ลิลิต

ลิลิต หมายถึง หนังสือที่แต่งด้วยคำประพันธ์ประเภท โคลง และร่าย สลับกันเป็นช่วงๆ ตามธรรมเนียมแล้ว มักจะใช้โคลงและร่ายในแบบเดียวกัน กล่าวคือ โคลงดั้น สลับกับร่ายดั้น, โคลงสุภาพ สลับกับร่ายสุภาพ อย่างนี้เป็นต้น โคลงและร่ายที่สลับกันนั้น มักจะร้อยสัมผัสด้วยกัน เรียกว่า "เข้าลิลิต"

ฉันทลักษณ์ไทย
กาพย์
กลอน
โคลง
ฉันท์
ร่าย
ร้อยกรองแบบใหม่
กลวิธีประพันธ์
กลบท
กลอักษร

บทความนี้เกี่ยวกับลิลิต (วรรณกรรมไทย) สำหรับเทพเมโสโปเตเมีย ดูที่ ลิลิธ

วรรณคดีที่แต่งตามแบบแผนลิลิต มักจะใช้ร่ายและโคลงสลับกันเป็นช่วงๆ ตามจังหวะ ลีลา และท่วงทำนอง และความเหมาะสมของเนื้อหาในช่วงนั้นๆ

ลิลิตที่ได้รับการยกย่องจากวรรณคดีสโมสรว่า เป็นยอดของโคลงลิลิต คือ ลิลิตพระลอ

ประวัติ

ความเป็นมาของลิลิต ไม่ปรากฏแน่ชัด โดยสืบค้นได้เก่าสุดถึงสมัยอยุธยา ได้แก่ ลิลิตยวนพ่าย และลิลิตพระลอ (สำหรับอายุของลิลิตพระลอยังเป็นที่ถกเถียง ยังไม่ยุติ) แต่ถ้าจะนับอย่างธรรมเนียมลิลิตแล้ว น่าจะมีเพียงลิลิตพระลอ เพียงเรื่องเดียวเท่านั้น เนื่องจากในยวนพ่ายนั้น มีร่ายนำ 1 บท แล้วมีร่ายแทรกตอนปลายๆ (ไม่ใช่ท้ายเรื่อง)กลางเรื่องอีก 1 บทเท่านั้น ส่วนลิลิตพระลอนั้น แต่งด้วยร่ายสุภาพและโคลงสุภาพอย่างหลากหลาย สลับเป็นช่วงๆ (โปรดอ่านรายละเอียดในหัวข้อ ลิลิตพระลอ) มีทั้งโคลงสองสุภาพ โคลงสามสุภาพ และโคลงสี่สุภาพ นอกจากนี้ยังมีร่ายสอดสร้อยอีกด้วย

สำหรับโองการแช่งน้ำ แม้จะเคยเรียกกันว่า ลิลิตโองการแช่งน้ำ มาก่อน แต่ในภายหลัง นักวรรณคดีส่วนใหญ่สมัครใจที่จะเรียกชื่อโดยไม่มีคำว่าลิลิต ทั้งๆ ที่ในโองการแช่งน้ำ ก็แต่งด้วยร่ายสลับโคลง ทว่าเป็นร่ายโบราณ สลับกับโคลงห้า ซึ่งไม่ปรากฏแบบแผนที่ไหนมาก่อน

เป็นที่น่าสังเกตว่า นิราศคำโคลง หรือที่เรียกชื่อขึ้นต้นด้วย "โคลงนิราศ" ในสมัยส่วนใหญ่ จะขึ้นต้นด้วยร่ายนำ 1 บทเสมอ เช่น นิราศนรินทร์ นิราศพระยาตรังโคลงทวาทศมาส แต่มิได้เรียกว่าลิลิตแต่อย่างใด

วรรณคดีที่เรียกว่าลิลิตจำนวนหนึ่ง จึงเป็นเพียงวรรณกรรม คำโคลง ที่มีร่ายนำเท่านั้น นอกจากลิลิตยวนพ่ายแล้ว ยังมีลิลิตพยุหยาตราเพชรพวง มีร่ายนำเพียงหนึ่งบท

ลิลิตเป็นแบบแผนคำประพันธ์ที่มีผู้นิยมแต่งเสมอมา แม้จนปัจจุบัน เนื่องจากสามารถเปลี่ยนลีลาอารมณ์ของบทร้อยกรองได้ อย่างไรก็ตาม ในปัจจุบันการส่งสัมผัสระหว่างบท หรือ "เข้าลิลิต" นั้นไม่ถือเคร่งครัดนัก

ลิลิตในสมัยต่างๆ

สมัยกรุงศรีอยุธยา

• ลิลิตโองการแช่งน้ำ
• ลิลิตยวนพ่าย
• ลิลิตพระลอ

สมัยกรุงธนบุรี

• ลิลิตเพชรมงกุฎ - เจ้าพระยาพระคลัง (หน) เมื่อครั้งเป็นหลวงสรวิชิต

สมัยกรุงรัตนโกสินทร์

• ลิลิตพยุหยาตราเพชรพวง - เจ้าพระยาพระคลัง (หน)
• ลิลิตศรีวิชัยชาดก - เจ้าพระยาพระคลัง (หน)
• ลิลิตตะเลงพ่าย - สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
• ลิลิตกระบวนแห่พยุหยาตราทางชลมารคและสถลมารค - สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
• ลิลิตกระบวนแห่พระกฐินพยุหยาตรา ทั้งทางสถลมารค และชลมารค - สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
• ลิลิตยอพระเกียรติ และ โคลงพระนามพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ 4 - พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
• ลิลิตนิทราชาคริต - พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
• ลิลิตพระฦๅ - พระราชครูพิเชต (กลัด)
• ลิลิตพงศาวดารเหนือ - สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปวเรศวริยาลงกรณ์
• ลิลิตตำรานพรัตน์ - หลวงนรินทราภรณ์
• ลิลิตทักษาพยากรณ์ - สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมหลวงพิทักษมนตรี
• ลิลิตนารายณ์สิบปาง - พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
• ลิลิตพายัพ - พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
• ลิลิตหิโตปเทศ - พระยาอิศรพันธุ์โสภณ (หนู อิศรางกูร ณ กรุงเทพ)
• ลิลิตรามเกียรติ์ ตอนนางลอย - ฟุ้ง ฤทธาคนี
• ลิลิตอิหร่านราชธรรม - มนตรี ตราโมท
• ลิลิตหล้ากำสรวล - กานติ ณ ศรัทธา
• ลิลิตวสุวิเศษ - วันเพ็ญ เซ็นตระกูล ,และ ฯลฯ