แกงขี้เหล็ก

แกงขี้เหล็ก เป็นอาหารไทยชนิดหนึ่งประเภทแกงกะทิ ที่แพร่หลายในทุกภาคของประเทศไทย มีส่วนผสมที่สำคัญคือใบขี้เหล็ก หรือดอก หรือทั้งใบและดอก เนื้อสัตว์ที่ใส่ในแกง อาจเป็นปลาย่างหรือเนื้อหมูย่าง พริกแกงขี้เหล็กประกอบด้วยพริกแห้ง หอม กระเทียม ข่า ตะไคร้ กระชาย กะปิ พอละเอียดดีใส่ปลาย่างโขลกให้เข้ากับนำพริกแกง ด้วยรสชาติของขี้เหล็กมีรสขม จึงมีการปรุงมีรสชาติหวาน มัน เผ็ดเล็กน้อย

แกงขี้เหล็ก

แกงขี้เหล็ก
ประเภท	แกง
มื้อ	อาหารจานหลัก
แหล่งกำเนิด	ไทย
ส่วนผสมหลัก	เนื้อสัตว์ (เช่น ปลาย่าง หมูย่าง) ใบและดอกขี้เหล็ก กะทิ (ยกเว้นภาคอีสาน) เครื่องแกง เครื่องปรุงรส (น้ำตาลปี๊บ น้ำปลา)
ตำราอาหาร: แกงขี้เหล็ก

นอกจากจะรับประทานในครัวเรือน ยังนิยมปรุงเลี้ยงแขกเทศกาลงานต่าง ๆ เช่น งานบวช งานแต่งงาน งานศพ ชาวนครชุม จังหวัดกำแพงเพชร มีประเพณีการกินแกงขี้เหล็กในวันเพ็ญ เดือน 12 โดยจะเก็บใบและดอกขี้เหล็กตอนเช้ามืดของวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 12

แกงขี้เหล็กภาคเหนือของไทยมีลักษณะคล้ายกับภาคกลางคือเป็นแกงกะทิ ใส่เนื้อวัว เนื้อหมู หรือปลาย่าง ภาคกลางมักใช้ใบและดอกขี้เหล็กในสัดส่วนเท่า ๆ กัน ภาคอีสานไม่นิยมใช้ดอกในการปรุง แกงขี้เหล็กในภาคใต้จะใส่พริกแกงใต้ที่ใส่ขมิ้นและเครื่องเทศที่เผ็ดร้อนกว่า แกงขี้เหล็กแบบอีสานและลาวจะไม่ใส่กะทิ นอกจากนั้นชาวกูย (เขมร) มีอาหารในลักษณะแกงขี้เหล็กเรียกว่า "ซัมลอร์อ็องกัญ" ชาวมอญมีอาหารที่เรียกว่า "ฟะแป่คัด"

ด้านคุณค่าทางโภชนาการ ใบขี้เหล็กมีโปรตีน วิตามินบี 2 มีธาตุเหล็กสูง มีไขมัน แคลเซียม ฟอสฟอรัส ไนอาซิน อยู่จำนวนหนึ่ง ถ้าเอาดอกอ่อนมาแกงด้วยก็จะได้วิตามินเอในปริมาณสูง ใบขี้เหล็กมีใยอาหารสูง เป็นยาระบายอ่อน ๆ และช่วยดูดซับสารพิษ หมอพื้นบ้านเชื่อว่าการกินแกงขี้เหล็กจะช่วยแก้ริดสีดวงทวาร ริดสีดวงลำไส้ บำรุงเลือด บำรุงกระดูก

แกงขี้เหล็กได้รับการกล่าวถึงในนิราศสุพรรณของสุนทรภู่ ความว่า

ทับคีเลกเดกว่าต้ม		ขมเหลือ
ครั้นแต่งแกงต้มเกลือ		กลบคั้น
พรีกขิงสิ่งไส่เจือ		จิบอร่อย น้อยฤๅ
ขมฃื่นคลื่นไสร้นั้น		แต่น้ำคำขม ฯ

อ้างอิง

1. รุ่งระวี เต็มศิริฤกษ์กุล. "แกงขี้เหล็ก อาหารที่ถูกลืม". คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล.
2. "แกงขี้เหล็ก". ศูนย์การเรียนรู้ อาหารไทย.
3. "ประเพณีกินแกงขี้เหล็กในวันเพ็ญเดือน 12". ฐานข้อมูลท้องถิ่น จังหวัดกำแพงเพชร-ตาก.
4. "ยำขี้เหล็ก (แปลง) หรือ "แสร้งว่าขมไก่"". ศิลปวัฒนธรรม.
5. "'ฟะแป่คัด ซัมลอร์อ็องกัญ' แกงขี้เหล็กวัฒนธรรมมอญ-เขมร". เส้นทางเศรษฐีออนไลน์.
6. "ขี้เหล็ก อาหารริมรั้ว สุดยอดสรรพคุณแก้กษัย". คมชัดลึก.
7. "โคลงนิราศสุพรรณ". วัชรญาณ.