นักองค์สงวน

สำหรับพระมหากษัตริย์กัมพูชา ดูที่ สมเด็จพระศรีไชยเชษฐ (นักองค์สงวน)

องค์สงวน^{[หมายเหตุ ก]} (เขมร: អង្គស្ងួន) เป็นเจ้าชายในราชวงศ์กัมพูชา

พระประวัติ

พงศาวดารเมืองพระตะบอง ของเจ้าพระยาคทาธรธรณินทร์ (เยีย) ระบุว่า องค์สงวนเป็นพระโอรสพระองค์หนึ่งของสมเด็จพระนารายณ์รามาธิบดีศรีสุริโยพรรณ (องค์เอง) พระมหากษัตริย์กัมพูชา มีพระเชษฐา คือ องค์จันทร์ (ภายหลังขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระอุไทยราชาธิราชรามาธิบดี) และมีพระอนุชา คือ องค์อิ่ม กับองค์ด้วง โดยองค์สงวนนั้นร่วมพระมารดากับองค์จันทร์ ส่วนองค์อิ่มกับองค์ด้วงร่วมพระมารดาอีกพระองค์หนึ่งด้วยกัน

พงศาวดารเมืองพระตะบอง พรรณนาเหตุการณ์ในสมัยองค์เอง พระบิดาขององค์สงวน ว่า ใน พ.ศ. 2325 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก (รัชกาลที่ 1) แห่งกรุงเทพฯ ทรงอาศัยช่วงที่กรุงกัมพูชามีความวุ่นวายภายใน ส่งพระยายมราช (แบน) ออกไปปราบปราม ได้กรุงกัมพูชามาเป็นเมืองขึ้น และพระยายมราช (แบน) ส่งองค์เอง ซึ่งยังทรงพระเยาว์อยู่ เข้ามาที่กรุงเทพฯ แล้วรัชกาลที่ 1 ทรงตั้งเจ้าพระยายมราช (แบน) เป็นเจ้าฟ้าทะละหะ ผู้รักษากรุงกัมพูชา โดยตั้งมั่นอยู่ที่เมืองอุดงมีชัย ต่อมาใน พ.ศ. 2337 รัชกาลที่ 1 โปรดให้องค์เองกลับไปครองกัมพูชาเป็นพระมหากษัตริย์พระนามว่า สมเด็จพระนารายณ์รามาธิบดีฯ แล้วรัชกาลที่ 1 ทรงแบ่งกรุงกัมพูชาออกเป็น 2 ส่วน ส่วนหนึ่งได้แก่เมืองพระตะบอง มีเมืองเสียมเรียบเป็นเมืองขึ้น ยกให้เจ้าฟ้าทะละหะ (แบน) ปกครองโดยขึ้นตรงต่อกรุงเทพฯ และเปลี่ยนบรรดาศักดิ์เจ้าฟ้าทะละหะเป็นเจ้าพระยาอภัยภูเบศร อีกส่วนหนึ่งได้แก่ดินแดนที่เหลือของกรุงกัมพูชา ให้องค์เองปกครอง องค์เอง เมื่อได้ครองกรุงกัมพูชาแล้ว ก็มีพระโอรสพระองค์ต่าง ๆ ซึ่งรวมถึงองค์สงวนนี้

พงศาวดารเมืองพระตะบอง ระบุต่อว่า องค์เองครองกรุงกัมพูชาได้ 3 ปี ก็พิราลัย รัชกาลที่ 1 จึงโปรดให้องค์จันทร์ พระเชษฐาขององค์สงวน เวลานั้นพระชนม์ได้ 16 ปี ออกไปครองราชย์ต่อเป็นสมเด็จพระอุไทยราชาฯ และรัชกาลที่ 1 ทรงตั้งองค์สงวนเป็นอุปโยราชแห่งกรุงกัมพูชา^{[หมายเหตุ ข]} และทรงตั้งองค์อิ่ม พระอนุชาขององค์สงวน เป็นอุปราชแห่งกรุงกัมพูชา^{[หมายเหตุ ค]}

แต่เอกสารกัมพูชาระบุไว้ต่างออกไปว่า องค์สงวนได้เป็นอุปโยราชในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ 2) แห่งกรุงเทพฯ โดยกล่าวว่า ใน พ.ศ. 2352 รัชกาลที่ 1 สวรรคต องค์จันทร์ซึ่งขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระอุไทยราชาฯ แล้ว ส่งพระอนุชา คือ องค์สงวน กับองค์อิ่ม เข้ามายังกรุงเทพฯ เพื่อถวายบังคมพระบรมศพ และถวายบังคมรัชกาลที่ 2 พระเจ้าแผ่นดินพระองค์ใหม่ รัชกาลที่ 2 จึงทรงตั้งองค์สงวนเป็นอุปโยราชแห่งกัมพูชา เรียกว่า พระชัยเชษฐามหาอุปโยราช และตั้งองค์อิ่มเป็นอุปราชแห่งกัมพูชา เรียกว่า พระศรีชัยเชษฐามหาอุปราช โดยมิได้ปรึกษาองค์จันทร์เลย ทำให้องค์จันทร์เกิดระหองระแหงกับองค์สงวนและองค์อิ่ม

พงศาวดารเมืองพระตะบอง กล่าวถึงความผิดใจระหว่างองค์จันทร์และพระอนุชาเช่นกัน แต่ระบุเพียงว่า องค์จันทร์ เมื่อได้ครองราชย์แล้ว เกิดบาดหมางขึ้นกับองค์สงวน และองค์จันทร์ให้ประหารพระยาจักรี (แบน) ขุนนางผู้หนึ่งซึ่งฝักใฝ่องค์สงวน องค์สงวนจึงพาองค์อิ่ม และองค์ด้วง ผู้เป็นพระอนุชา พร้อมด้วยขุนนางกัมพูชาอีกจำนวนหนึ่ง หนีเข้ามายังกรุงเทพฯ ส่วนองค์จันทร์ไปขอกองทัพเวียดนามมาช่วยคุ้มกัน องค์สงวนประทับอยู่ในกรุงเทพฯ จนพิราลัย

หมายเหตุ

1. ^{หมายเหตุ ก} เอกสารไทยเรียกว่า "เจ้าองค์สงวน", "นักพระองค์สงวน", และ "พระองค์สงวน
2. ^{หมายเหตุ ข} อุปโยราช (เขมร: ឧភយោរាជ อุภโยราช) เป็นตำแหน่งวังหลังในกัมพูชา มีสถานะรองจากพระทรงราชย์ (พระมหากษัตริย์)
3. ^{หมายเหตุ ค} อุปราช (เขมร: ឧបរាជ) เป็นตำแหน่งวังหน้าในกัมพูชา มีสถานะรองจากพระทรงราชย์ (พระมหากษัตริย์) และอุปโยราช (วังหลัง) ตามลำดับ

อ้างอิง

1. คทาธรธรณินทร์ (เยีย), เจ้าพระยา (2475, p. 3)
2. คทาธรธรณินทร์ (เยีย), เจ้าพระยา (2475, p. 2–3)
3. ไกรฤกษ์ นานา (2564)
4. คทาธรธรณินทร์ (เยีย), เจ้าพระยา (2475, p. 3–4)
5. คทาธรธรณินทร์ (เยีย), เจ้าพระยา (2475, p. 4)
6. ศานติ ภักดีคำ (2565)
7. ศานติ ภักดีคำ (2549, p. 886)

บรรณานุกรม

• ไกรฤกษ์ นานา (2564-10-19). "ฝรั่งเศสท้าทายสิทธิเหนือเขมรของสยาม เพราะผลประโยชน์ทับซ้อน". ศิลปวัฒนธรรม. กรุงเทพฯ: มติชน. สืบค้นเมื่อ 2565-06-13. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= (help)
• คทาธรธรณินทร์ (เยีย), เจ้าพระยา (2475). "พงศาวดารเมืองพระตะบอง". ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ 16  (2 ed.). พระนคร: โรงพิมพ์พระจันทร์. {{cite book}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |year= (help)
• ศานติ ภักดีคำ, บ.ก. (2549). "ตำราทำเนียบบันดาศักดิ์กรุงกัมพูชา". ประชุมพงศาวดาร ฉบับกาญจนาภิเษก. Vol. 12. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์. ISBN 974-9528-47-6. {{cite book}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |year= (help)
• ศานติ ภักดีคำ (2565-03-03). "ร่องรอย "พระมหามงกุฎ" และของที่ราชวงศ์ไทยพระราชทานกษัตริย์กัมพูชา สมัยรัตนโกสินทร์". ศิลปวัฒนธรรม. กรุงเทพฯ: มติชน. สืบค้นเมื่อ 2565-06-13. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= (help)