โกฐ

โกฐ (ภาษาโบราณอาจเขียนเป็น โกฎ โกฎ โกฎฐ์ โกด หรือ โกษฐ์) หมายถึง กลุ่มของสมุนไพรจำพวกหนึ่ง จัดเป็นกลุ่มต่างๆ ได้เช่น โกฐทั้งห้า โกฐทั้งเจ็ด โกฐทั้งเก้า รวมถึงมีโกฐพิเศษอีกสามชนิด

- โกฐทั้งห้า ได้แก่

• โกฐหัวบัว คือ เหง้าและรากแห้งของไม้ล้มลุก 4 ชนิด ในวงศ์ Umbelliferae คือ Cnidium officinale Makino, Conioselinum univittatum Turcz. Ligusticum chuanxiong S.H.Qiu และ Licusticum wallichii Franchet
• โกฐสอ คือ รากแห้งของไม้ล้มลุก ชนิด Angelica dahurica Fisch.ex Hoffm.
• โกฐเขมา [ขะ-เหฺมา] หรือ โกฐหอม คือเหง้าและรากแห้งของพืชหลายชนิดในสกุล Atractylodes spp.
• โกฐเชียง คือ รากแขนงของไม้ล้มลุก ชนิด Angelica sinensis (Oliv.) Diels
• โกฐจุฬาลัมพา หรือ โกฐจุฬาลำพา คือ เรือนยอดแห้งที่กำลังมีดอกของพืชสามชนิดในสกุล Artemisia spp.

- โกฐทั้งเจ็ด รวมโกฐทั้งห้าที่กล่าวมาและเพิ่มอีกสองชนิด ได้แก่

• โกฐกระดูก คือ เหง้าแห้งของพืช Aucklandia lappa Dcne.
• โกฐก้านพร้าว หรือ โกฐก้านมะพร้าว คือ รากแห้งของพืช Picrorhiza kurroa

- โกฐทั้งเก้า รวมโกฐทั้งเจ็ดที่กล่าวมาและเพิ่มอีกสองชนิด ได้แก่

• โกฐพุงปลา (อีสานเรียก ปูดกกส้มมอ) คือ สิ่งที่นูนปูดขึ้นมาตามกิ่งและใบของไม้ต้นหลายชนิด ในสกุล Terminalia วงศ์ Combretaceae เช่น สมอไทย (Terminalia chebula Retz.)
• โกฐชฎามังษี หรือ โกฐชฎามังสี คือ รากแห้งของพืชล้มลุก Nardostachys jatamansi DC. ในวงศ์ Valerianaceae

และ โกฐพิเศษ อีกสามชนิดด้วยกัน ได้แก่

• โกฐกะกลิ้ง คือ เมล็ดแก่แห้งของต้นแสลงใจ (Strychnos nux-vomica)
• โกฐกักกรา คือ ส่วนที่ปูด (gall) ของพืช Pistacia integerrima
• โกฐน้ำเต้า คือ เหง้าและรากแห้งของพืช 6 ชนิด ในสกุล Rheum วงศ์ Polygonaceae เช่น Rheum officinale Baillon., Rheum palmatum L.

อีกทั้งยังมีเครื่องยาที่มีชื่อเรียกว่า โกฐอื่นๆ ปรากฏอยู่ตามพระคัมภีร์ทางการแพทย์แผนไทยหรือในตำรายาต่างๆ อยู่อีกเจ็ดชนิดด้วยกัน ได้แก่

• โกฐจุฬารศ คือ ส่วนของใบจากพืช Eucalyptus globulus
• โกฐกุสุมภ์ คือ ดอกคำฝอยแห้ง (Carthamus tinctorius)
• โกฐนษิณี คือ เครื่องยาที่ได้จากพืช Psoralea corylifolia
• โกฐสิงคลี คือ เขาของสัตว์กีบที่เรียกว่า กุย (Saiga tatarica L.)
• โกฐกะเพ่อ คือ สารประกอบเคมีมีสูตรเป็น Hg₂Cl₂ ชื่อสามัญเรียก Calomel
• โกฐขี้แมว คือ รากที่เป็นหัวใต้ดินของพืช Rehmannia glutinosa
• โกฐสอเทศ คือ เหง้าที่ปอกเปลือกแล้วของต้นพืชในสกุล Iris spp.

ดูเพิ่ม

• โกด เสียงของคำในภาษาไทยที่มีหลายรูปและหลายความหมาย

อ้างอิง

1. พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒