ยศข้าราชการทหารและพลเรือนของสยาม
ยศข้าราชการ ในที่นี้จะกล่าวถึง ยศสำหรับข้าราชการทหารและพลเรือนของสยามในสมัยรัชกาลที่ 5 ถึงสมัยรัชกาลที่ 7 ช่วงก่อนการเปลี่ยนแปลงการปกครองใน พ.ศ. 2475 โดยเริ่มมีการพระราชทานครั้งแรกในปี พ.ศ. 2417 สำหรับทหาร และ พ.ศ. 2442 สำหรับพลเรือน จนกระทั่งยกเลิกบรรดาศักดิ์และยศข้าราชการพลเรือน ข้าราชการในราชสำนัก ในปี พ.ศ. 2485
สมัยแรกเริ่ม (พ.ศ. 2417 - พ.ศ. 2431)
ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีการออกพระราชบัญญัติเกี่ยวกับยศทหารตามอย่างตะวันตก ซึ่งในเวลานั้นมีเพียงยศทหารบกเท่านั้น จะเป็นคำทับศัพท์อย่างเดิม
| ลำดับที่ | ทหารบก |
|---|---|
| 1 | คอลอเนล (Colonel) |
| 2 | ลุตเตอร์แนนท์-คอลอเนล (Lieutenant colonel) |
| 3 | เมเจอร์ (Major) |
| 4 | กัปตัน (Captain) |
| 5 | ลุตเตอร์แนนท์ (Lieutenant) |
| 6 | ซับ-ลุตเตอร์แนนท์ (Sub-Lieutenant) |
| 7 | เมเจอร์ซายันต์ (Major sergeant) |
| 8 | ซายันต์ (Sergeant) |
| 9 | คอร์พอรัล (Corporal) |
| 10 | แลนซ์คอพอรัล (Lance corporal) |
| 11 | ไปร์เวต (Private) |
การแต่งเครื่องหมายยศจะติดที่คอเสื้อ โดยใช้เครื่องหมายจักรเป็นการบอกชั้นยศ และมีการเปลี่ยนเครื่องแบบเป็นติดอินทรธนูราวปี พ.ศ. 2431
สมัยแห่งอินทรธนู (พ.ศ. 2431 - รัชกาลที่ 6)
| วิกิซอร์ซ มีงานต้นฉบับเกี่ยวกับ: พระราชบัญญัติระเบียบบรรดาศักดิ์ |
ในสมัยนี้มีการปฏิรูปกองทัพให้มีขนาดเพิ่มมากขึ้น กำเนิดกรมทหารเรือ มีการเปลี่ยนคำทับศัพท์ยศทหารให้เป็นภาษาไทย และมีการกำหนดยศข้าราชพลเรือนและราชสำนักขึ้นในปี พ.ศ. 2442 ซึ่งข้าราชการในราชสำนักมีเพียงมหาดเล็กเท่านั้น
| ลำดับที่ | ทหารบก | ทหารเรือ | พลเรือน | มหาดเล็ก |
|---|---|---|---|---|
| 1 | นายทัพ | นายทัพเรือ | - | - |
| 2 | นายพลเอก | นายพลเรือเอก | ข้าราชการพลเรือนชั้นที่ 1 ระดับเอก | จางวางมหาดเล็ก |
| 3 | นายพลโท | นายพลเรือโท | ข้าราชการพลเรือนชั้นที่ 1 ระดับโท | - |
| 4 | นายพลตรี | นายพลเรือตรี | ข้าราชการพลเรือนชั้นที่ 1 ระดับตรี | - |
| 5 | นายพันเอก | นายนาวาเอก | ข้าราชการพลเรือนชั้นที่ 2 ระดับเอก | หัวหมื่นมหาดเล็ก |
| 6 | นายพันโท | นายนาวาโท | ข้าราชการพลเรือนชั้นที่ 2 ระดับโท | รองหัวหมื่น |
| 7 | นายพันตรี | นายนาวาตรี | ข้าราชการพลเรือนชั้นที่ 2 ระดับตรี | จ่ามหาดเล็ก |
| 8 | นายร้อยเอก | นายเรือเอก | ข้าราชการพลเรือนชั้นที่ 3 ระดับเอก | หุ้มแพรมหาดเล็ก |
| 9 | นายร้อยโท | นายเรือโท | ข้าราชการพลเรือนชั้นที่ 3 ระดับโท | - |
| 10 | นายร้อยตรี | นายเรือตรี | ข้าราชการพลเรือนชั้นที่ 3 ระดับตรี | มหาดเล็กวิเศษ |
| 11 | นายดาบ | - | - | - |
| 12 | จ่านายสิบ | พันจ่า | - | พันจ่าเด็กชา |
| 13 | สิบเอก | จ่าเอก | - | จ่าเด็กชา |
| 14 | สิบโท | จ่าโท | - | - |
| 15 | สิบตรี | จ่าตรี | - | - |
| 16 | พลทหาร | พลทหารเรือ | - | เด็กชา |
1.การแต่งเครื่องแบบทหารให้ติดอินทรธนูโดยให้จักรเรียงตรง ต่อมามีการประกาศใช้พระราชกำหนดเครื่องแต่งตัวทหารราบราว พ.ศ. 2442 จึงมีการเปลี่ยนการเรียงจักรหมายยศให้เรียงตรงปลายบ่าและคอเสื้อแทน
2.ข้าราชการพลเรือนติดอินทรธนูตามบ่า
3.ยศมหาดเล็กจะตามหลังบรรดาศักดิ์
4.ข้าราชการในราชสำนักจะติดอินทรธนูรูปสามเหลี่ยมหน้าจั่ว
5.ยศนายทัพกับนายทัพเรือ เป็นยศสำหรับพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ภายหลังเปลี่ยนเป็นจอมพลและจอมพลเรือในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
6.เครื่องหมายนายทัพจะเป็นรูปจักรเรียงตรง 3 วง ตามด้วยคทาไขว้ตรงปลายบ่า
สมัยแห่งชั้นยศและการยกเลิก (สมัยรัชกาลที่ 6 - พ.ศ. 2485)
ในยุคสมัยนี้เป็นสมัยที่มีการกำหนดชั้นยศมากที่สุด รวมถึงแบ่งย่อยยศข้าราชการในราชสำนักออกเป็นหลายชั้น และใช้ไปจนถึงการยกเลิกบรรดาศักดิ์และยศข้าราชการพลเรือน พ.ศ. 2485 รวมถึงการเปลี่ยนคำว่านายทัพให้เป็นจอมพล นายทัพเรือให้เป็นจอมพลเรือในกองทัพเรือ
_%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B9%89%E0%B8%AD%E0%B8%A1%E0%B8%AD%E0%B8%B4%E0%B8%99%E0%B8%97%E0%B8%A3%E0%B8%98%E0%B8%99%E0%B8%B9.jpg.html){kind=link}
| ลำดับที่ | ทหารบก | ทหารเรือ | ตำรวจ | พลเรือน | กระทรวงวัง และกรมขึ้น | กรมพระ ตำรวจหลวง รักษาพระองค์ | กรมมหาดเล็ก | กองเสือป่า/กองลูกเสือ | กองเรือท่าเกษม |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | จอมพล (Field marshal) | จอมพลเรือ (Admiral of the Fleet) | - | มหาอำมาตย์นายก (Prime minister) | - | - | - | - | - |
| 2 | นายพลเอก (General) | นายพลเรือเอก (Admiral) | นายพลตำรวจเอก (Police general) | มหาอำมาตย์เอก (Minister) | มหาเสวกเอก (Lord steward) | พระตำรวจเอก (Lord high constable) | จางวางเอก (Lord great chamberlain) | - | - |
| 3 | นายพลโท (Lieutenant general) | นายพลเรือโท (Vice admiral) | นายพลตำรวจโท (Police lieutenant general) | มหาอำมาตย์โท (Secretariat) | มหาเสวกโท (Steward) | พระตำรวจโท (Chief of palace guard) | จางวางโท (Lord chamberlain) | - | - |
| 4 | นายพลตรี (Major general) | นายพลเรือตรี (Rear admiral) | นายพลตำรวจตรี (Police major general) | มหาอำมาตย์ตรี (Chancellor) | มหาเสวกตรี (Keeper) | พระตำรวจตรี (Deputy chief of palace guard) | จางวางตรี (Vice chamberlain) | - | - |
| 5 | - | นายพลเรือจัตวา (Commodore) | - | - | - | - | - | นายกองใหญ่/นายพลเสือป่า (Captain general) | นายกองเรือใหญ่ (Captain general of Navy) |
| 6 | นายพันเอก (Colonel) | นายนาวาเอก (Captain) | นายพันตำรวจเอก (Police colonel) | อำมาตย์เอก (Director) | เสวกเอก (Master of the Household) | ขุนตำรวจเอก (Director of palace guard) | หัวหมื่น (Page director) | นายกองเอก (Wild Tiger colonel) | นายกองเรือเอก (Captain) |
| 7 | นายพันโท (Lieutenant colonel) | นายนาวาโท (Commander) | นายพันตำรวจโท (Police lieutenant colonel) | อำมาตย์โท (Governor) | เสวกโท (Deputy master) | ขุนตำรวจโท (Deputy director of palace guard) | รองหัวหมื่น (Deputy page director) | นายกองโท (Wild Tiger lieutenant colonel) | นายกองเรือโท (Commander) |
| 8 | นายพันตรี (Major) | นายนาวาตรี (Lieutenant commander) | นายพันตำรวจตรี (Police major) | อำมาตย์ตรี (Chief) | เสวกตรี (Treasurer) | ขุนตำรวจตรี (Palace guard) | จ่า (Comptroller) | นายกองตรี (Wild Tiger major) | นายกองเรือตรี (Lieutenant commander) |
| 9 | นายร้อยเอก (Captain) | นายเรือเอก (Lieutenant) | นายร้อยตำรวจเอก (Police captain) | รองอำมาตย์เอก (Prefect) | รองเสวกเอก (Administrator) | นายตำรวจเอก (Chief of bodyguard) | หุ้มแพร (Clapper) | นายหมวดเอก (Wild Tiger captain) | นายหมวดเรือเอก (Lieutenant) |
| 10 | นายร้อยโท (Lieutenant) | นายเรือโท (Sub-lieutenant) | นายร้อยตำรวจโท (Police lieutenant) | รองอำมาตย์โท (Assistant) | รองเสวกโท (Files officer) | นายตำรวจโท (Deputy chief of bodyguard) | รองหุ้มแพร (Vice clapper) | นายหมวดโท (Wild Tiger lieutenant) | นายหมวดเรือโท (Sub-lieutenant) |
| 11 | นายร้อยตรี (Second lieutenant) | นายเรือตรี (Ensign) | นายร้อยตำรวจตรี (Police second lieutenant) | รองอำมาตย์ตรี (Deputy assistant) | รองเสวกตรี (Service officer) | นายตำรวจตรี (Bodyguard) | มหาดเล็กวิเศษ (Royal page) | นายหมวดตรี (Wild Tiger second lieutenant) | นายหมวดเรือตรี (Ensign) |
| 12 | ว่าที่นายร้อยตรี (Acting second lieutenant) | ว่าที่นายเรือตรี (Acting ensign) | ว่าที่นายร้อยตำรวจตรี (Acting police second lieutenant) | ว่าที่รองอำมาตย์ตรี (Acting deputy assistant) | ว่าที่รองเสวกตรี (Acting service officer) | ว่าที่นายตำรวจตรี (Acting bodyguard) | มหาดเล็กสำรอง (Reserve royal page) | ว่าที่นายหมวดตรี (Acting Wild Tiger second lieutenant) | ว่าที่นายหมวดเรือตรี (Acting ensign) |
| 13 | - | - | - | - | - | - | - | นายหมู่ใหญ่ (Wild Tiger third lieutenant) | - |
| 14 | นายดาบ (Sergeant major) | - | นายดาบตำรวจ (Police senior sergeant major) | ราชบุรุษ (King's man) | - | - | - | - | - |
| 15 | จ่านายสิบ (Master sergeant) | พันจ่าเอก (Warrant officer class one) | จ่านายสิบตำรวจ (Police sergeant major) | - | จ่าพันทนาย (Flag sergeant) | นายหมู่ใหญ่ (Grand serjeanty) | พันจ่าเด็กชา (Master errand) | - | - |
| 16 | - | พันจ่าโท (Warrant officer class two) | - | - | - | - | - | - | - |
| 17 | - | พันจ่าตรี (Chief petty officer) | - | - | - | - | - | - | - |
| 18 | นายสิบเอก (Sergeant) | จ่าเอก (Petty officer) | นายสิบตำรวจเอก (Police sergeant) | - | พันทนายเอก (Judge) | นายหมู่เอก (Serjeanty) | พันเด็กชาเอก (Housekeeper) | นายหมู่เอก (Wild Tiger sergeant) | - |
| 19 | นายสิบโท (Corporal) | จ่าโท (Leading rating) | นายสิบตำรวจโท (Police corporal) | - | พันทนายโท (Consultant) | นายหมู่โท (Palace corporal) | พันเด็กชาโท (Homemaker) | นายหมู่โท (Wild Tiger corporal) | - |
| 20 | นายสิบตรี (Lance corporal) | จ่าตรี (Able seaman) | นายสิบตำรวจตรี (Police lance corporal) | - | พันทนายตรี (Attorney) | นายหมู่ตรี (Escort) | พันเด็กชาตรี (Cleaner) | นายหมู่ตรี (Wild Tiger lance corporal) | - |
| 21 | พลทหาร (Private) | พลทหารเรือ (Ordinary seaman) | พลตำรวจ (Police constable) | - | พันทนาย (Lawyer) | พลตำรวจ (Palace constable) | เด็กชา (Errand) | พลเสือป่า (Wild Tiger corp) | - |
1.ชั้นยศมหาอำมาตย์นายกมีผู้ได้รับพระราชทานเพียงแค่ 2 คนคือ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ และ เจ้าพระยายมราช (ปั้น สขุม) พระราชทานพร้อมกันเมื่อปี พ.ศ. 2461
2.ชั้นยศนายกองใหญ่ เป็นยศเฉพาะพระองค์พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ต่อมาในปี พ.ศ. 2458 จึงโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งยศนายพลเสือป่าขึ้นแทน และได้พระราชทานยศนายพลเสือป่าแก่นายเสือป่าชั้นผู้ใหญ่หลายท่าน
3.ชั้นยศพระตำรวจเอกเดิมเป็นยศเฉพาะพระองค์พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยเป็นชั้นยศในฐานะพระองค์ทรงเป็นสมเด็จพระตำรวจในกรมพระตำรวจหลวงรักษาพระองค์ ภายหลังมีการพระราชทานยศให้สมุหพระตำรวจหลวงหลายท่าน อาทิเช่น พระตำรวจเอก นายพลตรี พระยาอนุชิตชาญไชย (สาย สิงหเสนี) , พระตำรวจเอก เจ้าพระยาราชศุภมิตร (อ๊อด ศุภมิตร) เป็นต้น
4.เครื่องแบบเต็มยศข้าราชการพลเรือนและข้าราชการในราชสำนักจะติดเครื่องหมายยศไว้ที่ข้อมือ
5.สำหรับทหารบกเหล่าสนับสนุนการช่วยรบ เช่น เหล่าแพทย์, เหล่าบัญชี จะติดอินทรธนูขวางที่ปลายบ่าเหมือนข้าราชการพลเรือน
6.ข้าราชการในราชสำนักและกรมมหาดเล็ก เครื่องแบบปกติจะติดเครื่องหมายยศบริเวณแผงคอเสื้อ
7.ชื่อยศภาษาอังกฤษปรากฏในเอกสาร ภาพถ่าย รวมถึงคำทับศัพท์ในสมัยนั้น ปัจจุบันเก็บรักษาไว้ที่สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ เช่น มหาอำมาตย์นายก, มหาอำมาตย์เอก เป็นต้น
8.ชั้นยศนายหมู่ใหญ่เสือป่าเป็นยศชั้นสัญญาบัตร
9.สำหรับราชนาวีเสือป่า มียศสูงสุดที่ นายกองเอกเท่านั้น
10.ยศกองเรือท่าเกษมมีผู้ที่ได้รับยศ นายกองเรือใหญ่เพียง 1 ท่านคือ นายกองเรือใหญ่ เจ้าพระยารามราฆพ (หม่อมหลวงเฟื้อ พึ่งบุญ)
บัญชีเทียบยศกับตำแหน่ง
| ยศ | ตำแหน่ง |
| มหาอำมาตย์นายก | อัครมหาเสนาบดี |
| มหาอำมาตย์เอก | เสนาบดี, พระเจ้าประเทศราช |
| มหาอำมาตย์โท | เจ้าพระยาเทศาภิบาล, เจ้าพระยาสุลต่าน, เจ้าพระยานอกจากเสนาบดี, อธิบดีพิเศษ, ปลัดทูลฉลอง |
| มหาอำมาตย์ตรี | พระยารองเสนาบดี ท.จ., พระยาจางวาง ท.จ., จางวางมหาดเล็ก, พระยาเทศาภิบาล, เจ้าประเทศราช, พระยาสุลต่าน |
| อำมาตย์เอก | พระยา ท.จ., พระยาจางวาง, พระยาว่าราชการเมือง ท.จ., เจ้ากรมพิเศษ, หัวหมื่นมหาดเล็ก, เจ้าอุปราช, พระยาประเทศราช, พระยารายามุดา |
| อำมาตย์โท | พระยาเจ้ากรม, พระเจ้ากรม, ผู้ว่าราชการเมือง, หลวงนายเวรมหาดเล็ก, เจ้าราชวงษ์, พระยาอุปราชเมืองประเทศราช, พระรายามุดา |
| อำมาตย์ตรี | พระปลัดกรม, หลวงเจ้ากรม, ผู้ช่วยเทศาภิบาล, ปลัดวัง, จ่ามหาดเล็ก, พระสามัญ, เจ้าบุรีรัตน์, เจ้าราชบุตร, พระยาราชวงษ์เมือง, พระผู้ช่วยราชการเมืองประเทศราช |
| รองอำมาตย์เอก | เจ้ากรมชั้นสาม, หลวงปลัดกรม, ปลัดเมือง, มหาดเล็กหุ้มแพรหลวง, จ่าฝ่าย, ยกรบัตรเมือง, เจ้ามีสัญญาบัตรรองแต่ราชบุตร, พระยาบุรีรัตน์เมืองประเทศราช, พระยาราชบุตร, ผู้ว่าราชการเมืองขึ้น, หลวงผู้ช่วยว่าราชการเมืองประเทศราช |
| รองอำมาตย์โท | ปลัดกรมชั้นสองและสาม, ผู้ช่วยชั้นหนึ่งในกระทรวงแลกรม, นายรอง, ขุน, หุ้มแพรฝ่าย, ผู้ช่วยราชการเมือง, ผู้ตรวจการในกองเทศาภิบาล, นายอำเภอ, พระยาเค้าสนาม, ดาโต๊ะ |
| รองอำมาตย์ตรี | ผู้ช่วยชั้นสองและสามในกระทรวงแลกรม, นายเวรชั้นหนึ่ง, นายเวรราชวัง, มหาดเล็กวิเศษ, สารวัตรมหาดเล็ก, หลวงกรมการ, ปลัดเมืองขึ้น, พ่อเมือง, ปังอูลู |
อ้างอิง
- อมรดรุณารักษ์, จมื่น (แจ่ม สุนทรเวช). พระราชกรณียกิจสำคัญในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เรื่องกำเนิดนามสกุล เล่ม 1 - 2 : กำเนิดนามสกุล. พระนคร: องค์การค้าของคุรุสภา, 2511.
- พระราชบัญญัติระเบียบฐานันดรศักดิ์ ร.ศ. ๑๑๗ และ พระราชกำหนดแก้ไขเครื่องแต่งตัวข้าราชการฝ่ายพลเรือนในพระราชสำนักนิ์ ร.ศ. ๑๒๙.
- ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๑๖ แผ่นที่ ๕๑ วันที่ ๑๙ มีนาคม รันตโกสินทร์ ศก ๑๑๗ น่า ๕๕๔ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๑๖ แผ่นที่ ๕๑ วันที่ ๑๙ มีนาคม รันตโกสินทร์ ศก ๑๑๗ น่า ๕๕๔
