เจ้าคุณจอมมารดาสำลี ในรัชกาลที่ 4

ระวังสับสนกับ เจ้าจอมมารดาสำลี ในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาเสนานุรักษ์

เจ้าคุณจอมมารดาสำลี (สกุลเดิม บุนนาค, พ.ศ. 2378 – 21 มกราคม พ.ศ. 2443) เป็นบาทบริจาริกาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นพระชนนีในสมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ท่านจึงได้รับการยกย่องเป็น "เจ้าคุณจอมมมารดา" ใน พ.ศ. 2443

เจ้าคุณจอมมารดา สำลี ในรัชกาลที่ 4 ป.จ.
เกิด	พ.ศ. 2378 กรุงเทพมหานคร อาณาจักรสยาม
เสียชีวิต	21 มกราคม พ.ศ. 2443 กรุงเทพมหานคร อาณาจักรสยาม
คู่สมรส	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
บุตร	5 พระองค์
บิดามารดา	สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) ขรัวยายคล้าย

ครั้นเจ้าคุณจอมมารดาสำลีถึงแก่พิราลัยเมื่อ พ.ศ. 2443 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าให้ชักศพไปไว้ที่หอวิเพทพิทยาในพระบรมมหาราชวัง เพื่ออำนวยความสะดวกแก่สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าสุทธาทิพยรัตน์ กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร รวมทั้งพระราชทานพระโกศกุดั่นน้อยประกอบศพเป็นกรณีพิเศษ

ประวัติ

เจ้าคุณจอมมารดาสำลี เป็นธิดาของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) และขรัวยายคล้าย เกิดเมื่อ พ.ศ. 2378 ในสมัยรัชกาลที่ 3 ได้รับราชการฝ่ายในเป็นบาทบริจาริกาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชโอรส-ธิดา 5 พระองค์ คือ

1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชายแดง สิ้นพระชนม์แต่ยังทรงพระเยาว์
2. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงเขียว (รัชกาลที่ 4 ทรงออกพระนามว่า "หญิงเล็ก") สิ้นพระชนม์ตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์
3. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุษบงเบิกบาน
4. สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
5. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงทิพยรัตนกิริฏกุลินี

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสถาปนาเจ้าจอมมารดาสำลีเป็น เจ้าคุณจอมมารดาสำลี เมื่อวันที่ 21 กันยายน พ.ศ. 2443 ซึ่งพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรีได้มีพระหัตถเลขาถึงสมเด็จเจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ในเรื่องนี้ ความตอนหนึ่งว่า

...ด้วยแม่มีความยินดีที่จะบอกลูกว่า ในการถือน้ำเมื่อวานนี้ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้คุณยายเป็นเจ้าคุณโดยยกเหตุว่า เป็นผู้มีบรรดาศักดิ์และเป็นพระญาติวงศ์ กับทั้งเป็นเจ้าจอมทูนหม่อมปู่ เป็นมารดาของแม่ ให้เรียกกันโดยสามัญว่า เจ้าคุณตำหนักเดิม (เพราะเหตุว่าอยู่ตำหนักเดิมของทูนหม่อมปู่) ในบาญชีเบี้ยหวัดเรียกเจ้าคุณจอมมารดา แม่รู้สึกดีมากในข้อที่ทรงยกว่าเป็นพระญาติวงศ์ เพราะคนใหม่ ๆ โดยมากไม่ใคร่รู้สึกว่าตระกูลข้างแม่เราเป็นพระญาติสนิทแก่พระเจ้าอยู่หัวทั้ง ๔ รัชกาลอย่างไร...

ถึงแก่พิราลัย

 

สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี (ประทับขวา) เจ้าคุณจอมมารดาสำลี (นั่งกลาง) สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร (ประทับซ้าย) และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงทิพยรัตนกิริฏกุลินี (ทรงยืน)

เจ้าคุณจอมมารดาสำลีถึงแก่พิราลัยในรัชกาลที่ 5 เมื่อวัน 21 มกราคม พ.ศ. 2443 เวลาเที่ยง ณ บ้านตำบลหน้าวัดชิโนรสารามวรวิหาร สิริอายุ 65 ปี เวลาหนึ่งทุ่มพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบรมวงศานุวงศ์ และข้าราชการผู้ใหญ่ ได้ร่วมรดน้ำศพ แล้วย้ายศพมาไว้ที่หอนิเพทพิทยา ในพระบรมมหาราชวัง ซึ่งขัดต่อพระราชประเพณีในการที่จะนำศพสามัญชนที่เสียชีวิต เข้ามายังพระบรมมหาราชวัง แต่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงให้เหตุผลว่าเพื่ออำนวยความสะดวกแก่สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้าฯ และสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร ในการบำเพ็ญกุศลศพ และยังทรงพระกรุณาฯ ให้ใช้คำว่า พิราลัย แก่เจ้าคุณจอมมารดาเป็นกรณีพิเศษ นอกจากนี้ยังได้รับพระราชทานโกศกุดั่นน้อยประกอบศพ อีกด้วย

ได้รับพระราชทานเพลิงบุพโพเมื่อวันที่ 1 ธันวาคม ร.ศ. 120 และรับพระราชทานเพลิงศพ ณ เมรุผ้าขาวจตุรมุขยอดมณฑป ท้องสนามหลวง ได้รับพระราชทานโกศกุดั่นใหญ่ประกอบศพ เมื่อวันที่ 15 มกราคม ร.ศ. 120

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2442 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายใน)

อ้างอิง

• วิบูล วิจิตรวาทการ, สตรีสยามในอดีต, สร้างสรรค์บุ๊คส์, 2542, ISBN 974-7377-292
• แสงเทียน ศรัทธาไทย, สามราชินีคู่บัลลังก์ ร.๕, มหรรณพ, 2539, ISBN 974-914-830-4

1. กรมศิลปากร, สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์. ราชสกุลวงศ์ 2017-02-02 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน. พิมพ์ครั้งที่ 14. กรุงเทพฯ:สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. 2554, หน้า 61
2. จิรวัฒน์ อุตตมะกุล, นายแพทย์. พระภรรยาเจ้า และสมเด็จเจ้าฟ้าในรัชกาลที่ 5. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : ลายคำ, 2552, หน้า 447
3. ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวพิราไลย, เล่ม 17, 27 มกราคม 2443, หน้า 634
4. ราชกิจจานุเบกษา, การพระราชทานเพลิงบุพโพ เจ้าคุณจอมมารดาสำลี, เล่ม 18, 8 ธันวาคม 2444, หน้า 699
5. ราชกิจจานุเบกษา, การเมรุท้องสนามหลวง, เล่ม 18, 26 มกราคม 2444, หน้า 831-7
6. "การพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์สำหรับตระกูลพระจุลจอมเกล้าแลถวายบังคมพระบรมรูป" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 16 (34): 498. 19 พฤศจิกายน พ.ศ. 2442. Check date values in: |date= (help)