พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช

นายร้อยโท พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช (7 กันยายน พ.ศ. 2428 – 22 กรกฎาคม พ.ศ. 2477) อดีตองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นพระโอรสในสมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ประสูติแต่หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา

พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช
พระเจ้าวรวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นโท
ภรรยา	ชายา หม่อมเจ้าวิไลกัญญา ภาณุพันธุ์ หม่อม หม่อมแผ่ว หม่อมมาลี หม่อมอรุณ หม่อมพเยาว์
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช
พระมารดา	หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา
ประสูติ	7 กันยายน พ.ศ. 2428
สิ้นพระชนม์	22 กรกฎาคม พ.ศ. 2477 (48 ปี)

รับใช้	กองทัพบกสยาม
ชั้นยศ	ร้อยโท

พระประวัติ

พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช เป็นพระโอรสในสมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ประสูติแต่หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา เมื่อวันที่ 7 กันยายน พ.ศ. 2428 เมื่อประสูติมีพระอิสริยยศที่ หม่อมเจ้านิพันธ์ภาณุพงศ์ ทรงสำเร็จการศึกษาจากประเทศอังกฤษ ระดับประถมศึกษาที่โรงเรียนรอตทิงดีน ระดับมัธยมศึกษาที่โรงเรียนแฮร์โรว์ และระดับปริญญาตรี สาขาวิชากฎหมายและการปกครองที่มหาวิทยาลัยเคมบริดจ์ แล้วเสด็จกลับมาทรงรับราชการที่กรมเสนาธิการทหารบก

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนา หม่อมเจ้านิพันธ์ภาณุพงศ์ ขึ้นเป็น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านิพันธ์ภาณุพงศ์ และเมื่อวันที่ 12 เมษายน พ.ศ. 2443 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็น พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านิพันธ์ภาณุพงศ์ จากนั้นพระองค์ทรงย้ายไปรับราชการที่กรมยุทธศึกษาทหารบก

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งเป็นองคมนตรี และวันที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2466 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็น พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช ทรงศักดินา 11000

ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทรงดำรงตำแหน่งองคมนตรีต่อไป โดยทรงดำรงตำแหน่งถึงวันที่ 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2475

พระองค์ประชวรด้วยพระโรคพระอันตะ (ลำไส้ใหญ่) อักเสบเป็นแผลเรื้อรัง สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 22 สิงหาคม พ.ศ. 2477 สิริพระชันษา 48 ปี พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระโกศมณฑป แว่นฟ้า 2 ชั้นเป็นเกียรติยศ และพระราชทานเพลิงพระศพ ณ วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามราชวรวิหาร เมื่อวันที่ 27 พฤษภาคม พ.ศ. 2478

พระโอรส-ธิดา

พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านิพันธ์ภาณุพงศ์ เสกสมรสกับหม่อมเจ้าวิไลกัญญา ภาณุพันธุ์ (ราชสกุลเดิม เทวกุล; พระธิดาในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ) เมื่อวันที่ 26 ตุลาคม พ.ศ. 2460 โดยรับพระราชทานน้ำมหาสังข์จากพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว นอกจากนี้ยังมีหม่อมอีกหลายคน ได้แก่ หม่อมแผ่ว, หม่อมอรุณศรี (สกุลเดิม เพ็งเอี่ยม), หม่อมมาลี (สกุลเดิม สุขเจริญ), หม่อมพเยาว์ (สกุลเดิม นายนันท์) มีพระโอรสและพระธิดา ดังนี้

1. สวรรณา วิชัยรัตน์ (7 เมษายน พ.ศ. 2460 – 6 กันยายน พ.ศ. 2559) ประสูติแต่หม่อมแผ่ว ทรงลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์เพื่อสมรสกับเจริญ วิชัยรัตน์
2. หม่อมเจ้าภาณุเทวัญ (3 กรกฎาคม พ.ศ. 2462 – 11 มิถุนายน พ.ศ. 2464) ประสูติแต่หม่อมเจ้าวิไลกัญญา
3. หม่อมเจ้าพันธุ์ภาณุ ภาณุพันธุ์ (ประสูติ 10 สิงหาคม พ.ศ. 2467; สิ้นชีพิตักษัยแล้ว) ประสูติแต่หม่อมอรุณ
4. รองศาสตราจารย์ประภาพันธุ์ กรโกสียกาจ (3 ธันวาคม พ.ศ. 2472 – 24 มีนาคม พ.ศ. 2563) ประสูติแต่หม่อมมาลี ทรงลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์เพื่อสมรสกับพลอากาศตรีโกสีย์ กรโกสียกาจ
5. หม่อมเจ้าอรุณแสงไข ภาณุพันธุ์ (2 มิถุนายน พ.ศ. 2474 – 29 ตุลาคม พ.ศ. 2556) ประสูติแต่หม่อมอรุณ
6. หม่อมเจ้าสุริยพันธุ์ ภาณุพันธุ์ (ประสูติ 26 ตุลาคม พ.ศ. 2474; สิ้นชีพิตักษัยหลังจบชั้นมัธยมปลายได้ไม่นาน) ประสูติแต่หม่อมมาลี
7. หม่อมเจ้านิพัทธพันธุพงศ์ ภาณุพันธุ์ (ประสูติ 11 กันยายน พ.ศ. 2475; สิ้นชีพิตักษัยแล้ว) ประสูติแต่หม่อมพเยาว์
8. แพทย์หญิงพันธุ์วโรภาส เศวตรุนทร์ (ประสูติ 4 สิงหาคม พ.ศ. 2476) ประสูติแต่หม่อมมาลี ทรงลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์เพื่อสมรสกับนายแพทย์ชูช่วง เศวตรุนทร์
9. หม่อมเจ้าอุทัยกัญญา ภาณุพันธุ์ (ประสูติ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2476) ประสูติแต่หม่อมพเยาว์

พระเกียรติยศ

พระอิสริยยศ

• หม่อมเจ้านิพันธ์ภาณุพงศ์ (7 กันยายน พ.ศ. 2428 – 26 พฤศจิกายน พ.ศ. 2436)
• พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านิพันธ์ภาณุพงศ์ (26 พฤศจิกายน พ.ศ. 2436 – 12 เมษายน พ.ศ. 2443)
• พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านิพันธ์ภาณุพงศ์ (12 เมษายน พ.ศ. 2443 – 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2466)
• พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช (11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2466 – 22 กรกฎาคม พ.ศ. 2477)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2466 –   เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2458 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2451 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้า (ท.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2436 –   เหรียญรัชฎาภิเศกมาลา (ร.ศ.)
• พ.ศ. ไม่ปรากฎ –   เหรียญราชรุจิทอง รัชกาลที่ 5 (ร.จ.ท.5)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ –   เหรียญจักรมาลา (ร.จ.ม.)

เข็มพระราชทาน

• พ.ศ. 2454 - เข็มข้าหลวงเดิม

ราชตระกูล

พระราชตระกูลในสามรุ่นของ พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช

พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช	พระชนก: สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช	พระอัยกาฝ่ายพระชนก: พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว	พระปัยกาฝ่ายพระชนก: พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนก: สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี
		พระอัยยิกาฝ่ายพระชนก: สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี	พระปัยกาฝ่ายพระชนก: สมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนก: หม่อมน้อย ศิริวงศ์ ณ อยุธยา
	พระชนนี: หม่อมแม้น บุนนาค	พระอัยกาฝ่ายพระชนนี: เจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค)	พระปัยกาฝ่ายพระชนนี: สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค)
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนนี: ท่านผู้หญิงกลิ่น
		พระอัยยิกาฝ่ายพระชนนี: ท่านผู้หญิงอ่วม	พระปัยกาฝ่ายพระชนนี: ไมมีข้อมูล
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนนี: ไม่มีข้อมูล

อ้างอิง

เชิงอรรถ

1. ราชกิจจานุเบกษา,พระราชพิธีตั้งองคมนตรี เล่ม ๓๓ หน้า ๑๑๓ วันที่ ๑๖ เมษายน ๒๔๕๙
2. ราชกิจจานุเบกษา,รายพระนามแลนามผู้ซึ่งได้รับพระราชทานตราตั้งเปนองคมนตรี เล่ม ๓๓ หน้า ๑๑๕ วันที่ ๑๖ เมษายน ๒๔๕๙
3. "ประกาศสถาปนา เลื่อนกรม ตั้งกรม ตั้งพระองค์เจ้า และตั้งเจ้าพระยา" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 40 (ง): 2604–2606. 25 พฤศจิกายน 2466. สืบค้นเมื่อ 27 สิงหาคม 2561. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
4. ราชกิจจานุเบกษา,การพระราชพิธีตั้งองคมนตรี เล่ม ๔๒ หน้า ๒๗๑๔ วันที่ ๖ ธันวาคม ๒๔๖๘
5. ประกาศยกเลิก พระราชบัญญัติองคมนตรี พุทธศักราช ๒๔๗๐ ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 49 หน้า 200 วันที่ 17 กรกฎาคม 2475
6. "ข่าวสิ้นพระชนม์" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 51 (0 ง): 1606. 26 สิงหาคม 2477. สืบค้นเมื่อ 27 สิงหาคม 2561. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
7. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี, หน้า 203
8. สุรวงศ์ วัฒนศักดิ์, บรรณาธิการ. ๖๖ เจ้าฟ้าและสายราชสกุลแห่งพระบรมราชจักรีวงศ์. กรุงเทพฯ : สำนักงานสลากกินแบ่งรัฐบาล, 2548. 413 หน้า.
9. ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวสิ้นชีพิตักษัย เล่ม 38 ตอน ง หน้า 762 วันที่ 19 มิถุนายน 2464
10. "เลื่อนพระเกียรติยศหม่อมเจ้าขึ้นเป็นพระองค์เจ้า" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 10 (36): 394. 3 ธันวาคม 2436. สืบค้นเมื่อ 23 กันยายน 2559. Check date values in: |accessdate=, |date= (help) (ความจริง พระองค์น่าจะได้รับการสถาปนาเป็น พระวรวงศ์เธอ ก่อน พ.ศ. 2436 แต่ยังไม่มีหลักฐานอ้างอิง)
11. ราชกิจจานุเบกษา,ประกาศคำนำพระนามพระเจ้าวรวงษเธอ เล่ม ๑๗ แผ่นที่ ๓ หน้า ๑๗ วันที่ ๑๕ เมษายน พ.ศ. ๒๔๔๓
12. พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน ๒๔๖๖ ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๔๐ หน้า ๒๖๒๖
13. ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์, เล่ม ๓๒, ตอน ๐ ง, ๒๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๕๘, หน้า ๑๘๙๕
14. พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ จุลจอมเกล้าฝ่ายหน้า เล่ม ๒๕ หน้า ๑๐๑๐ ราชกิจจานุเบกษา วันที่ ๒๗ พฤศจิกายน ๒๔๕๑
15. พระราชทานเข็มข้าหลวงเดิม ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๒๘ หน้า ๓๕๐ วันที่ ๒๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๔

บรรณานุกรม

• Jeffy Finestone. 2542. สมุดพระรูป พระราชโอรส พระราชธิดา พระราชนัดาใน พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. ปรียนันทนา รังสิต,ม.ร.ว. โลมาโฮลดิ้ง
• ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. หน้า 203. ISBN 974-221-818-8