คลองผดุงกรุงเกษม

คลองผดุงกรุงเกษม (อักษรโรมัน: Khlong Phadung Krung Kasem) เป็นคลองขุดรอบพระนครชั้นนอก (ชั้นที่สาม) ขุดขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้ขุดเมื่อ พ.ศ. 2394 ทรงพิจารณาเห็นว่าบ้านเมืองเจริญขึ้น ผู้คนก็มากกว่าเมื่อเริ่มสร้างกรุง ควรขยับขยายพระนครออกไป จึงโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ว่าที่สมุหพระกลาโหมเป็นแม่กอง เจ้าหมื่นไวยวรนาถเป็นกงสีจ้างจีนขุดคลองพระนครออกไปอีกชั้นหนึ่ง โดยขุดถัดจากคลองรอบกรุงออกไปทางชานพระนคร เริ่มขุดจากปากคลองริมแม่น้ำเจ้าพระยาบริเวณวัดเทวราชกุญชร (วัดสมอแครง) ย่านเทเวศร์ มีแนวขนานไปกับคลองคูเมืองเดิม ผ่านย่านหัวลำโพง ตัดผ่านคลองมหานาคไปทะลุแม่น้ำเจ้าพระยาอีกด้านหนึ่งบริเวณวัดแก้วแจ่มฟ้า สี่พระยา คลองนี้ขุดเสร็จในปี พ.ศ. 2395 ได้รับพระราชทานชื่อว่า "คลองผดุงกรุงเกษม"

คลองผดุงกรุงเกษมบริเวณสะพานเจริญสวัสดิ์ (ภาพถ่ายสมัยรัชกาลที่ 5)

คลองผดุงกรุงเกษม ในปัจจุบัน

คลองนี้ตัดผ่านคลองมหานาค บริเวณสี่แยกมหานาค ซึ่งเป็นย่านการค้าที่สำคัญ ผ่านบริเวณหัวลำโพงในปัจจุบัน ผ่านวัดมหาพฤฒาราม (เดิมเรียกว่า วัดท่าเกวียน) ในสมัยที่ทำการขุดมีขนาดกว้าง 20 เมตร ลึก 3 เมตร ยาว 5.5 กิโลเมตร การขยายครั้งนี้ทำให้มีพื้นที่เมืองเพิ่มขึ้นสองเท่าเป็น 5,552 ไร่ (8.883 ตารางกิโลเมตร; 3.430 ตารางไมล์).

อนึ่ง คลองผดุงกรุงเกษมเป็นเส้นแบ่งการปกครองระหว่างเขตหลายเขตในฝั่งพระนคร ดังนี้

• แบ่งเขตสัมพันธวงศ์กับเขตบางรัก ตั้งแต่แม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งใต้จนถึงสะพานเจริญสวัสดิ์
• แบ่งเขตป้อมปราบศัตรูพ่ายกับเขตปทุมวัน ตั้งแต่สะพานเจริญสวัสดิ์จนถึงคลองแสนแสบ
• แบ่งเขตป้อมปราบศัตรูพ่ายกับเขตดุสิต ตั้งแต่คลองแสนแสบจนถึงสะพานมัฆวานรังสรรค์
• แบ่งเขตพระนครกับเขตดุสิต ตั้งแต่สะพานมัฆวานรังสรรค์จนถึงแม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งเหนือ

สะพานข้ามคลองผดุงกรุงเกษม

สะพานข้ามคลองผดุงกรุงเกษมที่สร้างขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานนามให้คล้องจองกันทั้งหมด

• สะพานเทเวศรนฤมิตร - อยู่บนถนนสามเสน บริเวณใกล้ทางแยกเทเวศร์ เป็นย่านการค้าเก่า
• สะพานวิศุกรรมนฤมาน - อยู่ระหว่างถนนประชาธิปไตยกับถนนนครราชสีมา ตรงทางแยกประชาเกษม (ทางแยกเมล์แดง) ใกล้เคียงกับคุรุสภาและวัดมกุฏกษัตริยาราม
• สะพานมัฆวานรังสรรค์ - อยู่บนถนนราชดำเนินนอก บริเวณทางแยกมัฆวาน สถานที่สำคัญได้แก่ ที่ทำการองค์การสหประชาชาติประจำประเทศไทย กระทรวงศึกษาธิการ และทำเนียบรัฐบาล
• สะพานเทวกรรมรังรักษ์ - อยู่บนถนนนครสวรรค์ บริเวณทางแยกเทวกรรม ย่านนางเลิ้งเป็นชุมชนเก่าแก่ อยู่ใกล้วัดโสมนัสวิหารและทำเนียบรัฐบาล
• สะพานจตุรภักตร์รังสฤษดิ์ หรือ "สะพานขาว" อยู่บนถนนหลานหลวง ทางแยกสะพานขาว ใกล้กับตลาดมหานาค

สะพานอื่นๆ ที่ไม่ได้สร้างในสมัยนั้น และไม่ได้มีชื่อคล้องจอง

• สะพานพิทยเสถียร อยู่บนถนนเจริญกรุง
• สะพานกษัตริย์ศึก (สะพานยศเส) อยู่บนถนนพระรามที่ 1
• สะพานเจริญสวัสดิ์ อยู่บนถนนพระรามที่ 4

ดูเพิ่ม

• คลองคูเมืองเดิม คลองรอบกรุงชั้นแรก ขุดขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี
• คลองรอบกรุง คลองรอบกรุงชั้นที่สอง ขุดขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช

อ้างอิง

1. คณะกรรมการจัดงานสมโภชน์กรุงรัตนโกสินทร์ 200 ปี (1982). จดหมายเหตุการอนุรักษ์กรุงรัตนโกสินทร์. Department of Fine Arts. Reproduced in . BMA Data Center. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 19 December 2014. สืบค้นเมื่อ 24 December 2016.

• เว็บไซต์คลองผดุงกรุงเกษม
• http://dds.bma.go.th/Csd/canal_h3.htm
• http://web.archive.org/20021016205840/www.geocities.com/lekpage/saparn01.html

แหล่งข้อมูลอื่น

• แผนที่และภาพถ่ายทางอากาศของ คลองผดุงกรุงเกษม
  • ภาพถ่ายดาวเทียมจากวิกิแมเปีย หรือกูเกิลแมปส์
  • แผนที่จากมัลติแมป หรือโกลบอลไกด์
  • ภาพถ่ายทางอากาศจากเทอร์ราเซิร์ฟเวอร์

พิกัดภูมิศาสตร์: 13°44′52″N 100°31′00″E / 13.747722°N 100.516663°E / 13.747722; 100.516663