สิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่น

สิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่น หรือ สิ่งมีชีวิตถิ่นเดียว (อังกฤษ: Endemic species, Endemism) หมายถึง สิ่งมีชีวิต ไม่ว่าจะเป็นพืชหรือสัตว์ ชนิดที่แพร่กระจายพันธุ์ตามธรรมชาติในบริเวณเขตภูมิศาสตร์เขตใดเขตหนึ่งของโลก และเป็นสิ่งมีชีวิตที่มีเขตกระจายพันธุ์ทางภูมิศาสตร์ค่อนข้างจำกัด ไม่กว้างขวางนัก เช่น อาจจะพบตามระบบนิเวศต่าง ๆ เช่น บนเกาะ, ยอดเขา, หน้าผาของภูเขาหินปูน, แอ่งพรุ เป็นต้น ถิ่นที่อยู่ดังกล่าวมีสภาพจำกัดของสิ่งแวดล้อมหรือมีสภาพดินฟ้าอากาศเป็นเอกลักษณ์เฉพาะของตัว ที่เหมาะสมสำหรับการดำรงชีวิตอยู่ของสิ่งมีชีวิตนั้น ๆ

รองเท้านารีปีกแมลงปอ หรือ รองเท้านารีสุขะกูล (Paphiopedilum sukhakulii) เป็นกล้วยไม้เฉพาะถิ่นที่พบได้เฉพาะภูเขาหินทรายในป่าดิบเขา ที่ระดับความสูง 1,000-1,500 เมตร ทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยเท่านั้น

ชาร์ล ดาร์วิน นักวิทยาศาสตร์ชาวอังกฤษ ผู้คิดค้นทฤษฎีวิวัฒนาการ ได้กล่าวถึงลักษณะของสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่น เอาไว้ในหนังสือ The Origin of Species ของตนเอง ไว้ว่า

ในพื้นที่ที่เท่ากัน สิ่งมีชีวิตบนเกาะมีความหลากหลายน้อยกว่าบนแผ่นดินใหญ่ แต่บนเกาะมีสิ่งมีชีวิตชนิดที่พบเฉพาะถิ่นมากกว่าบนแผ่นดินใหญ่

ปัจจุบัน บริเวณพื้นผิวโลกทีพบว่ามีสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่นสูงมาก มีทั้งสิ้น 18 แห่ง มีพื้นที่ประมาณ 746,400 ตารางกิโลเมตร หรือเพียงร้อยละ 0.5 ของพื้นผิวโลกที่เป็นพื้นดินเท่านั้น และมีพืชเฉพาะถิ่นอาศัยอยู่ถึงประมาณ 49,955 ชนิด หรือร้อยละ 20 ของพืชทั้งหมดที่พบในโลก และยังมีสัตว์เลื้อยคลานและสัตว์สะเทินน้ำสะเทินบกอาศัยอีกอย่างน้อย 1,659 ชนิด หรือร้อยละ 15 ของสัตว์ทั้ง 2 กลุ่มในโลก ทั้งซีกโลกเก่า และซีกโลกใหม่ สถานที่ที่มีสัตว์เฉพาะถิ่นสูงในทวีปอเมริกาเหนือ 1 แห่ง, ทวีปอเมริกาใต้ 5 แห่ง, ทวีปแอฟริกา 4 แห่ง, ทวีปเอเชีย 6 แห่ง, ทวีปออสเตรเลียและโอเชียเนีย 2 แห่ง เฉพาะในทวีปเอเชีย ได้แก่ ป่าดิบชื้นในฟิลิปปินส์, เกาะบอร์เนียวทางตอนเหนือ, เทือกเขาหิมาลัยด้านตะวันออก, คาบสมุทรมลายู, เทือกเขาเวสเทิร์น เกทส์ ในอินเดีย และศรีลังกาบริเวณทิศตะวันตกเฉียงใต้

โดยที่ ๆ ขึ้นชื่ออย่างมากในเรื่องสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่น คือ หมู่เกาะกาลาปาโกส กลางมหาสมุทรแปซิฟิก เป็นส่วนหนึ่งของประเทศเอกวาดอร์ ที่มีสิ่งมีชีวิตที่มีวิวัฒนาการของตนเองสูงมาก จนได้รับเลือกให้เป็นมรดกโลกทางธรรมชาติ

ด้วยพื้นที่อันจำกัด ทำให้สิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่นหลายชนิด ใกล้สูญพันธุ์หรือใกล้สูญพันธุ์อย่างวิกฤต ในประเทศไทยมีรายงานพบพืชที่เป็นสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่นประมาณ 11,000 ชนิด ร้อยละ 30 เป็นพืชที่มีท่อลำเลียงน้ำและอาหาร ส่วนที่เป็นสัตว์ เช่น ปลาน้ำจืด 68 ชนิด, เป็นหอย 3 ชนิด, เป็นสัตว์จำพวกปูและกุ้งหรือกั้ง 5 ชนิด และเป็นนก 3 ชนิด

ตัวอย่างของสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่น

ชนิดที่พบได้ในประเทศไทย

• สมัน †
• นกเจ้าฟ้าหญิงสิรินธร
• นกแต้วแร้วท้องดำ
• ปลาหางไหม้
• ปลาทรงเครื่อง
• ปลาหวีเกศ †
• ปลาชะโอนถ้ำ
• พลับพลึงธาร
• อรพิม
• มะลิเฉลิมนรินทร์

ชนิดที่พบได้ในต่างประเทศ

• ค่างกระหม่อมขาว พบเฉพาะบนเกาะแคทบา ทางตอนเหนือของอ่าวตังเกี๋ย
• หนูผีช้างหน้าเทา พบเฉพาะเชิงเทือกเขา ในประเทศแทนซาเนีย
• แมวอิริโอะโมะเตะ พบเฉพาะเกาะอิริโอะโมะเตะ ในประเทศญี่ปุ่น

ดูเพิ่ม

• ชนิดพันธุ์ต่างถิ่น

อ้างอิง

1. กล้วยไม้เมืองไทย, รศ.ดร. อบฉันท์ ไทยทอง, สำนักพิมพ์บ้านและสวน, หน้า 42-43
2. พืชถิ่นเดียวและพืชหายากของประเทศไทย สำนักงานเสริมสร้างเอกลักษณ์ของชาติ สำนักเลขาธิการนายกรัฐมนตรี สำนักนายกรัฐมนตรี, 2543 และ หนังสือ พืชถิ่นเดียวและพืชหายากของประเทศไทย ของกรมอุทยานแห่งชาติสัตว์ป่าและพันธุ์พืช, 2547
3. ตามรอยชาร์ล ดาร์วิน บนเกาะสีชัง
4. บทนำ สัตว์ถิ่นเดียวของประเทศไทย, หน้า 6 สัตว์ถิ่นเดียวของไทย โดย คณะกรรมการเอกลักษณ์ของชาติ สำนักนายกรัฐมนตรี (2542) ISBN 974-77723-39-6
5. Galápagos Islands จากยูเนสโก (อังกฤษ)
6. หน้า 16, คู่มือปลาน้ำจืด โดย ชวลิต วิทยานนท์ ดร. (2547) ISBN 974-484-148-6
7. สิ่งมีชีวิตถิ่นเดียว
8. Lepage, Denis. "Checklist of birds of Thailand". Bird Checklists of the World. Avibase. http://www.bsc-eoc.org/avibase/avibase.jsp?region=th&pg=checklist&list=clements. เรียกข้อมูลเมื่อ 27 April 2007.
9. กิตติพงษ์ จารุธาณินทร์, ชวลิต วิทยานนท์ ดร., ปลาน้ำจืดหายากที่สุด ๑๐ ชนิดของไทย นิตยสาร Aquarium Biz หน้าที่ 62 ปีที่ 2 ฉบับที่ 16: ตุลาคม 2011
10. หวั่น'พลับพลึงธาร'สูญพันธุ์จ่อคุ้มครอง จากคมชัดลึก
11. พระราชทานชื่อดอกมะลิพันธุ์ใหม่โลก หน้า 1 ต่อหน้า 15. เดลินิวส์ฉบับที่ 23,297: วันศุกร์ที่ 26 กรกฎาคม พ.ศ. 2556
12. เหลือเพียง 59 ตัว หนึ่งใน 10 ชนิดหายากที่สุดในโลก จากผู้จัดการออนไลน์
13. ตื่นเต้น!! พบช้างน้อยตัวเท่าหนูกลางป่าแอฟริกา
14. Prionailurus bengalensis ssp. iriomotensis จาก IUCN (อังกฤษ)

แหล่งข้อมูลอื่น

• สัตว์ถิ่นเดียว
• พืชถิ่นเดียว และพืชหายากในเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าภูเมี่ยง ภูทอง จังหวัดพิษณุโลกและอุตรดิตถ์