อนหน้าเหตุความรุนแรงที่ปะทุขึ้นในปารีสและการทลายคุกบัสตีย์ ในขณะที่จดหมายส่วนพระองค์ของพระนางมารี อ็องตัวแน็ต กลับเป็นไปในเชิงโต้ตอบมากกว่า โดยประสงค์ที่จะฟื้นฟูระบอบกษัตริย์เก่าขึ้นมาโดยปราศจากการประณีประนอม และจะประทานอภัยโทษแก่ทุกคนยกเว้นกลุ่มผู้นำการปฏิวัติและชาวปารีส "หากไม่ยอมกลับคืนสู่ระเบียบเก่าของตน"

พยายามออกจากปารีส

 

ฌ็อง-บาติสต์ ดรูแอ ผู้ที่สามารถจดจำพระบรมวงศานุวงศ์ขณะทรงปลอมพระองค์ได้

 

ดรูแอจดจำพระเจ้าหลุยส์ได้จากพระรูปที่ปรากฏบนพันธบัตรอัสซิญาต์

หลังทรงได้ยินคำแนะนำจากพระนางมารี อ็องตัวแน็ต พระเจ้าหลุยตัดสินพระทัยเสด็จหนีออกจากปารีสไปยังชายแดนด้านตะวันออกสู่ออสเตรียในคืนวันที่ 20 ย่างวันที่ 21 มิถุนายน ค.ศ. 1791 อันนำมาซึ่งความหายนะต่อตัวพระองค์และพระราชวงศ์ฝรั่งเศสเอง การเสด็จหนีเริ่มต้นขึ้นด้วยการที่มาร์กีซ เดอ ตูร์แซล (ฝรั่งเศส: Marquise de Tourzel) ข้าหลวงราชโอรสราชธิดาฝรั่งเศสปลอมตัวเป็นบารอนเนสชาวรัสเซีย ส่วนพระราชินีมารี อ็องตัวแน็ต และมาดามเอลีซาแบ็ต พระขนิษฐาของพระเจ้าหลุยส์ปลอมตัวเป็นข้ารับใช้หญิงของบารอนเนส และพระเจ้าหลุยส์ทรงรับบทเป็นพ่อบ้าน ในขณะที่เจ้าฟ้าชาย-หญิงพระองค์น้อยทรงรับบทเป็นบุตร-ธิดาของบารอนเนส โดยทั้งหมดเริ่มเดินทางออกจากพระราชวังตุยเลอรีเวลาประมาณเที่ยงคืน แผนการส่วนมากวางแผนโดยเคานต์อักเซล ฟอน แฟร์เซิน (เยอรมัน: Count Axel von Fersen) และบารง เดอ เบรอเตย ผู้ซึ่งได้รับการสนับสนุนจากพระเจ้ากุสตาฟที่ 3 แห่งสวีเดน แฟร์เซินเร่งเร้าว่าควรใช้รถม้าเบาสองหลังในการเดินทาง ซึ่งจะช่วยให้ถึงม็งเมดีที่อยู่ห่างไปประมาณ 250 กิโลเมตรได้ค่อนข้างเร็ว แลกกับการต้องแบ่งพระราชวงศ์ออกจากกันเป็นสองคณะ แต่กระนั้นก็ตาม พระเจ้าหลุยส์และพระนางมารี อ็องตัวแน็ต ตัดสินพระทัยที่จะใช้รถม้าหนักอันเด่นสะดุดตาหลังเดียวลากจูงด้วยม้าจำนวน 6 เชือกแทน

เปิดโปงและจับกุม

เนื่องจากเหตุขัดข้องที่เกิดขึ้นสะสมและต่อเนื่องกัน ทั้งความล่าช้า การคำนวณเวลาที่ผิดพลาด การเปิดเผยตนที่มากเกินไปจนไม่เป็นการลับ และสายลากจูงรถที่ต้องคอยซ่อมแซม ทำให้ความพยายามเสด็จหนีของพระราชวงศ์ถูกขัดขวางไว้ได้หลังออกจากปารีส นอกจากนี้ตัวพระราชวงศ์เองก็มีส่วนทำให้ความพยายามนี้ล้มเหลว เช่น พระเจ้าหลุยส์ตรัสกับชาวนาเป็นการส่วนพระองค์ขณะกำลังทำการเปลี่ยนม้าที่ฟรอม็องตีแยร์ ส่วนพระนางมารี อ็องตัวแน็ตก็ได้มอบจานเงินแก่เจ้าหน้าที่ผู้ช่วยอำนวยความสะดวกแก่คณะราชวงศ์ที่แช็งตรีซ์ด้วย ทั้งหมดนี้ล้วนแล้วแต่สร้างความเคลือบแคลงสงสัยแก่คนทั่วไปได้โดยง่าย ที่ชาล็ง มีรายงานว่าชาวเมืองถึงกลับออกมาต้อนรับและปรบมือสรรเสริญคณะราชวงศ์อย่างโจ่งแจ้ง จนในที่สุด ฌ็อง-บาติสต์ ดรูแอ บุรุษไปรษณีย์จากเมืองแซ็งเตอ-แมนนู จดจำพระเจ้าหลุยส์ได้จากพระรูปที่พิมพ์บนพันธบัตรอัสซิญาต์ที่เขามีไว้ครอบครอง กองทหารม้าจำนวน 7 กองซึ่งประจำการตามแนวเส้นทางที่จะใช้เสด็จหนีถูกถอนกำลังออกไปหรือถูกควบคุมโดยฝูงชนผู้เคลือบแคลงสงสัยก่อนที่คณะราชวงศ์จะเสด็จถึง ส่งผลให้พระเจ้าหลุยส์และพระราชวงศ์ทรงถูกจับกุมที่เมืองวาแรน ซึ่งห่างจากจุดหมายปลายทางที่เมืองม็งเมดีอันเป็นที่ตั้งของป้อมปราการฝ่ายกษัตริย์นิยมเป็นระยะทางเพียง 50 กิโลเมตร

ทั้งนี้ จึงไม่อาจทราบได้แน่ชัดว่ากองกำลังของเดอ บุยเย จะใหญ่หรือไว้วางใจมากพอที่จะเปลี่ยนทิศทางของการปฏิวัติและดำรงไว้ซึ่งระบอบราชาธิปไตยได้หรือไม่

คุมขังที่ตุยเลอรี

 

การเสด็จนิวัตสู่ปารีสวันที่ 25 มิถุนายน ค.ศ. 1791 โดยฌ็อง-หลุยส์ พรีเยอร์

เมื่อพระราชวงศ์เสด็จนิวัตปารีสภายใต้การคุ้มกัน ฝูงชนฝ่ายปฏิวัติมองดูขบวนรถม้าหลวงด้วยท่าทีนิ่งสงัดอย่างที่ไม่เคยเป็นมาก่อน ทั้งหมดตกอยู่ในความตะลึงงันสุดขีดเมื่อได้เห็นกษัตริย์ของพวกเขาในสถานการณ์เช่นนี้ พระราชวงศ์ทุกพระองค์ทรงถูกคุมขัง ณ พระราชวังตุยเลอรี และจากเหตุการณ์นี้เป็นต้นไป แนวคิดล้มล้างระบอบกษัตริย์และสถาปนาสาธารณรัฐดูจะมีความเป็นไปได้มากอย่างที่ไม่เคยมาก่อน ความน่าเชื่อถือในตัวพระเจ้าหลุยส์ในฐานะพระมหากษัตริย์ใต้รัฐธรรมนูญถูกลดทอนลงอย่างร้ายแรงจากความพยายามหลบหนีในครั้งนี้

หลังจากนำพระราชวงศ์เสด็จนิวัตปารีสแล้ว สภาร่างรัฐธรรมนูญแห่งชาติก็ตกลงว่าจะฟื้นฟูพระเจ้าหลุยส์คืนสู่พระราชอำนาจได้หากทรงยอมรับรัฐธรรมนูญ อย่างไรก็ตาม กลุ่มการเมืองหลายกลุ่มเช่นฝ่ายกอเดอลิแยร์และฝ่ายฌากอแบ็งไม่เห็นด้วยกับข้อเสนอดังกล่าว จนนำไปสู่การประท้วงที่สวนช็อง เดอ มาร์ และบานปลายกลายเป็นเหตุสังหารหมู่ขึ้น

นับแต่ฤดูใบไม้ร่วงปี ค.ศ. 1791 เป็นต้นมา พระเจ้าหลุยส์ทรงฝากความหวังในการรื้อฟื้นพระราชอำนาจทางการเมืองไว้กับแนวทางอันน่าแคลงใจอย่างการแทรกแซงจากต่างชาติ ถึงขนาดที่ทรงสนับสนุนนโยบายสงครามกับออสเตรียของฝ่ายฌีรงแด็งในสภานิติบัญญัติ โดยทรงคาดหมายว่ากองทัพฝรั่งเศสที่พ่ายแพ้ย่อยยับจะช่วยปูทางไปสู่การฟื้นฟูพระราชอำนาจของพระองค์ ทรงปฏิเสธคำแนะนำของนักรัฐธรรมนูญนิยมสายกลางอย่างอ็องตวน บาร์แนฟ ที่ให้ประกาศใช้รัฐธรรมนูญ ค.ศ. 1791 เต็มรูปแบบ ซึ่งเป็นรัฐธรรมนูญฉบับที่พระเจ้าหลุยส์ทรงปฏิญาณว่าจะดำรงไว้ หากแต่ลับ ๆ แล้วพระองค์เองกลับทรงเข้าไปมีส่วนแอบแฝงในนโยบายการปฏิวัติต่อต้าน

ล้มเลิกราชาธิปไตย

ความล้มเหลวจากการเสด็จหนีของพระเจ้าหลุยส์ได้ส่งสัญญาณเตือนแก่พระมหากษัตริย์ยุโรปพระองค์อื่น ๆ ผู้ซึ่งหวั่นเกรงว่าการปฏิวัติจะลุกลามเข้ามายังอาณาจักรของตนและก่อให้เกิดความไม่สงบนอกฝรั่งเศสขึ้น ความสัมพันธ์ระหว่างฝรั่งเศสกับเพื่อนบ้านอยู่ในภาวะตึงเครียดมาก่อนแล้วจากการปฏิวัติ และยิ่งเลวร้ายลงกว่าเดิมถึงขนาดที่ชาติยุโรปบางแห่งเรียกร้องให้ทำสงครามกับรัฐบาลคณะปฏิวัติเสียด้วยซ้ำ

การปะทุขึ้นของสงครามกับออสเตรียในเดือนเมษายน ค.ศ. 1792 และคำประกาศเบราน์ชไวก์โดยแม่ทัพชาวปรัสเซีย ชาลส์ วิลเลียม เฟอร์ดินานด์ ดยุกแห่งเบราน์ชไวก์ ซึ่งข่มขู่ว่าปารีสจะพังพินาศลงหากพระราชวงศ์ตกอยู่ในภัยอันตรายอีกครั้ง ส่งผลให้ชาวปารีสหัวรุนแรงบุกโจมตีพระราชวังตุยเลอรีในวันที่ 10 สิงหาคม ค.ศ. 1792 จึงนับเป็นเหตุการณ์ที่เสมือนกับการลั่นระฆังมรณะเตือนพระเจ้าหลุยส์ในอนาคต

การโจมตีดังกล่าวนำไปสู่การระงับพระราชอำนาจโดยสภาร่างรัฐธรรมนูญแห่งชาติและการประกาศสถาปนาสาธารณรัฐฝรั่งเศสที่หนึ่งในวันที่ 21 กันยายน ต่อมาในเดือนพฤศจิกายน หลักฐานข้อตกลงลับของพระเจ้าหลุยส์ที่ 16 กับนักการเมืองฝ่ายปฏิวัติผู้ล่วงลับ เคาต์แห่งมีราโบ ถึงแผนคบคิดการปฏิวัติต่อต้านร่วมกับชาวต่างชาติถูกพบในหีบเหล็กลับ อาร์มัวร์เดอแฟร์ (ฝรั่งเศส: armoire de fer) ภายในพระราชวังตุยเลอรี บัดนี้จึงไม่อาจเสแสร้งได้อีกต่อไปแล้วว่าพระมหากษัตริย์ทรงยินยอมให้มีการปฏิรูปภายใต้การปฏิวัติได้โดยเสรี ฝ่ายสาธารณรัฐนิยมบางส่วนเรียกร้องโค่นล้มพระองค์ บางส่วนเรียกร้องให้มีการไต่ส่วนในข้อหาสมคบคิดก่อการกบฏและชักนำศัตรูเข้ามาในชาติ ต่อมาในวันที่ 3 ธันวาคม ได้มีการตัดสินใจว่าควรนำพระเจ้าหลุยส์ซึ่งถูกจองจำ ณ ต็องเปลอ ร่วมกับพระราชวงศ์พระองค์อื่นมาตั้งแต่เดือนสิงหาคม เข้าสู่กระบวนการไต่สวนในข้อหากบฏจนได้ปรากฏพระองค์ต่อหน้าสภากงว็องซียงแห่งชาติสองครั้งในวันที่ 11 และ 23 ธันวาคม

วันที่ 21 มกราคม ค.ศ. 1793 ทรงถูกนำไปสำเร็จโทษด้วยเครื่องกิโยตีนหลังจากที่ทรงถูกตัดสินว่ามีความผิด เก้าเดือนต่อมา พระนางมารี อ็องตัวแน็ต ก็ทรงถูกตัดสินในข้อหากบฏด้วยเช่นกัน และทรงถูกบั่นพระเศียรในวันที่ 16 ตุลาคม

หมายเหตุ

1. พันธบัตรอัสซิญาต์ (ฝรั่งเศส: Assignat) คือเครื่องมือทางการเงินชนิดหนึ่งซึ่งมีลักษณะคล้ายกับพันธบัตรรัฐบาล เป็นที่นิยมในช่วงการปฏิวัติฝรั่งเศส

อ้างอิง

• บทความนี้เรียบเรียงขึ้นจาก สารานุกรมบริตานิกา ฉบับ ค.ศ. 1911 ซึ่งขณะนี้ตกเป็นสาธารณสมบัติ
• บทความนี้เรียบเรียงขึ้นจากหนังสือหลุดลิขสิทธิ์ History of the French Revolution from 1789 to 1814 โดยฟร็องซัว มีเญต์ (1824) ภายใต้โครงการกูเทนแบร์ก
• Lindqvist, Herman (1991). Axel von Fersen. Stockholm: Fischer & Co
• Loomis, Stanley (1972). The Fatal Friendship. Avon Books – ISBN 0-931933-33-1
• Timothy Tackett, When the King Took Flight (Cambridge: Harvard University Press, 2003)

แหล่งข้อมูลอื่น

แหล่งข้อมูลหลัก

• The Flight to Varennes • Memoir by the Duchesse d'Angoulême

1. Thompson, J. M. (James Matthew) (1943), The French Revolution, Oxford, สืบค้นเมื่อ 5 April 2017
2. Timothy Tackett, When the King Took Flight (2003) ch. 3
3. Timothy Tackett, When the King Took Flight (2003) p. 222
4. Thiers, Marie Joseph L Adolphe (1845). The History of the French Revolution. pp. 61–62.
5. Cobb, Richard; Jones, Colin, บ.ก. (1988). Voices of the French Revolution. Harpercollins. p. 114. ISBN 0881623385.
6. Price, Monro. The Fall of the French Monarchy. p. 170. ISBN 0-330-48827-9.
7. Tozzi, Christopher J. Nationalizing France's Army. pp. 62–63. ISBN 9780813938332.
8. Price, Monro. The Fall of the French Monarchy. pp. 176–77. ISBN 0-330-48827-9.
9. Price, Monro. The Fall of the French Monarchy. pp. 193–94. ISBN 0-330-48827-9.
10. Richard Cavendish, page 8, "History Today", June 2016
11. Richard Cavendish, p. 8, "History Today", June 2016
12. Price, Monro. The Fall of the French Monarchy. pp. 173–175. ISBN 0-330-48827-9.
13. Drouet, Jean-Baptiste (1791). Récit fait par M. Drouet, maître de poste à Ste Menehould, de la manière dont il a reconnu le Roi, et a été cause de son arrestation à Varennes: honneurs rendus à ce citoyen et à deux de ses camarades. Gallica. Les archives de la Révolution française. Bibliothèque nationale de France. สืบค้นเมื่อ 2014-03-28.
14. Richard Cavendish, p. 8, "History Today", June 2016
15. Price, Monro. The Fall of the French Monarchy. p. 187. ISBN 0-330-48827-9.
16. Tozzi, Christopher J. Nationalizing France's Army. p. 63. ISBN 9780813938332.
17. Woodward, W.E. Lafayette.
18. McPhee, Peter (2002). The French Revolution 1789–1799. Oxford: Oxford University Press. p. 96. ISBN 0-199-24414-6.
19. Hampson, Norman (1988). A Social History of the French Revolution. Routledge: University of Toronto Press. p. 148. ISBN 0-710-06525-6.