การเรียกชื่อสารเคมีตามระบบสต็อก

การเรียกชื่อสารเคมีระบบสต็อก (อังกฤษ: Stock nomenclature) เป็นระบบการเรียกชื่อสารอนินทรีย์ที่ถูกใช้อย่างแพร่หลายในประเทศต่างๆทั่วโลก โดยระบบการเรียกชื่อนี้ถูกเสนอและพัฒนาขึ้นโดย อัลเฟรด สต็อก (Alfred Stock) นักเคมีชาวเยอรมันในปี ค.ศ. 1919 ในระบบสต็อกจะมีการระบุสถานะออกซิเดชันของธาตุบางชนิดหรือธาตุทั้งหมดโดยใช้ตัวเลขโรมันในวงเล็บ

ประวัติ

อัลเฟรด สต็อก นักเคมีชาวเยอรมันผู้บุกเบิกในงานด้านเคมีของโบรอนและซิลิคอนไฮไดรด์ เขาที่รู้จักในทางเคมีศึกษา(chemical education) และการเรียกชื่อสาร (chemical nomenclature) สต็อกเป็นนักเคมีคนแรกที่เรียกสารประกอบไฮไดรด์ของโบรอนและซิลิคอนว่า โบเรน (borane) และ ไซเลน (silane) ตามลำดับ

ในช่วงทศวรรษ 1900 โรเซนเฮม (Rosenheim) และ คอปเพล (Koppel) ได้เสนอระบบการอ่านชื่อสารเคมีโดยใช้เลขอารบิกในการบอกจำนวนอะตอมในสารประกอบธาตุคู่ (binary compounds) เช่น Fe₂O₃ อ่านว่า 2-ไอร์ออน 3-ออกไซด์ (2-iron 3-oxide) จนกระทั่งในปี ค.ศ. 1919 อัลเฟรด สต็อก ได้เสนอหลักการเรียกชื่อสารเคมีขึ้นใหม่ เรียกว่า ระบบสต็อก (Stock system)

สต็อกเป็นนักเคมีคนแรกๆที่ศึกษาเรื่องการกำหนดสถานะออกซิเดชันของธาตุให้ชัดเจนอย่างจริงจัง ก่อนหน้านั้นการเรียกชื่อสารที่ประกอบด้วยธาตุที่มีสถานะออกซิเดชันหลายค่ายังเป็นการใช้คำลงท้ายชื่อไอออนบวกว่า -อัส (-ous) สำหรับอะตอมที่มีสถานะออกซิเดชันต่ำกว่า และใช้คำลงท้ายว่า -อิก (-ic) สำหรับอะตอมที่มีสถานะออกซิเดชันสูงกว่า ซึ่งระบบเดิมนี้มีข้อจำกัดที่ใช่อ่านชื่อได้สำหรับธาตุที่มีสถานะออกซิเดชันได้สองค่าเท่านั้น

วิธีการเรียกชื่อสารเคมีตามระบบสต็อก

หลักการโดยทั่วไป

สำหรับระบบที่สต็อกเสนอขึ้นใหม่จะใช้เลขโรมันในวงเล็บระบุสถานะออกซิเดชันของธาตุอะตอมกลาง (ดังตารางข้างล่าง) ซึ่งระบบนี้ สหภาพเคมีบริสุทธิ์และเคมีประยุกต์ระหว่างประเทศ (IUPAC) ได้ให้การยอมรับเป็นหนึ่งในวิธีเรียกชื่อสารเคมีสากล อย่างไรก็ตาม การเขียนตัวเลขโรมันเพื่อระบุสถานะออกซิเดชันจะใช้กับสารประกอบของธาตุที่มีสถานะออกซิเดชันได้หลายค่าเท่านั้น

สูตร	ชื่อตามระบบเดิม	ชื่อตามระบบสต็อก	ชื่อตามระบบ IUPAC
			แบบใช้ประจุ	แบบปริมาณสัมพันธ์	แบบระบุสถานะออกซิเดชัน
PCl3	ฟอสฟอรัสคลอไรด์ Phosphorous chloride	ฟอสฟอรัส(III) คลอไรด์ Phosphorus(III) chloride	ฟอสฟอรัส(+3) คลอไรด์ Phosphorus(+3) chloride	ฟอสฟอรัสไตรคลอไรด์ Phosphorus trichloride	ฟอสฟอรัส(III) คลอไรด์ Phosphorus(V) chloride
PCl5	ฟอสฟอริกคลอไรด์ Phosphoric chloride	ฟอสฟอรัส(V) คลอไรด์ Phosphorus(V) chloride	ฟอสฟอรัส(+5) คลอไรด์ Phosphorus(+5) chloride	ฟอสฟอรัสเพนตะคลอไรด์ Phosphorus pentachloride	ฟอสฟอรัส(V) คลอไรด์ Phosphorus(V) chloride
FeCl2	เฟอร์รัสคลอไรด์ Ferrous chloride	ไอร์ออน(II) คลอไรด์ Iron(II) chloride	ไอร์ออน(+2) คลอไรด์ Iron(+2) chloride	ไอร์ออนไดคลอไรด์ Iron dichloride	ไอร์ออน(II) คลอไรด์ Iron(II) chloride
FeCl3	เฟอร์รัสคลอไรด์ Ferrous chloride	ไอร์ออน(III) คลอไรด์ Iron(III) chloride	ไอร์ออน(+3) คลอไรด์ Iron(+3) chloride	ไอร์ออนไตรคลอไรด์ Iron trichloride	ไอร์ออน(III) คลอไรด์ Iron(III) chloride

หลักการเขียนและอ่านออกเสียง

การเขียนชื่อ

สารประกอบทั่วไป

การเขียนระบุสถานะออกซิเดชันจะใช้ตัวเลขโรมันในวงเล็บ โดยเขียนชิดกับชื่อธาตุ เช่น

• FeCl₂ ให้เขียน ไอร์ออน(II) คลอไรด์ ไม่เขียน ไอร์ออน (II) คลอไรด์

• [Co(NH₃)₆]Cl₃ ให้เขียน เฮกซะแอมมีนโคบอลต์(III) คลอไรด์ ไม่เขียน เฮกซะแอมมีนโคบอลต์ (III) คลอไรด์ เป็นต้น

เนื่องจากไม่มีเลขศูนย์ในตัวเลขโรมัน หากสถานะออกซิเดชันเป็น 0 จะใช้ตัวเลขอารบิก 0 แสดงสถานะออกซิเดชัน

• K₄[Ni(CN)₄] ชื่อว่า โพแทสเซียม เตตระไซยาโนนิเกเลต(0) เป็นต้น

สารประกอบสถานะออกซิเดชันผสม

สำหรับสารประกอบที่อะตอมที่มีสถานะออกซิเดชันหลายค่ามีสถานะออกซิเดชันผสม ให้ใช้เครื่องหมาย จุลภาค (,) คั่นกลางโดยเขียนเลขโรมันเรียงลำดับจากน้อยไปหามากโดยไม่เว้นเวรรค เขียนในวงเล็กและเขียนชิดกับชื่อธาตุ เช่น

• Co₃O₄ ชื่อว่า โคบอลต์(II,III) ออกไซด์
• Sb₂O₄ ชื่อว่า แอนติโมนี(III,V) ออกไซด์ เป็นต้น

การอ่านออกเสียง

การอ่านออกเสียงชื่อสารเคมีตามระบบสต็อก จะอ่านสถานะออกซิเดชันด้วยการนับจำนวนในภาษาอังกฤษโดยปกติ ได้แก่ 1, 2, 3, ... เป็น วัน, ทู, ทรี, ... ตัวอย่าง

• ไอร์ออน(III) คลอไรด์ (Iron(III) chloride) อ่านออกเสียงว่า / ไอ-อ้อน-ทรี-คลอ-ราย /

• คอปเปอร์(II) ซัลเฟต (Copper(II) sulphate) อ่านออกเสียงว่า / ค๊อบ-เป้อ-ทู-ซัน-เฝด / เป็นต้น

ดูเพิ่ม

• สถานะออกซิเดชัน
• การเรียกชื่อสารเคมีตามระบบ IUPAC
• การเรียกชื่อสารอินทรีย์ตามระบบ IUPAC
• การเรียกชื่อสารอนินทรีย์ตามระบบ IUPAC

อ้างอิง

1. George B. Kauffman and Christian Klixbüll Jørgensen (1985), The origin and adoption of the Stock system, J. Chem. Educ.,62 (3), p 243.
2. Robert C. Brasted (1958),Revised inorganic (Stock) nomenclature for the general chemistry student, J. Chem. Educ., 35 (3), p 136
3. Stock, A. (1919), Einige Nomenklaturfragen der anorganischen Chemie. Angewandte Chemie, 32: 373–374.
4. Richard M. Hartshorn, Karl-Heinz Hellwich, Andrey Yerin, Ture Damhus, Alan T. Hutton (2015), Brief guide to the nomenclature of inorganic chemistry, Pure and Applied Chemistry. 87, 9-10, 1039–1049
5. N. G. Connelly, T. Damhus, R. M. Hartshorn (2005), Nomenclature of Inorganic Chemistry – IUPAC Recommendations 2005 (Red Book), A. T. Hutton (Eds.), Royal Society of Chemistry, Cambridge, U.K., ISBN 0-85404-438-8.
6. W. C. Fernelius, Kurt Loening and Roy M. Adams (1972), Numbers in nomenclature, J. Chem. Educ., 49 (1), p 49