พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์

พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ (3 มีนาคม พ.ศ. 2388 – 14 ธันวาคม พ.ศ. 2433) มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเนาวรัตน์ เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 20 ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่ เจ้าคุณจอมมารดาเอม ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นต้นราชสกุลนวรัตน

พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์
พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นโท
หม่อม	หม่อมวัน หม่อมหุ่น หม่อมนุ่ม หม่อมละมัย หม่อมเยี่ยม หม่อมเปลี่ยน
พระบุตร	14 องค์
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าคุณจอมมารดาเอม ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว
ประสูติ	3 มีนาคม พ.ศ. 2388
สิ้นพระชนม์	14 ธันวาคม พ.ศ. 2433 (45 ปี)

พระองค์เจ้าเนาวรัตน์ ประสูติเมื่อวันอังคาร เดือน 7 ขึ้น 4 ค่ำ ปีมะเส็ง สัปตศก จุลศักราช 1207 ตรงกับวันที่ 3 มีนาคม พ.ศ. 2388 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระโสทรภราดาและพระโสทรภคินี ดังนี้

1. พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิง สิ้นพระชนม์ก่อนปรากฏพระนาม
2. กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ
3. พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าปรีดา สิ้นพระชนม์โดยไม่มีสายสืบราชสกุล
4. พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวงจันทร์

พระองค์เป็นผู้บัญชาการพระราชพิธีของวังหน้า ทรงเชี่ยวชาญด้านการดนตรีไทยและบทขับร้อง ในขณะที่ทรงเป็นปฏิคมของหอพระสมุดวชิรญาณ ทรงพระนิพนธ์เรื่องเกี่ยวกับเพลงพื้นบ้านลงพิมพ์ในหนังสือวชิรญาณโดยพิสดาร พระนิพนธ์ "เรื่องขับร้อง" ของพระองค์ถือได้ว่าเป็นบทความทางคีตศิลป์ไทยเล่มแรกของสยาม นอกจากนั้นทรงพระนิพนธ์บทความเกี่ยวกับพระราชพิธี และงานประเพณีชาวบ้านอื่น ๆ ไว้ด้วย อีกทั้งยังเป็นจิตรกร สามารถวาดภาพสีน้ำมันได้ดี ภาพฝีพระหัตถ์เหตุการณ์ในประวัติศาสตร์สยามครั้งกรุงศรีอยุธยาและรัตนโกสินทร์หลายภาพ ปัจจุบันได้รับการติดตั้งไว้ในหอศิลปแห่งชาติ ถนนเจ้าฟ้า ทรงรับราชการจนถึงรัชกาลที่ 5 ได้รับการสถาปนาเป็น กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ เมื่อวันศุกร์ ขึ้น 13 ค่ำ เดือน 12 ปีมะเส็ง ตรงกับปี พ.ศ. 2424

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 ได้รับพระราชทานเบี้ยหวัดปีละ 5 ตำลึง ถึงรัชกาลที่ 4 ได้รับพระราชทานปีละ 2 ชั่ง ครั้นพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคตแล้ว ได้เข้ารับราชการในพระบรมมหาราชวัง โปรดเกล้าฯ ให้ว่าการบำเพ็ญพระราชกุศลฝ่ายพระราชวังบวร ได้รับพระราชทานเบี้ยหวัดปีละ 3 ชั่ง เงินกลางปี 2 ชั่ง เงินเดือน เดือนละ 6 บาท และพระราชทานเบี้ยหวัดเพิ่มเป็นปีละ 5 ชั่ง ภายหลังโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม ที่กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ เพิ่มเบี้ยหวัดเป็นปีละ 10 ชั่ง เงินกลางปี 3 ชั่ง เงินเดือน เดือนละ 3 ตำลึง ให้ว่าการมหรศพตลอดมาจนสิ้นพระชนม์

พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ สิ้นพระชนม์ด้วยพระอาการสงบ ณ วังริมแม่น้ำเจ้าพระยา ในสมัยรัชกาลที่ 5 เมื่อเดือนอ้าย ขึ้น 3 ค่ำ ปีขาล รัตนโกสินทร์ศก 109 ตรงกับวันอังคารที่ 14 ธันวาคม พ.ศ. 2433 สิริพระชันษา 46 ปี พระราชทานน้ำสรงพระศพ เมื่อวันที่ 15 ธันวาคม พ.ศ. 2433 พระราชทานพระโกศแปดเหลี่ยม ประดิษฐานเหนือชั้นแว่นฟ้า 2 ชั้น เครื่องสูง 3 ชั้น รวม 8 คัน ปักแวดล้อมพระศพ

พระโอรสพระธิดา

• หม่อมเจ้าหญิงประไพพิศ นวรัตน (พ.ศ. 2420 – 8 มิถุนายน พ.ศ. 2432 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ เมื่อวันที่ 2 เมษายน พ.ศ. 2433)
• หม่อมเจ้าหญิงสถิตย์สถาพร นวรัตน (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 29 เมษายน พ.ศ. 2443 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ เมื่อวันที่ 25 กรกฎาคม พ.ศ. 2453)
• หม่อมเจ้าอาภรณ์ธราไภย นวรัตน ประสูติแต่หม่อมหุ่น (ประสูติปี พ.ศ. 2421)
• หม่อมเจ้าหญิงแจ่มใสฉวี นวรัตน ประสูติแต่หม่อมหุ่น
• หม่อมเจ้าหญิงขนิษฐานารี นวรัตน ประสูติแต่หม่อมละมัย
• มหาเสวกตรี หม่อมเจ้าปราณีเนาวบุตร นวรัตน ประสูติแต่หม่อมละมัย (ประสูติปี พ.ศ. 2415) รับราชการเป็นผู้ว่าราชการจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ มีหม่อมเอก 2 คน คือ หม่อมพยอม และหม่อมพยงค์ นอกจากนี้ยังมีหม่อมคนอื่น ๆ อีกหลายคน เช่น หม่อมแข, หม่อมผาด มีโอรสและธิดาทั้งหมด 16 คน แต่ทราบชื่อแค่เพียงบางคน ดังนี้
  • หม่อมราชวงศ์กมล นวรัตน (พระยานิวัติอิศรวงศ์)มีหม่อมแขเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์พงศ์วรรัตน์ นวรัตน (หลวงพงศ์นวรัตน์) มีหม่อมพยอมเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์พัฒนเจริญ นวรัตน มีหม่อมพยอมเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์ สรรเสริญ นวรัตน มีหม่อมพยอมเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเพยีย นวรัตน มีหม่อมพยงค์เป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเพยาว์ นวรัตน มีหม่อมพยงค์เป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์ปราณเนาวศรี นวรัตน มีหม่อมพยงค์เป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์ เนาวนัดดา นวรัตน มีหม่อมพยงค์เป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์ ประณัย นวรัตน มีหม่อมผาดเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจิตราภา นวรัตน มีหม่อมผาดเป็นหม่อมมารดา
• หม่อมเจ้าพิสุทธิ์เขียวขจี นวรัตน ประสูติแต่หม่อมละมัย (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อยังทรงพระเยาว์)
• หม่อมเจ้าศรีศุขนพมาศ นวรัตน ประสูติแต่หม่อมวัน (ประสูติปี พ.ศ. 2419) ภายหลังทรงเปลี่ยนพระนามเป็นหม่อมเจ้านพมาศ รับราชการเป็นผู้ว่าราชการจังหวัดสิงห์บุรี ผู้ว่าราชการจังหวัดมหาสารคาม และผู้ว่าราชการจังหวัดจันทบุรี มีหม่อมหลายคน โดยทรงมีโอรสและธิดาทั้งหมด 23 คน ดังนี้
  • หม่อมราชวงศ์หญิงศรีนพมาศ นวรัตน มีหม่อมลิ้นจี่เป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์นพนันทน์ นวรัตน มีหม่อมลิ้นจี่เป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์คงศักดิ์ นวรัตน มีหม่อมลิ้นจี่เป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสอิ้งมาศ นวรัตน มีหม่อมลิ้นจี่เป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเอี่ยมมาศ นวรัตน มีหม่อมลิ้นจี่เป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์อดิมาศ นวรัตน มีหม่อมลิ้นจี่เป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสนิทพันธุ์ นวรัตน มีหม่อมลำดวนเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์นพแก้ว นวรัตน มีหม่อมพลับเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสร้อยนพ นวรัตน มีหม่อมหนูเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพิศมาศ นวรัตน มีหม่อมหนูเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์พร นวรัตน มีหม่อมหนูเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์เภา นวรัตน มีหม่อมหนูเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์แดง นวรัตน มีหม่อมหนูเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์อภินพ นวรัตน มีหม่อมสุดเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอบ นวรัตน มีหม่อมสุดเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอุไรวรรณ นวรัตน มีหม่อมสุดเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์เชาวน์ นวรัตน มีหม่อมชมเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงช้องมาศ นวรัตน มีหม่อมชมเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์ชาติทอง นวรัตน มีหม่อมชมเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์แดง นวรัตน มีหม่อมชมเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์นวมาศ นวรัตน มีหม่อมชมเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์นพนิล นวรัตน มีหม่อมชมเป็นหม่อมมารดา
  • หม่อมราชวงศ์เชื้อมาศ นวรัตน มีหม่อมชมเป็นหม่อมมารดา
• หม่อมเจ้าธำรงวรวัฒน์ (พ.ศ. 2424 – พ.ศ. 2489) ประสูติแต่หม่อมนุ่ม นวรัตน ณ อยุธยา ทรงรับราชการเป็นนายทหารมหาดเล็ก เสกสมรสกับหม่อมสุดใจ มีโอรสและธิดา ดังนี้
  • หม่อมราชวงศ์อนุธำรง นวรัตน
  • หม่อมราชวงศ์ทรงสุจริต นวรัตน
  • หม่อมราชวงศ์นิมิตรมงคล นวรัตน
  • หม่อมราชวงศ์หญิงกมลพิศมัย นวรัตน
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพิไลเลขา นวรัตน
  • หม่อมราชวงศ์สง่ายรรยง นวรัตน
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสุวลี นวรัตน
  • หม่อมราชวงศ์หญิงแน่งน้อย นวรัตน
• หม่อมเจ้าบุตรารัตนานพ นวรัตน ประสูติแต่หม่อมเยี่ยม (พ.ศ. 2424)
  • หม่อมราชวงศ์วงศ์ นวรัตน
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอนงค์ นวรัตน
  • หม่อมราชวงศ์หญิงน้อย นวรัตน
  • หม่อมราชวงศ์วิฑูร นวรัตน
• หม่อมเจ้าประสบพูลเกษม นวรัตน ประสูติแต่หม่อมเปลี่ยน (พ.ศ. 2427)
• หม่อมเจ้าหญิงกมลเปรมปรีดิ์ นวรัตน ประสูติแต่หม่อมนุ่ม นวรัตน ณ อยุธยา (พ.ศ. 2427) เป็นชายาในพระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรวิสุทธิ์
• หม่อมเจ้าขจรปรีดี นวรัตน ไม่ปรากฏนามมารดา (ประสูติปี พ.ศ. 2430)

เมื่อพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์สิ้นพระชนม์แล้ว พระโอรสและพระธิดาได้ยินยอมให้พระองค์เจ้าหญิงวงจันทร์ พระขนิษฐาของเสด็จพ่อ ซึ่งเป็นอธิบดีของเจ้านายสตรีวังหน้าทั้งหมดให้ทรงเป็นผู้จัดการมรดก นำทรัพย์สินเงินทองไปทำนุบำรุงอาคารสถานที่ฝ่ายในที่ถูกทิ้งทรุดโทรมหลังยกเลิกวังหน้า ครั้นพระองค์เจ้าวงจันทร์สิ้นพระชนม์แล้ว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าฯทรงโปรดให้เจ้านายที่เหลืออยู่ไม่กี่พระองค์แล้ว ไปประทับรวมกันกับฝ่ายในของวังหลวง

เรื่องมรดกนี้ เมื่อความทราบฝ่าละอองธุลีพระบาทพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ทรงสลดพระทัยยิ่งนัก จึงมีพระราชหัตถเลขามาถึงพระทายาทในพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ มีใจความสำคัญตอนหนึ่งว่า "เสียใจด้วยที่เหตุการณ์กลายเป็นเช่นนี้ แต่กาลมันล่วงเลยมาช้านานแล้วคงแก้อะไรไม่ได้ หากว่าพระองค์เจ้าวงจันทร สิ้นพระชนม์เมื่อใด ให้นำพระราชหัตถเลขาไปยื่นให้ผู้จัดการมรดก ขอแบ่งทรัพย์สินคืนมาบ้าง ครั้นถึงเวลานั้นเข้าจริงๆเวลาก็ผ่านไปช้านาน หม่อมเจ้าทุกองค์จึงมิได้ติดใจ

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. ไม่ปรากฏ –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์มงกุฎไทย (ต.ม.)

อ้างอิง

1. ข่าวสิ้นพระชนม์
2. หนังสือพุทธศาสนิกและปกิณณกธัมมคติ : อนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพหม่อมเจ้าปราณีเนาวบุตร นวรัตน

• ธำรงศักดิ์ อายุวัฒนะ. ราชสกุลจักรีวงศ์ และราชสกุลสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2544. 490 หน้า. หน้า หน้าที่. ISBN 974-222-648-2
• ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. หน้า หน้าที่. ISBN 974-221-818-8
• ราชสกุลนวรัตน และเครือญาติ รวบรวมและเรียบเรียงโดย ม.ล.ชัยนิมิตร นวรัตน และ นิรชา (นวรัตน) พรหมรัตนพงศ์ จัดพิมพ์เนื่องในวันรวมญาติ ๖ พฤษภาคม ๒๕๖๑
• บันทึกของ ม.ร.ว.พิไลเลขา (นวรัตน) สุนทรพิพิธ
• หนังสือเจ้านายชาวสยาม ของ เอนก นาวิกมูล ตอน กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ ผู้รู้ จากวังหน้า