สงครามบางแก้ว

สงครามบางแก้ว หรือ ยุทธการที่บางแก้ว หรือ การรบที่บางแก้ว หรือ นางแก้ว เป็นการสู้รบระหว่างสยามในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชสมัยกรุงธนบุรี และพม่ารัชสมัยพระเจ้ามังระแห่งราชวงศ์โก้นบองในพ.ศ. 2318 ซึ่งอะแซหวุ่นกี้ได้ส่งกองทัพขนาดเล็กจำนวน 5,000 คนมาโจมตีสยาม ฝ่ายพม่ามาตั้งค่ายที่บางแก้วจังหวัดราชบุรีในปัจจุบัน แต่ถูกทัพฝ่ายสยามเข้าล้อมนำไปสู่ความอดอยากและพ่ายแพ้ยอมจำนนต่อสยามในที่สุด

สงครามที่บางแก้ว
ส่วนหนึ่งของ สงครามสยาม-พม่า
สงครามที่บางแก้ว
วันที่ กุมภาพันธ์ - มีนาคม พ.ศ. 2318 สถานที่ บางแก้ว เมืองราชบุรี และกาญจนบุรี ผล สยามได้รับชัยชนะ
คู่สงคราม
ราชวงศ์โก้นบอง (พม่า)	กรุงธนบุรี (สยาม)
ผู้บังคับบัญชาและผู้นำ
พระเจ้ามังระ อะแซหวุ่นกี้ ตะแคงมระหน่อง ฉับกุงโบ หรือ งุยอคงหวุ่น อุตตมสิงหจอจัว เนเมียวแมงละนรธา	สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าจุ้ย พระเจ้าหลานเธอ เจ้ารามลักษณ์ เจ้าพระยาจักรี (ทองด้วง) เจ้าพระยาสุรสีห์ (บุญมา) เจ้าพระยานครสวรรค์ พระยายมราช (หมัด) พระยานครราชสีมา (ขุนชนะ) พระยารามัญวงศ์ (มะโดด) พระยาธิเบศร์บดี
กำลัง
5,000 คน	20,000 คน

เหตุการณ์นำ

 

พระยาเจ่ง เป็นผู้นำการก่อกบฏต่อพม่าในปี พ.ศ. 2317 และพำนักอยู่ในสยาม ต่อมาเป็นเจ้าพระยามหาโยธาแม่ทัพมอญในรัชกาลที่ 1

กบฎมอญต่อพม่า พ.ศ. 2317

ในพ.ศ. 2315 พระเจ้าศิริบุญสารแห่งเวียงจันทน์ ซึ่งในขณะนั้นเป็นประเทศราชของพม่า กราบทูลพระเจ้ามังระแห่งอังวะ ว่าฝ่ายสยามหลังจากที่กรุงศรีอยุธยาแตกสลายพ่ายแพ้ให้แก่พม่านั้น กลับตั้งตัวฟื้นฟูขึ้นมาได้อีกภายใต้การนำของพระยาตากและตั้งราชธานีใหม่ที่บางกอก พระเจ้ามังระมีพระราชดำริว่า หากปล่อยให้สยามและสมเด็จพระเจ้าตากสินทรงฟื้นฟูสยามขึ้นเป็นปึกแผ่นขึ้นมาอีกจะเป็นภัยอันตรายในอนาคต สมควรที่จะจัดทัพพม่าเข้าไปปราบปรามสยามให้ราบคาบอีกครั้ง พระเจ้ามังระทรงแต่งตั้งเจ้าเมืองพุกาม หรือปะกันหวุ่น ชื่อว่าแมงยีกามะนีจันทา (Mingyi Kamani Sanda) เป็นเจ้าเมืองเมาะตะมะคนใหม่

ต่อมาในพ.ศ. 2317 พระเจ้ามังระทรงให้แพกิจจาแม่ทัพนำตราลงมาให้แก่ปะกันหวุ่นเจ้าเมืองเมาะตะมะ ให้เกณฑ์ทัพมอญจำนวน 5,000 คน เข้าสมทบกับทัพของแพกิจจา เพื่อยกทัพเข้าโจมตีเมืองธนบุรีผ่านทางด่านเจดีย์สามองค์ โดยให้ตั้งค่ายยุ้งฉางอยู่ที่สามสบท่าดินแดง เตรียมเสบียงไว้ล่วงหน้าก่อน ปะกันหวุ่นให้พระยาเจ่ง (Binnya Sein) ตละเสี้ยง และตละเกล็บ ยกทัพมอญจำนวน 2,000 เป็นทัพหน้า เข้ากองของแพกิจจานำทัพหน้ามอญออกจากเมืองเมาะตะมะมาทางด่านเจดีย์สามองค์ มาที่สามสบท่าดินแดงก่อน หลังจากที่พระยาเจ่งยกทัพออกจากเมืองเมาะตะมะแล้ว ปะกันหวุ่นให้จับครอบครัวของทหารมอญที่ออกไปรบมาขูดรีดเอาทรัพย์สินเงินทองจากครอบครัวมอญ จนชาวมอญทั้งหลายได้รับความเดือดร้อน นำความไปบอกแก่พระยาเจ่งและแม่ทัพนายกองมอญที่ท่าดินแดง พระยาเจ่งและแม่ทัพมอญทั้งหลายต่างพากันโกรธเคืองพม่าว่าใช้ให้ตัวมาสงครามไม่เพียงพอยังข่มเหงขูดรีดครอบครัวเบื้องหลังอีก จึงกบฏขึ้นต่อพม่าสังหารแพกิจจาแม่ทัพไปเสีย และยกทัพมอญกลับไปยึดเมืองเมาะตะมะได้สำเร็จ ปะกันหวุ่นเจ้าเมืองเมาะตะมะจึงลงเรือหลบหนีไปยังเมืองย่างกุ้ง

พระยาเจ่งยกทัพต่อจากเมาะตะมะไปโจมตีเมืองย่างกุ้ง ยึดเมืองย่างกุ่งได้ครึ่งเมือง ฝ่ายพม่าส่งแม่ทัพปัญยีเยข่องจอ (Pyanchi Yegaung Kyaw) สามารถขับฝ่ายมอญออกจากเมืองย่างกุ้งได้สำเร็จ ฝ่ายพระยาเจ่งและตละเกล็บพ่ายแพ้ ถอยทัพหนีเข้ามาในสยาม ส่วนตละเกิ้ง (หรือตละเสี้ยง) ถูกฝ่ายพม่าจับกุมตัวได้ ทำให้ชาวมอญเมืองเมาะตะมะจำนวนมากหลบหนีลี้ภัยเข้ามาในสยาม ทั้งทางด่านเจดีย์สามองค์และด่านแม่ละเมา ในเวลานั้นเองพระเจ้ามังระเสด็จจากเมืองอังวะลงมายกฉัตรพระเจดีย์เกตุธาตุ (เจดีย์ชเวดากอง) ที่เมืองย่างกุ้ง ฝ่ายตละเกิ้งถูกพม่าสอบสวนให้การซัดทอดพญาทะละ (Binnya Dala) อดีตกษัตริย์หงสาวดีซึ่งประทับอยู่ในเมืองย่างกุ้งว่าเป็นผู้ออกคำสั่งให้พวกตนกบฏ พระเจ้ามังระจึงเสด็จไปถามพญาทะละ พญาทะละนอกจากยอมรับข้อกล่าวหาแล้วยังกล่าวถ้อยคำดูหมิ่นพระเจ้ามังระ พระเจ้ามังระจึงมีพระราชโองการให้ลงพระอาญาประหารชีวิตพญาทะละ พร้อมทั้งอนุชาคือพระอุปราช พระโอรสชื่องะตา (Nga Ta) รวมทั้งประหารตละเกิ้งด้วย

ในเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2317 พระเจ้ามังระมีพระราชโองการให้หวุ่นยีมหาสีหสุระ (Wungyi Maha Thiha Thura) หรืออะแซหวุ่นกี้ (Athi Wungyi) แม่ทัพพม่าผู้มีบทบาทสำคัญในสงครามจีน-พม่า นำกำลัง 35,000 คน ยกทัพจากเมืองอังวะลงมาติดตามจับกุมชาวมอญและยกทัพเข้าโจมตีสยามทางเมืองตาก

สงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2317

ในเดือนธันวาคม พ.ศ. 2317 สมเด็จพระเจ้าตากสินเสด็จยกทัพขึ้นโจมตีเมืองเชียงใหม่ ในสงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2317 สมเด็จพระเจ้าตากสินประทับอยู่ที่เมืองระแหงหรือเมืองตาก ขุนอินทคีรีนายด่านเมืองตากนำความขึ้นกราบทูลว่าชาวมอญแตกหนีพม่าอพยพเข้ามาทางด่านแม่ละเมามาพึ่งพระบรมโพธิสมภารจำนวนมาก สมิงสุหร่ายกลั่น ผู้นำชาวมอญได้เข้าเฝ้า สมเด็จพระเจ้าตากสินมีพระราชโองการให้พระยากำแหงวิชิต คุมทัพจำนวน 2,000 คนเศษ อยู่รักษาเมืองตากคอยรับชาวมอญ แล้วเสด็จขึ้นไปบัญชาการรบที่ลำพูน ต่อมาฝ่ายกองกำลังพม่าได้ติดตามชาวมอญเข้ามาจนถึงบ้านนาเกาะดอกเหล็กและด่านสตอง พระราชฤทธานนท์จึงนำความขึ้นไปทูลที่ลำพูนว่าทัพพม่าเข้ามาแล้วทางบ้านนายังไม่มีทัพคอยรับ จึงมีพระราชโองการให้พระเจ้าหลานเธอ เจ้ารามลักษณ์ ตั้งทัพป้องกันพม่าด่านทางเมืองตาก และให้พระยากำแหงวิชิตรักษาด่านบ้านนาเกาะดอกเหล็ก

หลังจากที่ทรงมีชัยชนะได้เมืองเชียงใหม่แล้ว ในเดือนมกราคมพ.ศ. 2318 พระเชียงทองกราบทูลขึ้นไปว่าทัพพม่ามาถึงด่านแม่ละเมาแล้ว สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงรีบเสด็จยกทัพจากเชียงใหม่ลงมาถึงเมืองตากในเดือนกุมภาพันธ์ มีพระราชโองการให้หลวงมหาเทพและจมื่นไวยวรนาถยกทัพหน้าจำนวน 2,000 คน เข้าตีทัพพม่าที่แม่ละเมาแตกพ่ายไปในการรบที่ด่านแม่ละเมา และมีพระราชโองการให้พระกำแหงวิชิตที่บ้านระแหงยกติดตามไปโจมตีทัพพม่าที่ถอยไป จากนั้นสมเด็จพระเจ้าตากสินเสด็จจากบ้านระแหงกลับคืนกรุงธนบุรีในเดือนกุมภาพันธ์นั้น มีชาวมอญเข้ามาพึ่งพระบรมโพธิสมภาร ทางด่านแม่ละเมาเมืองตาก จำนวน 4,335 คน พระราชทานข้าวปลาอาหาร และจัดเรือส่งชาวมอญลงมายังกรุงธนบุรี

การเตรียมทัพของฝ่ายพม่า

พระเจ้ามังระมีพระราชโองการให้แมงเยชัยจอ (Minye Zeyakyaw) ขุนนางพม่าซึ่งเคยมีหน้าที่ควบคุมดูแลพญาทะละ บัดนี้พญาทะละถูกประหารชีวิตไปแล้วให้กองของแมงเยชัยจอไปสมทบรวมกันกับทัพของอะแซหวุ่นกี้ที่เมาะตะมะเพื่อเข้าโจมตีสยาม เมื่ออะแซหวุ่นกี้ทราบว่าทัพสยามตั้งอยู่ที่เมืองตาก จึงมีคำสั่งให้ส่งกองกำลังของแมงเยชัยจอยกทัพพม่าข้ามผ่านด่านเจดีย์สามองค์เพื่อเข้าโจมตีสยามทางกาญจนบุรีอีกด้านหนึ่ง แต่แมงเยชัยจอแย้งว่า ส่งกองกำลังไปขนาดเล็กอาจถูกทัพสยามดักซุ่มโจมตีได้ ควรจะส่งทัพหลวงใหญ่ไปเลยทีเดียว อะแซหวุ่นกี้ยังยืนยันคำสั่งเดิม ให้เหตุผลว่าทางช่องด่านเจดีย์สามองค์นั้นเสบียงน้อยไม่สามารถรองรับทัพขนาดใหญ่ได้ ทำให้เกิดความขัดแย้งระหว่างอะแซหวุ่นกี้และแมงเยชัยจอ แมงเยชัยจอไม่พอใจจึงขัดคำสั่งของอะแซหวุ่นกี้ ถอนทัพของตนออกจากสงครามตั้งอยู่ที่เมืองเมาะตะมะไม่ไปที่ใด

อะแซหวุ่นกี้จึงให้ฉับกุงโบ หรือฉัพพะกุงโบ (Satpagyon Bo) หรือในพงศาวดารไทยเรียกว่า งุยอคุงหวุ่น เป็นแม่ทัพ นำกองกำลังพม่า 5,000 คน เข้ารุกรานสยามทางด่านเจดีย์สามองค์ ฉับกุงโบเป็นแม่ทัพพม่าซึ่งเคยมีประสบการณ์ในการรบกับไทย เข้าร่วมในสงครามคราวเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง

สงครามบางแก้ว

ล้อมพม่าที่บางแก้ว

 

แผนที่เส้นทางเดินทัพระหว่างพม่ากับสยาม
เขียว หมายถึง เส้นทางเดินทัพพม่า
แดง หมายถึง เส้นทางเดินทัพสยาม

ในเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2317 ฉับกุงโบและอุตตมสิงหจอจัว แม่ทัพพม่า ยกทัพหน้าพม่าเข้ามาทางด่านเจดีย์สามองค์ และให้แมงเยรานนอง (Minye Yannaung) หรือ ตะแคงมระหน่อง ยกทัพอีก 3,000 คน เข้ามาสมทบ ในขณะนั้นพระยายมราช (หมัด) ตั้งขัดตาทัพอยู่ที่สามสบท่าดินแดง อุตตมสิงหจอจัวยกทัพเข้าตีทัพพระยายมราชแตกพ่ายไปและเข้ายึดค่ายที่สามสบท่าดินแดงได้สำเร็จ พระยายมราชบอกเข้ามากราบทูลว่ากองทัพพม่ามาเป็นจำนวนมากเหลือกำลังจะต้านทาน ขอพระราชทานทัพไปช่วย สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงมีพระราชโองการให้พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าจุ้ย พร้อมทั้งพระยาธิเบศร์บดี ถืออาญาสิทธิ์ ยกทัพ 3,000 คนไปตั้งรับพม่าที่ราชบุรี พบกับพระยาอภัยรณฤทธิ์ พระยาเพชรบุรี แตกทัพพม่าหนีมา จึงมีพระราชโองการให้จับกุมบุตรภรรยาของพระอภัยรณฤทธิ์ไว้ ให้พระยาอภัยรณฤทธิ์ทำราชการศึกครามแก้ตัวให้ได้มิฉะนั้นจะประหารชีวิตเสีย

ในเวลานั้น กองทัพกองกำลังไทยส่วนใหญ่อยู่ทางภาคเหนือล้านนา สมเด็จพระเจ้าตากสินมีพระราชโองการให้ทัพซึ่งกำลังเดินทางลงมากลับจากศึกเมืองเชียงใหม่ ให้รีบยกทัพต่อไปตั้งรับพม่าที่ราชบุรี ห้ามมิให้แม่ทัพนายกองคนใดจอดเรือแวะบ้านโดยเด็ดขาด พระเทพโยธาจอดเรือแวะบ้าน สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงลงพระอาญาใช้ดาบตัดศีรษะของพระเทพโยธาประหารชีวิตด้วยพระองค์เอง แล้วเสียบประจานไว้ที่หน้าป้อมวิไชยประสิทธิ์ เมื่อพระยาเจ่งและบรรดาชาวมอญเดินทางมาถึงธนบุรีแล้ว ทรงจัดตั้งกองมอญขึ้น ทรงแต่งตั้งขุนนางชาวมอญชื่อมะโดด (มอญ: မဍောတ်) ซึ่งเคยดำรงตำแหน่งเป็นหลวงบำเรอภักดิ์ในสมัยอยุธยา ขึ้นเป็นพระยารามัญวงศ์ที่จักรีมอญ เป็นหัวหน้าควบคุมกองมอญ และทรงแต่งตั้งพระยาเจ่งเป็นที่พระยาเกียรติ์ ตละเกล็บเป็นที่พระยาราม มีพระราชโองการให้พระยารามัญวงศ์ (มะโดด) นำทัพกองมอญยกทัพไปรับพม่าที่ราชบุรี และทรงให้มีตราขึ้นไปถึงเจ้าพระยาจักรี (ทองด้วง) ที่เชียงใหม่ ให้เกณฑ์ทัพฝ่ายหัวเมืองเหนือและตะวันออกทั้งปวงมาช่วยที่ราชบุรี

ฝ่ายพม่าที่สามสบท่าดินแดง แบ่งกำลังออกโจมตีเมืองต่างๆจับผู้คนชาวสยาม ทั้งกาญจนบุรี ราชบุรี นครไชยศรี และสุพรรณบุรี ที่เมืองนครไชยศรี กองตำรวจหลังซึ่งเชิญตราพระราชสีห์ไปที่เมืองสุพรรณบุรี ถึงตำบลบ้านภูมิพบพม่าสามสิบคนจึงขี่ม้าไล่จนทำให้ตราพระราชสีห์สูญหาย พม่าเข้าล้อมบ้านภูมิ จึงมีพระราชโองการให้พระยาพิชัยไอศวรรย์ (หยางจิ้นจง) ผู้ว่าที่โกษาธิบดี ยกทัพ 1,000 คน ไปตีพม่าที่นครไชยศรี

ทางกาญจนบุรี ฝ่ายพม่าตะแคงมระหน่องเป็นแม่ทัพใหญ่ ตั้งค่ายอยู่ที่ปากแพรก (เมืองกาญจนบุรีในปัจจุบัน) อะแซหวุ่นกี้ส่งกำลังจากเมาะตะมะมาสมทบอีก 1,000 คน รวมมีกำลัง 4,000 คน ตะแคงมระหน่องแบ่งกำลังพล 2,000 คน ให้งุยอคงหวุ่นและอุตตมสิงหจอจัว ลงมาตามแม่น้ำแม่กลองไปตั้งที่บ้านบางแก้วหรือนางแก้ว (อำเภอโพธาราม จังหวัดราชบุรี) แขวงเมืองราชบุรี เมื่อพระยายมราช (หมัด) ถอยทัพกลับมาแล้ว พระองค์เจ้าจุ้ยและพระยาธิเบศร์บดีจึงให้หลวงมหาเทพนำทัพกองหน้าจำนวน 1,000 คน เข้าประชิดค่ายพม่าบางแก้วทางทิศทางด้านตะวันตก และให้เจ้ารามลักษณ์ยกทัพอีก 1,000 คน เข้าประชิดทางตะวันออก พระองค์เจ้าจุ้ยและพระยาธิเบศร์บดีตั้งทัพอยู่ที่โคกกระต่าย พระยายมราช (หมัด) ตั้งรับพม่าอยู่ที่ดงรังหนองขาว (ตำบลหนองขาว อำเภอท่าม่วง) ทางตะวันออกของปากแพรกกาญจนบุรี

สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงให้พระเจ้าหลานเธอ เจ้าบุญจันทร์ และเจ้าพระยาศรีธรรมธิราช (อดีตเคยเป็นพระยาธิเบศร์บดีในรัชสมัยพระเจ้าเอกทัศน์) เป็นผู้รักษาพระนครธนบุรี เดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2318 วันอาทิตย์ แรม 11 ค่ำ เดือน 3 สมเด็จพระเจ้าตากสินประทับเรือพระที่นั่งกราบยาวเสด็จยกทัพพยุหยาตราทางชลมารค พร้อมด้วยท้าวพระยาข้าทูลละอองฯจำนวนมาก เสด็จยกทัพจำนวน 8,863 คน พร้อมแตรสังข์ปี่แพทย์เรือนำ ปืนใหญ่น้อย 277 กระบอก ยกมาทางนาวาประทับพักที่เมืองสมุทรสาครบุรีท่าจีนรอน้ำขึ้น แล้วเสด็จยกทัพต่อไปตามแม่น้ำไปทอดพระเนตรค่ายบางกุ้ง แล้วจึงเสด็จกลับมายังค่ายเมืองราชบุรี มีพระราชโองการให้พระยาวิจิตรนาวีไปสืบข่าวทัพไทยและพม่าที่บางแก้ว งุยอคงหวุ่นแม่ทัพพม่าที่บางแก้ว มีความประมาทแก่ฝ่ายไทย ถือว่าตนเองมีประสบการณ์ในการรบกับไทย ตั้งค่ายอยู่นิ่งเฉยปล่อยให้ฝ่ายไทยตั้งค่ายล้อมไว้ที่บางแก้ว คิดว่าจะสามารถตีฝ่าวงล้อมของฝ่ายออกมาอย่างง่ายดาย ฝ่ายพม่าร้องออกมาเป็นภาษาไทยว่า "ตั้งค่ายมั่นแล้วฤๅยัง" ฝ่ายไทยตอบกลับว่า "ยังไม่ได้มั่น แต่บัดนี้ตั้งค่ายล้อมพม่าไว้รอบแล้ว" ฝ่ายไทยตั้งค่ายล้อมพม่าที่บางแก้วไว้ถึงสามชั้น พระยาวิจิตรนาวีกลับจากบางแก้วมากราบทูล ว่าทัพฝ่ายไทยได้เข้าล้อมค่ายพม่าที่บางแก้วไว้มิดชิดหมดสิ้นแล้ว สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงเสด็จจากราชบุรี ไปบางแก้วทอดพระเนตรค่ายล้อมบางแก้ว มีพระราชโองการให้พระยารามัญวงษ์ (มะโดด) หลวงบำเรอภักดิ์ และหลวงราชเสนา ไปตั้งค่ายที่เขาชะงุ้มอีกค่ายหนึ่ง ทางตะวันตกของบางแก้ว และให้เจ้าพระยาอินทรอภัยไปตั้งที่สระน้ำเขาชั่วพราน (เขาช่องพราน) อีกสามค่าย จำนวน 300 คน

ขุนปลัดเมืองราชบุรีมากราบทูลว่า พม่าจากเมืองทวายยกมาทางด่านเจ้าขว้าวประมาณ 2,000 คน จับชาวด่านไปได้สองคน จะยกมาทางด่านเจ้าขว้าวอีกหรือไม่ไม่ทราบชัด จึงมีพระราชโองการให้พระเจ้าลูกเธอพระองค์เจ้าจุ้ย และพระยาราชาเศรษฐี (ตั้งเลี้ยง หรือ เฉินเหลี่ยน) ยกทัพลงไปรักษาค่ายเมืองราชบุรี ให้รื้อค่ายไปทั้งที่ริมแม่น้ำทั้งหมดปักขวากหนามรายรอบ

เนเมียวแมงละนรธา แม่ทัพพม่าจากปากแพรก ยกทัพ 1,000 คน มารบกับเจ้าพระยาอินทรอภัยที่เขาชั่วพรานถึงสามครั้งในคืนเดียว สมเด็จพระเจ้าตากสินจะเสด็จยกไปช่วยเจ้าพระยาอินทรอภัย แต่พระยาเทพวรชุนและหลวงดำเกิงรณภพห้ามไว้และทูลอาสายกไปเอง จึงทรงให้เกณฑ์ทหารกองในกองนอกและกองอาจารย์ ได้ 745 คน ให้พระยาเทพวรชุนและหลวงดำเกิงฯยกเป็นกองโจรไปช่วยเจ้าพระยาอินทรอภัยที่เขาชั่วพราน

ในเดือนมีนาคม เจ้ารามลักษณ์ฯส่งเณรจวงวัดบางนางแก้ว ซึ่งถูกพม่าจับไปหนีกลับมาได้ มากราบทูลข้อราชการ ให้การว่า พม่าอยู๋ในค่ายบางแก้วประมาณ 1,000 คนเศษ เสบียงอาหารลดน้อยถอยลงกินได้อีกสิบวัน ส่วนน้ำไว้ดื่มได้อีกครึ่งเดือน ฝ่ายไทยยิงปืนเข้าไปในค่ายถูกพม่าเสียชีวิตไปจำนวนมาก ต้องขุดหลุมฝังศพกลบไว้ก่อน สมเด็จพระเจ้าตากสินตรัสถามเณรจวงว่า หนีมาเองหรือพม่าใช้ให้มา เถรจวงตอบว่าหนีมาเอง ถ้าพม่าจับได้อาจถูกสังหารไปแล้ว ทรงให้อองวาจาล่ามพม่า สอบถามเชลยพม่าที่เจ้าพระยาอินทรอภัยจับมาได้ ให้การว่า แม่ทัพพม่าที่ยกมาตีค่ายสระน้ำเขาชั่วพราน ชื่อว่า เนเมียวแมงละนรธา มีกำลัง 1,000 คน แม่ทัพที่ค่ายบางแก้ว ชื่อยุยองโป (ฉับกุงโบ) มีกำลัง 1,000 คน ที่ปากแพรกกาญจนบุรี ชื่อว่า สะแคงมระนอง (ตะแคงมระหน่อง) เป็นน้าของพระเจ้าอังวะ คุมทัพใหญ่ 3,000 คน และแม่ทัพไม่ทราบชื่อ คุมกำลัง 1,000 จากทวายมาทางด่านเจ้าขว้าวราชบุรี

สมเด็จพระเจ้าตากสินมีพระราชโองการให้เข้าล้อมทัพพม่าของงุยอคงหวุ่นที่บางแก้วไว้ จนกว่าจะขาดเสบียงและหิวโหย ถ้าหากพม่าที่บางแก้วยกทัพฝ่าวงล้อมออกมา ให้สกัดกั้นไว้แต่ห้ามยกเข้าชิงค่าย ถ้าหากฝ่ายพม่าสามารถฝ่าวงล้อมออกไปได้ จะลงพระราชอาญาถึงแก่ชีวิต มีพระราชโองการให้เฆี่ยนขุนอากาศสรเพลิง 60 ที โทษข้อหายิงปืนเกนหาม ยิงทีละนัดไม่ได้ยิงพร้อมกันตามรับสั่งฯ ทำให้ข้าศึกรู้ตัวหนีไป มีพระราชดำรัสว่า "ข้าราชการทั้งปวง ใช้ให้ไปทำศึกบ้านเมืองใด พ่อมิได้สะกดหลังไปด้วย ก็ไม่สำเร็จราชการ ฯลฯ" มีพระราชโองการให้ให้ตักน้ำจากโคกกระต่ายไปเลี้ยงทัพหน้าไม่ให้ขาดแคลนน้ำดื่ม

เสียค่ายเขาชะงุ้ม

ฝ่ายพม่าที่บางแก้วพยายามฝ่าวงล้อมออกมาทางค่ายของหลวงมหาเทพ หลวงมหาเทพระดมยิงปืนจนฝ่ายพม่าถอยกลับเข้าไป ตะแคงมระหน่องนายทัพพม่าที่ปากแพรกส่งกองกำลังมาโจมตีล้อมค่ายเขาชะงุ้มของพระยารามัญวงษ์เพื่อช่วยเหลืองุยอคงหวุ่นที่บางแก้ว จึงมีพระราชโองการให้พระยาธิเบศร์บดี พร้อมทั้งพระยาอภัยรณฤทธิ์เป็นทัพหน้า พระยาธิเบศร์บดีเป็นทัพหลวง ยกทัพไปช่วยเหลือพระยารามัญวงษ์ออกจากที่ล้อม นำไปสู่การรบที่เขาชะงุ้ม ได้รบกันอย่างรุนแรง ทั้งฝ่ายพม่าและฝ่ายไทยสูญเสียนายกองไปจำนวนมาก พระยาธิเบศร์บดีตั้งค่ายไม่สำเร็จ ต้องถอยลงมา มีพระราชโองการให้ช่วยพระยารามัญวงศ์และกองมอญออกมาให้ได้ จนพระยารามัญวงศ์ และหลวงงบำเรอภักดิ์ จึงสามารถฝ่าวงล้อมพม่าออกมาหาพระยาธิเบศร์บดีได้สำเร็จ แต่ฝ่ายพม่าสามารถเข้ายึดเขาชะงุ้มได้ ฝ่ายไทยจึงเสียค่ายเขาชะงุ้มให้แก่พม่า พม่าสามารถตั้งมั่นที่เขาชะงุ้มทางตะวันตกของบางแก้วได้สำเร็จ

ทัพหัวเมืองมาสมทบ

ในเวลานั้นเอง กองทัพของเจ้าพระยานครสวรรค์ยกทัพเดินทางมาถึงราชบุรี จึงมีพระราชโองการให้เจ้าพระยานครสวรรค์ถืออาญาสิทธิ์ พร้อมพระราชทานกองเกนหัดถือปืน 40 คน กองนอกถือปืน 150 คน ยกไปช่วยพระยาธิเบศร์บดีตีทัพพม่าที่เขาชะงุ้ม ทรงถอดพระธำมะรงค์เพชรองค์หนึ่งให้แก่เจ้าพระยานครสวรรค์ พระราชทานพรว่า "ชยตุ ภวังค์ สัพพสัตรู วินาสสันติ" แต่ฝ่ายพม่าสามารถปักหลักอยู่ที่เขาชะงุ้มได้อย่างมั่นคง จึงมีพระราชโองการให้พระยาธิเบศร์บดีและเจ้าพระยานครสวรรค์ถอยมมาตั้งรับพม่าที่บางแก้ว ห่างจากค่ายพม่าที่บางแก้วประมาณห้าเส้น และส่งตัวพระยารามัญวงษ์ (มะโดด) หลวงบำเรอภักดิ์ และหลวงราชเสนา มาเข้าเฝ้าสมเด็จพระเจ้าตากสินที่พลับพลาโคกกระต่าย ในเดือนมีนาคม ตะแคงมระหน่องแม่ทัพพม่าที่ปากแพรก ส่งทัพเข้าโจมตีค่ายของพระยายมราช (หมัด) ที่หนองขาว พระยายมราชบอกลงมากราบทูลว่าพม่าถูกปืนตายจำนวนมากแต่กระสุนดินดำของฝ่ายไทยจวนจะหมดแล้วขอพระราชทานไปเพิ่ม สมเด็จพระเจ้าตากสินมีพระราชดำรัสตอบไปว่าให้รอกระสุนดินดำจากเจ้าพระยาจักรีที่กำลังจะยกทัพมาถึง

กรมการเมืองคลองวาฬ (ตำบลคลองวาฬ) บอกส่งมาว่าทัพพม่าจากเมืองมะริดยกทัพเข้ามาทางด่านสิงขรโจมตีบ้านทัพสะแก ขอพระราชทานกองทัพไปช่วย ทรงมีตราตอบออกไปว่าราชการศึกทางราชบุรียังติดพันอยู่ ขอให้ทางกรมการเมืองคลองวาฬรองรับสู้พม่าคอยท่าไปก่อน ทันใดนั้นหลวงมหาแพทย์เดินทางจากธนบุรีมาถึงราชบุรีเข้าเฝ้ากราบทูลว่า สมเด็จพระพันปีหลวง กรมพระเทพามาตย์ พระราชมารดา ได้ประชวรสิ้นพระชนม์ ได้เชลยพม่าสองคนจากค่ายบางแก้ว ให้การว่าฝ่ายพม่าที่ถูกล้อมอยู่ที่บางแก้วนั้น ขาดเสบียงอาหารและขาดน้ำอย่างมาก น้ำไม่เพียงพอฝ่ายพม่าต้องขุดบ่อหาน้ำแต่ไม่สำเร็จ ปืนใหญ่น้อยที่ฝ่ายไทยยิงเข้าไปนั้นถูกพม่าล้มตายไปจำนวนมาก จึงมีพระราชโองการให้พระยารามัญวงษ์ยกทัพกองรามัญใหม่ 400 คน ไปเป็นกองโจรโจมตีทัพพม่าที่เขาชะงุ้ม

เจ้าพระยาจักรียกทัพจากเชียงใหม่ลงมาจนถึงราชบุรีในเดือนมีนาคม เจ้าพระยาจักรีนำขุนนางเมืองน่านมาเข้าเฝ้าที่โคกกระต่าย กราบทูลว่าได้เกลี้ยกล่อมเมืองน่านเข้าสวามิภักดิ์ต่อธนบุรีได้สำเร็จ สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงพระโสมนัส พระราชทานแสงดาบฝักทองด้ามทอง กับพระธำมะรงค์ให้แก่เจ้าพระยาจักรี และมีพระราชโองการให้เจ้าพระยาจักรีเป็นแม่ทัพ ถือพระอาญาสิทธิ์ยกไปตั้งทัพที่วัดมหาธาตุเขาพระ และตั้งค่ายเป็นแนวรายป้องกันมาจนถึงบางแก้ว อย่าให้พม่าวกออกหลังได้ และดำรัสให้หลวงบำเรอภักดิ์นำกอง 400 คน ไปคอยสังเกตการณ์พม่าซึ่งมาตักน้ำที่หนองน้ำเขาชะงุ้มนั้น

พม่าที่บางแก้วยกทัพพยายามฝ่าวงล้อมออกมาทางค่ายของพระยาพิพัฒโกษาและพระยาเพชรบุรี ถูกฝ่ายไทยยิงปืนระดับถอยกลับเข้าไปอีกครั้ง และในคืนเดียวกันนั้นพม่ายกออกมาจาหลวงราชนิกูลไม่สามารถ่าวงล้อมออกไปได้อีกเช่นกัน สมเด็จพระเจ้าตากสินเสด็จทรงม้าไปประทัพที่หลังค่ายของหลวงมหาเทพ ทรงให้ชายมอญชื่อจักกายเทวะตะโกนเข้าไปในค่ายบางแก้วเป็นภาษาพม่าว่า ให้พม่าทั้งปวงยอมแพ้ออกมาหาแต่โดยดี ทรงพระกรุณาไว้ชีวิตทั้งสิ้น งุยอคงหวุ่นแม่ทัพพม่าในค่ายบางแก้วร้องตอบออกมาว่า "ท่านล้อมไว้ครั้งนี้ ซึ่งจะหนีไปให้รอดด้วยความตายหามิได้แล้ว แต่เอ็นดูไพร่พลทั้งปวงมากนักจะพลอยตายเสียด้วย ถึงตัวเราผู้เป็นนายทัพจะตายก็ตามกรรมเถิด แต่จะขอพบตละเกล็บสักหน่อยหนึ่ง" จึงมีพระราชโองการให้พระยาพระราม (ตละเกล็บ) ขี่ม้าพร้อมกั้นร่มระย้าออกไปเจรจาความกับงุยอคงหวุ่นแม่ทัพพม่า ฝ่ายพม่าบางแก้วเขียนข้อความเป็นภาษาพม่าใส่ใบตาลขดส่งออกมาจากในค่าย

เจ้าพระยาสุรสีห์ (บุญมา) เดินทางยกทัพมาถึงราชบุรี สมเด็จพระเจ้าตากสินพระราชทานร่มแพรแดงมีระย้าให้แก่เจ้าพระยาสุรสีห์ฯ และให้ยกทัพไปเข้าร่วมการล้อมค่ายพม่าบางแก้ว ต่อมาเจ้าพระยาสุรสีห์ยกทัพหัวเมืองเหนือไปล้อมพม่าที่เขาชะงุ้ม

พระยาเพชรบุรี คิดย่อท้อไม่เป็นใจในราชการ วางแผนว่าถ้าพม่ายกออกมารบกับค่ายของตนเอง แล้วต้านทานทัพพม่าไม่ได้ จะหนีกลับไปยังเมืองเพชรบุรี บ่าวของพระยาเพชรบุรีมากราบทูลฟ้องนายของตน สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงมีพระราชโองการจับกุมตัวพระยาเพชรบุรีมาสอบสวน พระยาเพชรบุรีให้การยอมรับ จึงให้ลงพระราชอาญามัดมือไพล่หลัง นำตัวไปตระเวนประจานรอบกองทัพ แล้วประหารชีวิตตัดศีรษะ

ฝ่ายพระยารามัญวงษ์ และพระยาพระราม (ตละเกล็บ) เจรจากับงุยอคงหวุ่ง แม่ทัพพม่าที่บ้างแก้ว งุยอคงหวุ่นว่าตละเกล็บเป็นแม่ทัพมอญมาเข้ากับฝ่ายไทยงุยอคงหวุ่นไม่ไว้ใจ ต้องการพบกับแม่ทัพผู้ใหญ่ตำแหน่งระดับสูง งุยอคงหวุ่นส่งนายทัพพม่าคนหนึ่งออกมาหาตละเกล็บ จึงมีพระราชโองการให้ตละเกล็บพานายทัพพม่าคนนั้นไปพบกับพระเจ้าหลานเธอเจ้ารามลักษณ์ และเจ้าพระยาจักรี ตละเกล็บบอกถ้อยความแก่นายทัพพม่า ให้กลับไปบอกแก่งุยอคงหวุ่นว่า "ถ้านายมึงออกมาถวายบังคม กูจะช่วยให้รอดจากความตาย ถ้ามิออกมาจะฆ่าเสียทั้งสิ้น" ฝ่ายนายทัพพม่าแจ้งว่าขอให้เวลาฝ่ายพม่าปรึกษาตัดสินใจกันก่อน ตละเกล็บจึงให้ปล่อยนายทัพพม่ากลับเข้าไป

พระกุยบุรีและพระคลองวาฬ บอกเข้ามากราบทูลว่า พม่าประมาณ 400 คน ยกเข้ามาโจมตีเมืองบางสะพาน ได้รบกันเป็นสามารถ พม่าเผาเมืองบางสะพานเสียแล้วฝ่าวงล้อมออกไป พม่ายกทัพไปทางเมืองปะทิว จึงมีพระราชโองการให้พระเจ้าหลานเธอเจ้าบุญจันทร์และเจ้าพระยาศรีธรรมธิราชซึ่งเป็นผู้รักษากรุงธนบุรีในขณะนั้น มีหนังสือตอบพระกุยบุรีไปว่า ให้วางยาเบื่อในหนองน้ำบ่อน้ำที่ทางพม่ายกมานั้นให้หมดสิ้น อย่าให้ทัพพม่ามีน้ำกินได้ และให้นำตัวเชลยพม่าห้าคนมาลงพระอาญาตัดมือตัดเท้าเสีย แล้วเขียนป้ายแขวนคอไปว่า บอกแก่เจ้านายมันให้เร่งยกมาอีกเถิด

เกลี้ยกล่อมแม่ทัพพม่า

สมเด็จพระเจ้าตากสินเสด็จทอดพระเนตรค่ายของเจ้าพระยาอินทรอภัยและพระโหราธิบดีที่เขาช่องพราน พระยารามัญวงษ์ (มะโดด) พบเส้นทางลำเลียงของพม่าและจับชาวพม่ามาได้สองคนถวาย ให้การว่าลำเลียงเสบียงมาจากปากแพรกมาส่งที่เขาชะงุ้ม จึงมีพระราชโองการให้หลวงภักดีสงคราม จากกองของพระเทพวรชุน ให้คุมกำลัง 500 คน ไปถมห้วยน้ำหนองบงในเส้นทางที่พม่าจะยกมาให้หมดสิ้น หากถามไม่ได้ให้นำไม้เบื่อไม้เมาและสิ่งปฏิกูลทิ้งลงในน้ำ อย่าให้พม่ามีน้ำกิน และเป็นกองโจรคอยตีสกัดเส้นทางลำเลียงของพม่า

เจ้าพระยาสุรสีห์และเจ้าพระยานครสวรรค์เข้าล้อมค่ายพม่าที่เขาชะงุ้มไว้ ฝ่ายพม่าเขาชะงุ้มยกออกมาตีฝ่าวงล้อมแต่ไม่สำเร็จ ถูกปืนฝ่ายไทยน้อยใหญ่ถอยกลับเข้าไป สมเด็จพระเจ้าตากสินเสด็จยกทัพจากโคกกระต่ายขึ้นไปช่วยเจ้าพระยาสุรสีห์ที่เขาชะงุ้ม แล้วเสด็จกลับมาประทับที่โคกกระต่าย

ฝ่ายงุยอคงหวุ่นส่งแม่ทัพพม่าเจ็ดคนออกมาเจรจาด้วยพระเจ้าหลานเธอเจ้ารามลักษณ์ และเจ้าพระยาจักรี ว่าถ้าท่านแม่ทัพช่วยกรุณาทูลขอไว้ชีวิต จะยินยอมออกมาสวามิภักดิ์ถวายบังคมกันทั้งสิ้น ฝ่ายพระเจ้าหลานเธอ และเจ้าพระยาจักรี สั่งให้ล่ามพม่าบอกกลับไปว่า จะทูลขอให้ไว้ชีวิตจงออกมากันเถอด ให้คุมตัวแม่ทัพพม่าไว้สองคนเป็นตัวประกัน แล้วปล่อยแม่ทัพพม่าที่เหลืออีกห้าคนกลับเข้าไปบอกความ เพราะครั้งก่อนแม่ทัพพม่าบอกว่าจะออกมาสวามิภักดิ์แต่ไม่ออกมาเป็นเท็จไปครั้งหนึ่งแล้ว หากครั้งนี้เป็นเท็จอีกจะช่วยไม่ได้

พระยานครราชสีมา (ขุนชนะ) ยกทัพเมืองนครราชสีมา 900 คนมาถึงราชบุรี สมเด็จพระเจ้าตากสินพิโรธพระยานครราชสีมาว่ายกทัพมาถึงช้ากว่าหัวเมืองทั้งปวง พระยานครราชสีมาทูลแก้ว่าที่เกณฑ์ทัพมาล่าช้าเนื่องจากเลกไพร่ในสังกัดครั้งตั้งแต่ยกทัพไปตีเมืองเชียงใหม่ หนีตาทัพกลับบ้าน จึงเที่ยวจับกุมตัวไพร่ที่หนีทัพเหล่านั้นมาพร้อมทั้งบุตรภรรยา เป็นชายหญิงรวมกันเก้าสิบหกคน จึงตรัสว่าเลกไพร่หนีตาทัพจะไว้ชีวิตไว้มิได้ ลงพระราชอาญาให้ตัดศีรษะประหารชีวิตทั้งสิ้นทั้งบุตรภรรยา ที่ริมนอกค่ายโตกกระต่าย สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงให้พระยานครราชสีมาเข้าช่วยเจ้าพระยาสุรสีห์ยกทัพเข้าล้อมพม่าที่เขาชะงุ้ม ปลูกนั่งร้านเอาปืนใหญ่ขึ้นยิงใส่ค่ายพม่า

งุยอคงหวุ่งให้อุตตมสิงหจอจัวปลัดทัพ กับแม่ทัพนายกองพม่าสิบสามคน นำอาวุธต่างๆมัดออกมาถวายเจ้ารามลักษณ์ พระเจ้าหลานเธอเจ้ารามลักษณ์ จึงให้พระยาพิพัฒโกษาและหลวงมหาเทพ จับกุมมัดตัวอุตตมสิงหจอจัวและแม่ทัพพม่าอีกสิบสามคน นำมาถวายที่โคกกระต่าย แม่ทัพพม่าทั้งสิบสี่คนกราบทูลว่า นำเครื่องศาสตราวุธออกมาถวายบังคม ถ้าหากทรงพระกรุณาไว้ชีวิตจะถือน้ำพิพัฒน์สัตยาเป็นข้าทูลละอองฯ สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงเห็นว่าแม่ทัพใหญ่งุยอคงหวุ่นยังไม่ออกมา ถึงทรงให้จำอุตตมสิงหจอจัวและแม่ทัพพม่าทั้งหลายไว้ก่อน จนกว่าแม่ทัพพม่านายใหญ่จะออกมา ทรงให้อุตตมสิงหจอจัวไปป่าวตะโกนแก่งุยอคงหวุ่นให้ออกมา แล้วให้นำอุตตมสิงหจอจัวและนายทัพพม่าไปจำไว้ในตะราง

ทรงให้อุตตมสิงหจอจัวไปร้องเรียกงุยอคงหวุ่นอีกครั้ง งุยอคงหวุ่นตอบว่าส่งแม่ทัพพม่าออกมาหลายคน เป็นตายร้ายดีอย่างไรไม่ทราบความ มีแต่คนมาร้องเรียกอยู่อย่างเดียวไว้ใจไม่ได้ อุตตมสิงหจอจัวตอบกลับว่าปล่อยนายทัพพม่ากลับเข้าไปมิได้จะพิโรธฆ่าเสีย งุยอคงหวุ่นเรียกร้องว่าให้ส่งแม่ทัพพม่ากลับเข้ามา แล้วใช้อาวุธทั้งหลายที่ล้อมค่ายอยู่นี้สังหารเถอด อุตตมสิงหจอจัวจึงปล่อยตัวแม่ทัพพม่าเข้าไปในค่ายพม่าสองคน ไปบอกแก่งุยอคงหวุ่นว่าพระเจ้าตากสินทรงพระเมตตาไม่ได้ฆ่า งุยอคงหวุ่นเถียงว่า นายทัพชั้นผู้น้อยคงไม่ตาย ไม่แม่ทัพใหญ่อย่างเราคงตายแน่แท้ ฝ่ายสมเด็จพระเจ้าตากสินทรงเห็นเหลือพระกำลังที่จะเกลี้ยกล่อมให้งุยอคงหวุ่นยอมออกมา บรรดาข้าหลวงกราบทูลให้ยิงปืนถล่มค่ายอีก ฝ่ายพม่าจะตกใจกลัวหนีออกมาหมด มีพระดำรัสว่าอันจะฆ่าให้ตายนั้นง่าย แต่จะเป็นบาปกรรมไม่มีประโยชน์อันใด สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงให้เบิกตัวอุตตมสิงหจอจัวมาสอบสวน ให้การว่าอะแซหวุ่นกี้เป็นแม่ทัพใหญ่ ตั้งรี้พลพม่าอยู่ที่เมะตะมะจำนวนมาก รอคอยฟังข่ายจากตะแคงมระหน่องที่ปากแพรก จะยกทัพยงมาช่วยหนุนอีก

สมเด็จพระเจ้าตากสินตรัสเรียกประชุมขุนนาง เรื่องอะแซหวุ่นกี้จะยกทัพมา ทรงให้เกณฑ์ทัพหัวเมืองปักษ์ใต้ จันทบุรี ไชยา นครศรีธรรมราช และพัทลุง มาช่วยรับศึกอะแซหวุ่นกี้ เจ้าพระยาจักรีทูลว่าทัพหัวเมืองเหล่านั้นอยู่ห่างไกลเห็นจะยกมาไม่ทัน ทัพในกรุงธนบุรีและทัพหัวเมืองเหนือ ยังเพียงพอที่จะต้านทานทัพอะแซหวุ่นกี้ได้ สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงเห็นชอบด้วย มีพระราชโองการว่าหัวเมืองปักษ์ใต้ทั้งสี่เมืองนั้นยังไม่ได้ทำสงครามกับพม่า มีท้องตราออกไปให้เมืองเหล่านั้นส่งข้าวสารมาเป็นเสบียง เมืองนครศรีธรรมราชส่ง 600 เกวียน เมืองจันทบุรี เมืองไชยา และเมืองพัทลุง ส่งเมืองละ 400 เกวียน ถ้าไม่มีข้าวให้ส่งเงินเข้ามาแทน และมีพระราชโองการห้ามมิให้แม่ทัพนายกองยกติดตามพม่าไป เกรงว่าพม่าจะซ่อนกำลังไว้โจมตีตามทาง ให้ยกไปโจมตีปากแพรกแห่งเดียวเท่านั้น

แม่ทัพพม่ายอมจำนน

อุตตมสิงหจอจัวไปเจรจากับงุยอคงหวุ่นที่บางแก้วเป็นครั้งที่สาม งุยอคงหวุ่นตอบว่าจะเข้ามาฆ่าก้เข้ามาเถอดไม่ออกไปแล้ว สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงทรงให้อุตตมสิงหจอจัวแต่งหนังสือเป็นภาษาพม่า เข้าไปแก่งุยอคงหวุ่นว่าให้จงรีบออกมาสวามิภักดิ์ ถ้าไม่ออกมาจะยกเข้าไปสังหารพม่าเสียให้หมด ฝ่ายงุยอคงหวุ่นให้นำอาวุธพม่าออกมาถวายทั้งหมด แล้วผลัดว่าจะออกมาถวายบังคมวันรุ่งขึ้น ถึงวันรุ่งขึ้นงุยอคงหวุ่นส่งเมี้ยวหวุ่นกับปะกันเลชูออกมาก่อน เมี้ยวหวุ่นและปะกันเลชูกราบทูลว่า พวกตนทำสงครามพ่ายแพ้ถึงที่ตายทั้งสิ้น ขาดจากการเป็นข้าของพระเจ้าอังวะแล้ว จะขออาสาทำราชการกับสยามจนสิ้นชีวิต และอาสาไปเกลี้ยกล่อมงุยอคงหวุ่นให้ออกมา เมี้ยวหวุ่นและปะกันเลชูกลับเข้าไปเกลี้ยกล่อมงุยอคงหวุ่น จนงุยอคงหวุ่นยอมออกมาถวายบังคมในที่สุด พร้อมทั้งแม่ทัพพม่าที่เหลือและไพร่พม่าอีก 328 คน เป็นการสิ้นสุดสงครามการล้อมค่ายพม่าบางแก้ว ตั้งแต่วันเดือนสามขึ้นสิบสามค่ำ (13 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2318) จนถึงวันเดือนสี่แรมสิบห้าค่ำ (31 มีนาคม พ.ศ. 2318) เป็นเวลาทั้งสิ้น 47 วัน ทรงมีพระราชโองการให้พระยารามัญวงษ์นำกำลังมอญเข้าไปอยู่ในค่ายพม่าบางแก้ว แกล้งพูดจากันเป็นภาษาพม่า อย่าให้ตะแคงมระหน่องที่ปากแพรกรู้ว่าฝ่ายไทยได้ค่ายบางแก้วแล้ว

ในเดือนเมษายน พ.ศ. 2318 มีพระราชโองการให้แต่งทัพไปโจมตีพม่าที่ปากแพรก ให้พระอนุชิตราชายกทัพ 1,000 คน ยกทัพเลียบแม่น้ำฝั่งตะวันตก ให้หลวงมหาเทพยกทัพอีก 1,000 คน ยกทัพเลียบแม่น้ำฝั่งตะวันออก เข้าโจมตีปากแพรกทั้งสองทัพ มีพระราชโองการให้เจ้าพระยาจักรียกทัพไปตีพม่าที่เขาชะงุ้มให้ได้ ฝ่ายพม่าที่เขาชะงุ้ม ยกทัพออกมาตีค่ายของพระมหาสงครามแตกไป เจ้าพระยาจักรียกทัพเข้าตอบโต้พม่าที่เขาชะงุ้มแตกไปได้ ทัพพม่าเขาชะงุ้มแตกถอยกลับไปทางปากแพรก พบกับทัพของพระอนุชิตราชาและหลวงมหาเทพถูกฆ่าฟันล้มตายอีก ตะแคงมระหน่องลงโทษประหารตัดศีรษะแม่ทัพพม่าที่แตกมาจากเขาชะงุ้มหลายคน จากนั้นตะแคงมระหน่องจึงถอยทัพจากปากแพรกกลับไปหาอะแซหวุ่นกี้ที่เมาะตะมะ

เมื่อได้ชัยชนะเหนือพม่าแล้ว สมเด็จพระเจ้าตากสินประทับที่โคกกระต่าย มีพระราชโองการให้พระยายมราชคุมเชลยพม่าจำใส่คุกไว้ ได้เชลยพม่าจำนวนทั้งสิ้นประมาณ 2,000 คน แล้วเสด็จพระราชดำเนินทางชลมารคกลับธนบุรี

ผลลัพธ์และเหตุการณ์สืบเนื่อง

 

ผู้อพยพชาวมอญในจังหวัดราชบุรีได้ก่อตั้งชุมชน (มอญ: ဘာဒေါဝ်) หรือ "วัดพีโต้" ในอำเภอโพธารามในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ ต่อมาได้ชื่อว่า วัดคงคาราม

ในชั้นแรกอะแซหวุ่นกี้ส่งทัพพม่าเข้ามาทางด่านเจดีย์สามองค์ ฝ่ายไทยประสบปัญหากองทัพส่วนใหญ่อยู่ที่ล้านนาทางเหนือ สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงทรงให้เร่งทัพจากทางเหนือลงมาตั้งรับพม่าที่ราชบุรี ทรงให้พระเจ้าลูกเธอและพระเจ้าหลานเธอยกทัพส่วนหนึ่งมาตั้งรับพม่าก่อนที่บางแก้ว จากนั้นทัพหัวเมืองฝ่ายเหนือจึงค่อยทยอยเข้ามาสมทบที่ราชบุรี จนกระทั่งกองกำลังฝ่ายไทยมีจำนวนมากถึง 20,000 คน ตามพงศาวดารพม่า ฝ่ายพม่ามีกำลังน้อยกว่าจึงพ่ายแพ้ไป

สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงปูนบำเหน็จให้แก่พระเจ้าลูกเธอและพระเจ้าหลานเธอที่มีความชอบในสงครามบางแก้ว ตั้งขึ้นทรงกรมดังนี้;

• พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าจุ้ย เป็นกรมขุนอินทรพิทักษ์
• พระเจ้าหลานเธอ เจ้ารามลักษณ์ เป็นกรมขุนอนุรักษ์สงคราม
• พระเจ้าหลานเธอ เจ้าบุญจันทร์ เป็นกรมขุนรามภูเบศร์

ตะแคงมระหน่องถอยทัพไปรายงานแก่อะแซหวุ่นกี้ที่เมืองเมาะตะมะว่า ทัพพม่าของฉับกุงโบพ่ายแพ้ต่อไทยในการรบที่บางแก้ว อะแซหวุ่นกี้จึงโทษแมงเยชัยจอ แม่ทัพพม่าที่ขัดคำสั่งของอะแซหวุ่นกี้ ว่าเป็นต้นเหตุให้ฝ่ายพม่าได้รับความปราชัย อะแซหวุ่นกี้ถวายรายงานแก่พระเจ้ามังระว่า แมงเยชัยจอเป็นกบฏอ้างว่าพระเจ้ามังระสวรรคตแล้วเจ้าชายอาเมียงสะแคง (Prince of Amyin) พระอนุชาของพระเจ้ามังระได้ราชสมบัติ พระเจ้ามังระจึงทรงมีตราให้แมงเยชัยจอยกทัพจากเมืองเมาะตะมะกลับเมืองอังวะ แล้วส่งกองกำลังมาจับแมงเยชัยจอและแม่ทัพนายกองในสังกัดที่กลางทาง แมงเยชัยจอทูลพระเจ้ามังระว่า ถูกอะแซหวุ่นกี้กดขี่ข่มเหงให้ยกทัพจำนวนน้อยไปเสี่ยงตายในสยาม พระเจ้ามังระตรัสว่าหากเป็นเช่นนั้นจริงแมงเยชัยจอควรจะต้องถวายฎีกามาโต้แย้งกับอะแซหวุ่นกี้ ไม่ควรขัดคำสั่งนายทัพของตนเอง พระเจ้ามังระจึงทรงปลดแมงเยชัยจอออกจากตำแหน่ง ลงพระราชอาญาประหารชีวิตแม่ทัพนายกองในสังกัดของแมงเยชัยจอ และส่งตัวแมงเยชัยจอให้แก่อะแซหวุ่นกี้ที่เมืองเมาะตะมะ มีพระราชโองการให้อะแซหวุ่นกี้ลงโทษแมงเยชัยจอตามสมควร อะแซหวุ่นกี้ไว้ชีวิตแมงเยชัยจอ และให้แมงเยชัยจอเข้าร่วมกองทัพของอะแซหวุ่นกี้

หลังจากสิ้นสุดสงครามบางแก้ว ฝ่ายสยามได้มีเวลาพักศึก 5 เดือน หลังจากความพ่ายแพ้ที่บางแก้ว อะแซหวุ่นกี้ยกทัพขนาดใหญ่จำนวน 35,000 คน เข้ารุกรานหัวเมืองเหนือของสยาม ทางด่านแม่ละเมา นำไปสู่สงครามอะแซหวุ่นกี้ในเดือนตุลาคมพ.ศ. 2318 ปีเดียวกัน สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงถามแม่ทัพพม่างุยอคงหวุ่น และอุตตมสิงหจอจัว ว่าจะให้เข้าร่วมทัพสยามไปรบกับพม่าทำได้หรือไม่ งุยอคงหวุ่นและอุตตมสิงหจอจัวทูลว่า จะให้ไปรบกับชาติอื่นยินดีถวายชีวิต แต่ให้ไปรบกับพม่าด้วยกันเองมีความอับอายไม่กล้าสู้หน้า สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงทรงตระหนักว่าแม่ทัพพม่าที่จับมาได้จากสงครามบางแก้ว ไม่มีความภักดีที่แท้จริง หากยกทัพจากธนบุรีปล่อยให้เชลยพม่าอยู่ในธนบุรีอาจก่อกบฏขึ้นได้ จึงลงพระราชอาญาประหารชีวิตงุยอคงหวุ่น อุตตมสิงหจอจัว รวมทั้งแม่ทัพพม่าทั้งหลายจากสงครามบางแก้วไปในเดือนมกราคม พ.ศ. 2319

อ้างอิง

1. ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖๕ พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม)
2. Phraison Salarak (Thien Subindu), Luang. Intercourse between Burma and Siam as recorded in Hmannan Yazawindawgyi. Bangkok; July 25, 1919.
3. พระราชพงษาวดารกรุงเก่า (ฉบับหมอบรัดเล).
4. ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๑๔: คำให้การชาวอังวะ.
5. ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จกรมพระยา. พงษาวดารเรื่องเรารบพม่า ครั้งกรุงธน ฯ แลกรุงเทพ ฯ.
6. Whiting, Lawrence (11 Feb 2016). Buddhism in Thailand - a guide for expats and visitors. Booksmango.