ท้าวเทพกระษัตรีและท้าวศรีสุนทร

ท้าวเทพกระษัตรี (เกิดราวปี พ.ศ. 2278 หรือ 2280 - ราวปี พ.ศ. 2336) และ ท้าวศรีสุนทร (ไม่ทราบปีเกิด) ได้รับยกย่องให้เป็นวีรสตรีของชาติ จากเหตุการณ์วีรกรรมของท่านทั้งสอง ที่ได้ปกป้องเมืองถลางให้พ้นจากการรุกรานของพม่า เมื่อปลายปีมะเส็ง พ.ศ. 2328 ตามที่มีบันทึกในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๑ ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ในฐานะภรรยาพระยาถลางที่เพิ่งถึงแก่อนิจกรรมไปไม่นาน ท่านและน้องสาวได้เกณฑ์กรมการกับพลทหารทั้งชายหญิงสู้รบกับพม่า ทำการป้องกันเมืองถลางให้พ้นจากข้าศึกได้ ในสงครามเก้าทัพสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น ศึกครั้งนั้นสู้รบกันอยู่ประมาณเดือนเศษ ทัพพม่ายังหักเอาเมืองไม่ได้ ขาดเสบียงอาหารจึงถอยทัพลงเรือกลับไป ความทราบถึงพระเนตรพระกรรณ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช จึงได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้ง คุณจันขึ้นเป็นท้าวเทพกระษัตรี และมุกน้องหญิงขึ้นเป็นท้าวศรีสุนทร เพื่อเป็นบำเหน็จความชอบและประกาศเกียรติคุณในความกล้าหาญ

อนุสาวรีย์ฯ ต้นแบบ ในหอประติมากรรมต้นแบบ

ตราประจำจังหวัดภูเก็ต (พ.ศ. 2528 - ปัจจุบัน) แสดงภาพอนุสาวรีย์ของท้าวเทพกระษัตรี ท้าวศรีสุนทร

ท้าวเทพกระษัตรี มีชื่อเดิมว่า "ท่านผู้หญิงจัน" ท้าวศรีสุนทร เป็นน้องมีชื่อเดิมว่า "คุณมุก" ทั้งสองเป็นบุตรีของจอมรั้งเจ้าเมืองถลาง

พระยาราชกปิตัน หรือ ฟรานซิสไลท์ (Francis Light) ที่รู้จักสนิทสนมกับพระยาถลางภักดีภูธร และคุณหญิงจัน ได้แจ้งเตือนให้ชาวเมืองถลาง เตรียมการรับมือการบุกรุกเมืองถลางจากกองทัพพม่า

อนุสาวรีย์ท้าวเทพกระษัตรี ท้าวศรีสุนทร ตั้งอยู่ที่วงเวียนสี่แยกท่าเรือ ถนนหลวงสายที่ 402 ตำบล ศรีสุนทร อำเภอถลาง ภูเก็ต 83110 และ อนุสรณ์สถานถลางชนะศึก ตั้งอยู่ที่ ตำบล เทพกระษัตรี อำเภอถลาง ภูเก็ต 83110

ประวัติ

คุณจัน เป็นบุตรคนแรกของจอมร้างบ้านเคียน ซึ่งเกิดจากนางหม้าเสี้ย มีพี่น้องร่วมบิดา มารดาเดียวกัน 5 คน เมื่ออายุสมควรจะมีเรือน บิดามารดาก็ได้จัดการแต่งงานให้กับหม่อมภักดีภูธร (สามีคนแรก) มีธิดา 1 คน คือแม่ปราง และบุตร 1 คน คือนายเทียน (ต้นสกุล ประทีป ณ ถลาง) หลังจากคลอดนายเทียน หม่อมภักดีภูธรเสียชีวิตลง คุณจันอยู่เป็นหม้ายจนกระทั่งแต่งงานครั้งที่สองกับพระยาพิมลอัยา (ขัน) ภายหลังเป็นพระยาสุรินทราชาพิมลอัยา (ขัน) มีบุตรธิดาอีก 2 คน คุณจันเป็นผู้ประกอบด้วยความงาม มีอัธยาศัยสุภาพอ่อนโยน และมีความกล้าหาญเด็ดเดี่ยวสมกับเป็นบุตรของจอมร้างบ้านเคียน จึงเป็นที่สนิทเสน่หาของบิดามารดาและวงศ์ญาติทั้งหลาย เมื่อบิดามารดาแก่เฒ่า คุณจันก็ได้รับภาระปกครองผู้คนบ่าวไพร่ และดูแลการงานภายในครอบครัวแทนบิดามารดาโดยสิทธิ์ขาดเพราะเป็นพี่คนโต

คุณมุก เป็นบุตรคนที่ 2 ของจอมร้างบ้านเคียน ซึ่งเกิดจากนางหม้าเสี้ย มีกิริยาสุภาพอ่อนโยน ทั้งมีสติปัญญาและความกล้าหาญเด็ดเดี่ยวไม่ย่อหย่อนกว่าคุณจันผู้เป็นพี่ เป็นที่สนิทเสน่หาของบิดามารดา และวงศ์ญาติเช่นกัน แต่งงานกับพระอาจฯ ท่านมุกไม่มีบุตรสืบตระกูล

เมื่อจอมร้างบ้านเคียนถึงแก่กรรมลง พระถลางอาดบุตรชายและน้องชายท่านผู้หญิงจันได้ครองเมืองถลาง ครองได้ไม่นานก็ถูกผู้ร้ายยิงตาย หลังสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีปราบก๊กพระยานครได้ประมาณ 7 ปี จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระยาสุรินทราชาพิมล (ขัน) เป็นเจ้าเมืองถลาง ท่านผู้หญิงจันเป็นแม่เมืองปกครองเมืองถลางด้วยความสงบสุขสืบมา ครั้นเมื่อพระยาสุรินทราชาพิมลอัยา (ขัน) เจ้าเมืองถลางถึงแก่อนิจกรรม กองทหารจากเมืองหลวงที่ยึดค่ายปากพระได้เข้าเกาะตัวจับกุมท่านผู้หญิงจันเป็นเชลยศึกไปที่ค่ายปากพระ ในข้อกล่าวหาอ้างว่าสามีเป็นหนี้แผ่นดิน

ส่วนแผ่นดินพม่ามีพระเจ้าปดุงครองราชสมบัติใต้ฟ้าแผ่นดินอังวะ ลุปี พ.ศ. 2328 พม่าได้เตรียมกองทัพใหญ่ด้วยพระประสงค์ที่จะขยายอาณาเขต ด้วยกองทัพที่ยิ่งใหญ่แกร่งกล้าในการรบสามารถปราบรามัญ ไทใหญ่ มณีปุระ ยะไข่ รวบรวมไพร่พลได้ถึง 144,000 คน จัดเป็นทัพใหญ่หมายโจมตีสยามประเทศ เป็นที่รู้จักกันดีในนามสงครามเก้าทัพ พม่ายกทัพเข้าบุกตีค่ายปากพระ ซึ่งทหารของรัชกาลที่ 1 เป็นผู้บัญชาการค่าย พญาพิพิธโภไคยหนีไปเมืองพังงา ท่านผู้หญิงจันในขณะนั้นยังถือว่าเป็นเชลยศึก ได้หนีข้ามช่องปากพระ เข้ามายังเมืองถลาง ผ่านบ้านไม้ขาว บ้านสาคู และบ้านเคียน อันเป็นที่ตั้งเมืองถลาง

แม่ทัพใหญ่ยี่หวุ่นคุมกำลัง 3,000 คน เข้าตีหัวเมืองทางชายฝั่งทะเลตะวันตก ตั้งแต่เมืองกระ ตะกั่วป่า ตะกั่วทุ่ง ค่ายปากพระ โดยมีเป้าหมายสุดท้ายที่เมืองถลางขุมคลังของสยาม ข่าวทัพเรือพม่าบุกโจมตี กอปรกับเจ้าเมืองถลางเสียชีวิตเป็นข่าวร้ายที่ทำร้ายจิตใจชาวเมืองถลางให้อยู่ในความหวาดกลัว ไม่มีที่พึ่งหมดหวัง แต่พลังใจทั้งมวลกลับตั้งมั่นด้วยจิตใจที่เข็มแข็งของท่านผู้หญิงจันและคุณมุกน้องสาว โดยได้นำกำลังจากบ้านสาคู บ้านในยาง บ้านดอน บ้านไม้ขาว บ้านแขนน บ้านลิพอน บ้านเหรียงมาเตรียมการรบ ณ ค่ายข้างวัดพระนางสร้าง ฝ่ายพม่ายกทัพเข้ามาเร่งก่อสร้างค่ายบริเวณทุ่งนา (โคกชนะพม่า) เพื่อเตรียมโจมตีเมืองถลาง ส่วนท่านผู้หญิงจัน คุณมุกและคณะกรมการเมืองวางแผนตั้งค่ายประชิดค่ายข้าศึก เตรียมปืนใหญ่ตรึงไว้ดึงเวลาได้หลายวันเป็นผลให้เสบียงอาหารของพม่าลดน้อยลง และวางแผนให้กลุ่มผู้หญิงแต่งตัวคล้ายทหารไทย เอาไม้ทองหลางเคลือบดีบุกมาถือแทนอาวุธ ทำทียกขบวนเข้าเมืองถลางในช่วงดึกลวงพม่าว่าเมืองถลางมีกำลังมาเสริมทุกคืน ทำให้พม่าคาดการณ์กองกำลังเมืองถลางผิดพลาด การศึกครั้งนี้กินเวลายาวนานถึง 1 เดือนเศษ กำลังพม่าทั้งอ่อนล้าและขาดเสบียงอาหาร เมื่อพม่าตั้งพลเข้าโจมตีถูกฝ่ายเมืองถลางระดมยิงปืนเล็กปืนใหญ่ นำเอาดินประสิวไปโปรยในกองทัพพม่ายิงคบเพลิงเข้าไปผสมตามยุทธวิธีพระพิรุณสังหาร ครั้นเมื่อชาวเมืองถลางยิงปืนใหญ่แม่นางกลางเมืองถูกต้นทองหลางหน้าค่ายพม่าหักลง กองทัพพม่าระส่ำระสายเสียขวัญ และแตกทัพไปเมื่อวันจันทร์ เดือน 4 แรม 14 ค่ำ ปีมะเส็ง สัปตศก จุลศักราช 1147 ตรงกับวันที่ 13 มีนาคม พ.ศ. 2328 เป็นวันถลางชนะศึก

เมื่อความทราบฝ่าละอองธุลีพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯบำเหน็จผู้ทำคุณแก่แผ่นดิน แต่งตั้งให้ท่านผู้หญิงจันเป็น ท้าวเทพกษัตรี คุณมุกน้องสาวเป็น ท้าวศรีสุนทร เพื่อเป็นบำเหน็จความชอบและประกาศเกียรติคุณในความกล้าหาญ ดำรงยศอันมีศักดิ์แก่ฐานานุรูป เป็นศรีแก่เมืองถลาง และวงศ์ตระกูลสืบไป

คำว่า กระษัตรี หมายถึง สตรีหรือผู้หญิงทั่วๆไป นำไปใช้สำหรับการเขียนชื่อท้าวเทพกระษัตรี ในปัจจุบัน จึงหมายถึงชื่อตำแหน่งของท่านผู้หญิง จากเดิมที่มีการเขียนสลับได้ทั้งสองคำกับคำว่า ท้าวเทพสตรี

อนุสาวรีย์

อนุสาวรีย์ของทั้งสองท่านตั้งอยู่ที่วงเวียนสี่แยกท่าเรือ ตำบลศรีสุนทร อำเภอถลาง จังหวัดภูเก็ต สร้างขึ้นในปี พ.ศ. 2509 จากหลักฐานสำคัญในจดหมายเหตุเมืองถลาง 6 ฉบับ เพื่อเป็นการเสริมและสนองพระราชดำริในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวในคราวเสด็จเปิดถนนสายถลาง ที่ได้พระราชทานนามว่า ถนนเทพกระษัตรี และได้มีการตั้งชื่อตำบลในภูเก็ต 2 ตำบลตามท้าวเทพกระษัตรี ท้าวศรีสุนทร คือตำบลเทพกระษัตรี และตำบลศรีสุนทรโดยจะมีการจัดงานรำลึกถึงท่านทุกปี

วันอังคารที่ 23 พฤษภาคม 2510 พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เสด็จพระราชดำเนินมาทรงประกอบพิธีเปิดอนุสาวรีย์ท้าวเทพกระษัตรี ท้าวศรีสุนทร และปิดทอง เจิมช่อฟ้าพระอุโบสถวัดเจริญสมณกิจ (วัดหลังศาล) เมื่อครั้งเสด็จประพาส จังหวัดภูเก็ต พุทธศักราช 2510

ในปัจจุบัน รูปอนุสาวรีย์นำไปใช้เป็นตราประจำจังหวัดภูเก็ต เริ่มใช้เมื่อปี พ.ศ. 2528 เป็นรูปอนุสาวรีย์สองวีรสตรี อยู่ในวงกลมล้อมด้วยลายกนก ซึ่งแสดงถึงวีรกรรมอันห้าวหาญของท้าวเทพกระษัตรี และท้าวศรีสุนทร

คำจารึก ที่อนุสาวรีย์ฯ โดย กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์

เมืองถลางปางพม่าล้อม รอดเพราะคุณหญิงจัน ผัวพญาผิวอาสัญเสียก่อน เหลือแต่หญิงยังกู้ เริ่มรบรุกตลบต้าน ทั้งสกัดตัดเสบียงที พม่าอดหมดพลังหนี กลศึกแพ้แม่ท้าว

ลุยรัณ รับสู้ ก็ดี เกียรติไว้ ชัยเฉลิม โจมตี ดักด้าว จากเกาะ กเจิงแฮ ไม่ท้อ โถมหนอ

ข้อความที่แท่นฐานทิศเหนือ ด้านหน้าอนุสาวรีย์

ท้าวเทพกระษัตรี ท้าวศรีสุนทร

(จัน) (มุก)
ได้กระทำการป้องกันรักษาเมืองถลางไว้เป็นสามารถ
เมื่อปีมะเส็ง พ.ศ. 2328
มิให้ข้าศึกตีหักเอาเมืองได้
เป็นวีรกรรมอันควรแก่ชนชาวเมืองถลาง
ตลอดจนชาวไทยทั่วกันยกย่องสรรเสริญ
จึงสร้างอนุสาวรีย์ให้ไว้เป็นอนุสรณ์
เมื่อ พ.ศ. 2509

อนุสรณ์สถานถลางชนะศึก (ประดิษฐานอนุสาวรีย์ท้าวเทพกระษัตรี ท้าวศรีสุนทร) ได้เริ่มโครงการก่อสร้างขึ้น ในช่วงปี พศ 2553 ตั้งอยู่ ณ สนามสมรภูมิรบของวีรบรรพชนถลาง บนพื้นที่ 96 ไร่ มีการเชิญรูปปั้นของ 9 วีรชนผู้กล้าเมืองถลางมาประดิษฐานไว้ เพื่อเป็นอนุสรณ์รำลึกถึงคุณงามความดี และเรื่องราวประวัติศาสตร์ของเมืองถลาง ตลอดจนวีรกรรมของท้าวเทพกระษัตรี-ท้าวศรีสุนทร ปัจจุบันเปิดให้เข้าชมฟรีไม่มีค่าใช้จ่าย

อ้างอิง

1. ท้าวเทพกระษัตรี วัฒนธรรม พัฒนาการ ทางประวัติศาสตร์ เอกลักษณ์และภูมิปัญญา จังหวัดภูเก็ต
2. "ท้าวเทพกระษัตรี - ท้าวศรีสุนทร วีรสตรีแห่งเมืองถลาง - สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ". saranukromthai.or.th.
3. admin. "ท้าวเทพกระษัตรี ท้าวศรีสุนทร" (ภาษาอังกฤษ).
4. admint (2017-01-20). "๔๑. ตั้งท้าวเทพสตรี ท้าวศรีสุนทร". vajirayana.org.
5. The Thalang letters, 1773—94 : political aspects and the trade in arms BY E. H. S. SIMMONDS
6. ท้าวเทพกระษัตรี-ท้าวศรีสุนทร วีรสตรีแห่งเมืองถลาง โดย นางสาวบุหลง ศรีกนก
7. "พระยาราชกปิตัน (ฟราน ซิส ไลท์) - Niracha NR SAI". sites.google.com.
8. ""พระยาราชกปิตันเหล็ก" ถวายปืนนกสับ ร.๑ พันสี่ร้อยกระบอก! คือคนที่บุกยึดปีนังไปจากไทย!!". mgronline.com (ภาษาอังกฤษ). 2021-06-18.
9. "แลนด์มาร์คใหม่ทางวัฒนธรรม อนุสรณ์สถานทุ่งถลางชนะศึก – Phuket Price".
10. ประวัติท้าวศรีสุนทร ค่ายท่านมุก
11. ศึกถลาง พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติถลาง
12. ศึกถลาง พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 2 สมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงชำระ
13. "เทพสตรี-เทพกระษัตรี (Thepsatri-Thepkrasattri)". http://oknation.nationtv.tv. External link in |website= (help)
14. ประวัติมูลนิธิท้าวเทพกระษัตรีท้าวศรีสุนทร ผศ.สมหมาย ปิ่นพุทธศิลป์ กรรมการประวัติศาสตร์มูลนิธิท้าวเทพกระษัตรีท้าวศรีสุนทร
15. อนุสาวรีย์ท้าวเทพกระษัตรี-ท้าวศรีสุนทร
16. อนุสาวรีย์ท้าวเทพกษัตรีและท้าวศรีสุนทร อ.เมือง จ.ภูเก็ต
17. "รวมภาพหายาก เมื่อครั้ง รัชกาลที่ 9 เสด็จประพาส จังหวัดภูเก็ต on wongnai.com". www.wongnai.com.
18. "phuket.go.th - เว็ปไซต์ประจำจังหวัดภูเก็ต : ตราประจำจังหวัด". www.phuket.go.th.
19. ประวัติท้าวเทพกระษัตรี ท้าวศรีสุนทร กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์
20. อนุสรณ์เมืองถลาง รายงานการประชุมโครงการอนุสรณ์สถานเมืองถลาง วันจันทร์ ที่ 28 มิถุนายน พ.ศ. 2553 ณ ห้องประชุมศาลากลางจังหวัดภูเก็ต
21. อนุสาวรีย์ถลางชนะศึก
22. อนุสรณ์สถานถลางชนะศึก