พระยมี

พระยมี (สันสกฤต: यमी) เป็นเทวีในศาสนาฮินดู ผู้ดูแลและรักษาแม่น้ำยมุนาและเป็นเทพแห่งน้ำหรืออีกพระนามคือ กลินทิ (อังกฤษ: Kalindi)ในปรัมปราวิทยาฮินดู เชื่อว่าพระองค์เกี่ยวข้องกับพระกฤษณะ และเป็นฝาแฝดคู่กับพระยม ะได้รับความนิยมในการบูชาในฐานะเทพแห่งน้ำคู่กับพระแม่คงคาและพระสุรัสวดี ในประเทศไทยพระนามของพระนางเป็นหนึ่งสระศักดิ์สิทธิ์ทั้งสี่สำหรับใช้แทนแม่น้ำยมุนาและในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกของพระมหากษัตริย์ไทย.

พระยมี
พระแม่ยมุนา
यामी

ศิลปะคุปตะ
ตำแหน่ง	เทพีผู้รักษาแม่น้ำยมุนา
จำพวก	เทพีผู้รักษาแม่น้ำยมุนา สัปตสินธุ เทวีในคณะ 64 โยคินี
อาวุธ	หม้อปูรณฆฏะ,ดอกบัว, พวงมาลัย, กมัณฑลุ, อักษะมาลา
สัตว์พาหนะ	เต่า
บิดา	พระอาทิตย์
มารดา	นางศรัณยา
คู่ครอง	พระกฤษณะ
ศาสนา/ลัทธิ	ศาสนาฮินดู ศาสนาพุทธแบบทิเบต ศาสนาพุทธแบบเนปาล
ด ค ก

พระแม่ยมุนา

พระแม่ยมนาในอมิรถากาเทศวรมนเทียร ประเทศอินเดีย. พระแม่ยมนาศิลปะคุปตะ พิพิธภัณฑ์แห่งชาตินิวเดลี พระแม่ยุมนาในตาเลชุภวานีมนเทียร พระราชวังปาตัน ประเทศเนปาล หลังการบูรณะในปัจจุบัน. พระแม่ยุมนาในตาเลชุภวานีมนเทียร พระราชวังปาตัน ประเทศเนปาล ก่อนการบูรณะในปัจจุบัน พิพิธภัณฑ์ลินเดน ประเทศเยอรมนี. พระแม่ยมนาศิลปะคุปตะ ลักษณะทางประติมานวิทยาของพระแม่ยมุนา.

ประติมานวิทยา

ในประติมานวิทยา พระนางยมุนามักจะปรากฏพระองค์คู่กับพระแม่คงคาในฐานะผู้รักษาและพิทักษ์เทวสถานเพื่อชำระล้างและขจัดอาถรรพณ์ของผู้ที่จะเข้ามาสักการะบูชาให้บริสุทธิ์ ในจิตรกรรมของประติมากรรมพระนางจะมีผิวสีคล้ำและทรงพาหนะเป็นเต่าในศิลปะโบราณมักจะทรงประทับยืนตริภังค์และทรงสัญญาลักษณ์หม้อปูรณฆฏะในหัตถ์ข้างหนึ่งส่วนในศิลปะประเพณีนิยมอินเดียในปัจจุบันมักจะทรงเทพอาวุธคือบัวและปุษปะมาลา (พวงมาลัย).

เทวสถาน

• สระศักดิ์สิทธิ์ทั้งสี่ - ตั้งตามชื่อแม่น้ำยมุนาและถือเป็นตัวแทนของพระนาง ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อพระองค์เสด็จพระราชดำเนินไปประเทศอินเดีย ในปี พ.ศ. 2415 ทรงได้นำน้ำปัญจมหานทีที่มีการบันทึกในตำราของพราหมณ์ กลับมายังประเทศสยามด้วย และในปี พ.ศ. 2416 เมื่อพระองค์ได้รับราชาภิเษกเป็นครั้งที่ 2 น้ำสรงมุรธาภิเษก จึงเพิ่มน้ำปัญจมหานทีลงในน้ำเบญจสุทธิคงคาและน้ำในสระศักดิ์สิทธิ์ทั้งสี่ ของเมืองสุพรรณบุรีด้วย.
• เทวรูปพระแม่ยุมนา - ในฐานะผู้รักษาและพิทักษ์ตาเลชุภวานีมนเทียร พระราชวังปาตัน ประเทศเนปาล
• ยมุโนตรี - เทวสถานอุทิศแก่พระยมุนาในรัฐอุตตราขัณฑ์ เป็นแหล่งต้นน้ำของแม่น้ำยมุนา
• ยมุนาเทวีมนเทียร - เมืองมถุรา รัฐอุตตรประเทศ ริมแม่น้ำแม่น้ำยมุนา วังน้ำวนสังคัม </ref>https://timesofindia.indiatimes.com/travel/destinations/Yum-Yamuna-Temple/ps47615631.cms<ref>
• ประติมากรรมนูนต่ำในถ้ำเอลโลรา - เมืองออรังกบาด รัฐมหาราษฏระ ปรากฏพระองค์ร่วมกับพระแม่คงคาและพระสุรัสวดีในฐานะเทพแห่งน้ำจากคตินิยมในวังน้ำวนสังคัม <ref>http://oknation.nationtv.tv/blog/supawan/2016/09/10/entry-1<ref>

ปรัมปราวิทยา

• ในมหาภารตะ เมื่อนางเทวกีประสูติพระกฤษณะ ท้าววาสุเทพซึ่งเป็นราชบิดาได้นำพระกฤษณะกุมารหนีออกจากคุกของพระยากังสะและหนีโดยการข้ามแม่น้ำยมุนาซึ่งเทพียมุนาได้มาอภิบาลและคุ้มครองพระกฤษณะกุมารและท้าววาสุเทพจนปลอดภัย.

อ้างอิง

1. Dalal 2010, p. 398.
2. Mani, Vettam (1975). Puranic Encyclopaedia: a Comprehensive Dictionary with Special Reference to the Epic and Puranic Literature. Motilal Banarsidass Publishers. p. 62. ISBN 978-0-8426-0822-0.