fbpx
วิกิพีเดีย

คริสเปอร์

สิงหาคม 17, 2021

คริสเปอร์ (อังกฤษ: CRISPR) เป็นวงศ์ของลำดับดีเอ็นเอในแบคทีเรีย ซึ่งในลำดับมีส่วนของดีเอ็นเอ (DNA snippets) จากไวรัสที่เคยโจมตีแบคทีเรียนั้น แบคทีเรียใช้ส่วนเหล่านี้ในการตรวจหาและทำลายดีเอ็นเอจากไวรัสที่คล้ายกันในการโจมตีครั้งถัดไป ลำดับเหล่านี้ทำหน้าที่สำคัญในระบบภูมิคุ้มกันของแบคทีเรีย และเป็นพื้นฐานของเทคโนโลยีที่เรียกว่า คริสเปอร์/แคสไนน์ (อังกฤษ: CRISPR/Cas9) ที่สามารถใช้เปลี่ยนยีนภายในสิ่งมีชีวิต

คริสเปอร์/แคสไนน์ (CRISPR/Cas9)
แผนภาพกลไกของคริสเปอร์เป็นการป้องกันตัวจากไวรัสในโพรแคริโอต

ระบบคริสเปอร์/แคสเป็นระบบภูมิคุ้มกันโพรแคริโอตที่ช่วยในการต่อต้านส่วนประกอบทางพันธุกรรมแปลกปลอม เช่นเดียวกับที่อยู่ในพลาสมิด (plasmid) และ เฟจ (phages) ซึ่งเป็นภูมิคุ้มกันที่เกิดขึ้นภายหลัง (acquired immunity) อาร์เอ็นที่มีลำดับสเปสเซอร์ (spacer sequence) ช่วยโปรตีนแคส (CRISPR-associated, Cas) ในการจำแนกและตัดดีเอ็นเอจากภายนอก ขณะที่โปรตีนแคสอื่นที่นำโดยอาร์เอ็นเอตัดอาร์เอ็นเอจากภายนอก คริสเปอร์ถูกพบในประมาณ 40% ของจีโนมแบคทีเรียและใน 90% ของอาร์เคียที่ถูกหาลำดับดีเอ็นเอแล้ว

CRISPR ย่อมาจาก Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats ชื่อถูกตั้งก่อนจะรู้ที่มาและหน้าที่ของลำดับย่อยอินเตอร์สเปส (interspacing subsequence) ณ ตอนนั้น คริสเปอร์ถูกมองว่าเป็นส่วนหนึ่งของดีเอ็นเอโพรแคริโอตที่มีลำดับเบสสั้น ๆ ที่เรียงตัวซ้ำ ๆ ลำดับซ้ำพาลินโดรม (palindromic repeat) เป็นลำดับนิวคลีโอไทด์ที่เหมือนกันเมื่ออ่านจากทั้งสองด้าน การซ้ำแต่ละครั้งตามด้วยดีเอ็นเอสเปสเซอร์จากการพบกับดีเอ็นเอภายนอกครั้งก่อน (เช่น ไวรัส หรือ พลาสมิด) ต่อจากลำดับคริสเปอร์ก็มีกลุ่มเล็ก ๆ ของยีนแคส (CRISPR-associated system, cas)

ระบบคริสเปอร์/แคสแบบง่ายที่เรียกว่าคริสเปอร์/แคสไนน์ถูกปรับแต่งเพื่อแก้ไขจีโนม จีโนมสามารถถูกตัดในตำแหน่งที่ต้องการ โดยการส่งแคสไนน์นิวคลีเอส (Cas9 nuclease) ประกอบกับไกด์อาร์เอ็นเอ (guide RNA, gRNA) เข้าไปในเซลล์ ทำให้สามารถกำจัดยีนที่มีอยู่หรือเพิ่มยีนใหม่เข้าไปได้ กลุ่มรวม Cas9-gRNA ทำหน้าที่เหมือน กลุ่มรวม CAS III crRNA บนแผนภาพด้านข้าง

เทคนิคการแก้ไขจีโนมคริสเปอร์/แคสมีศักยภาพในการนำไปประยุกต์ใช้ในหลายด้าน รวมถึงทางการแพทย์ และทางการปรุงแต่งเมล็ดพืชทางเกษตร การใช้กลุ่มรวม CRISPR/Cas9-gRNA เพื่อแก้ไขจีโจม ถูกเลือกโดยสมาคมเพื่อความก้าวหน้าทางวิทยาศาสตร์อเมริกัน (AAA) ให้เป็นการค้นพบครั้งใหญ่ใน พ.ศ. 2558 ข้อกังวลด้านชีวจริยธรรมถูกกล่าวถึงเกี่ยวกับความเป็นไปได้ในการใช้เทคนิคนี้เพื่อแก้ไขเซลล์สืบพันธุ์

ประวัติ

การค้นพบของกลุ่มดีเอ็นเอลำดับซ้ำเกิดขึ้นโดยอิสระในสามส่วนของโลก หนึ่งในการค้นพบครั้งแรกเกิดขึ้นเมื่อ พ.ศ.​ 2530 ณ มหาวิทยาลัยโอซะกะในประเทศญี่ปุ่น นักวิจัย โยชิซุมิ อิชิโนะ (Yoshizumi Ishino) และคณะเผยแพร่ผลการทดลองเกี่ยวกับลำดับของยีนชื่อว่า "iap" และความเกี่ยวข้องกับ E. coli ความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีในช่วงคริสต์ทศวรรษ 1990 ทำให้พวกเขาสามารถดำเนินงานวิจัยต่อและเพิ่มความเร็วของการหาลำดับด้วยเทคนิคที่เรียกว่าเมตาจีโนมิกส์ (metagenomics) พวกเขาสามารถเก็บตัวอย่างน้ำทะเลหรือดินและหาลำดับดีเอ็นเอในตัวอย่างนั้น

กลไก

 
โลคัสพันธุกรรมคริสเปอร์ทำให้แบคทีเรียมีกลไกลการป้องกันตัวจากการติดเชื้อเฟจซ้ำ
 
อาร์เอ็นเอจากดีเอ็นเอของโลคัสพันธุกรรมคริสเปอร์และการเติบโตของ pre-crRNA
 
รูปร่างสามมิติของ CRISPR-Cas9 Interference Complex
 
ขั้นตอนของภูมิคุ้มกันคริสเปอร์สำหรับสามรูปแบบหลักของภูมิคุ้มกันแบบจำเพาะ หรือ adaptive immunity (1) การได้มาเริ่มจากการรู้จำของดีเอ็นเอบุกรุกโดย Cas1 และ Cas2 และการตัดของโปรโตสเปสเซอร์ (2) โปรโตสเปสเซอร์ถูกเชื่อมกับลำดับซ้ำโดยตรงติดกับลำดับนำ และ (3) การซ่อมแซมเพิ่มความยาวสายเดี่ยว (single strand extension repair) และการทำสำเนาลำดับซ้ำโดยตรง การแปรรูป crRNA และขั้นตอนการเข้าแทรกแซงเกิดขึ้นต่างกันในทั้งสามระบบหลักของคริสเปอร์ (4) สายอาร์เอ็นเอหลักถูกตัดโดยยีนแคสเพื่อสร้าง crRNA (5) ในระบบแบบที่ 1 Cas6e/Cas6f ตัดในจุดต่อของอาร์เอ็นเอสายเดี่ยวและสายคู่ สร้างเป็นห่วงในลำดับซ้ำโดยตรง ระบบแบบที่ 2 ใช้ trans-activating (tracr) อาร์เอ็นเอเพื่อสร้างอาร์เอ็นเอสายคู่ ซึ่งถูกตัดโดย Cas9 และ RNaseIII ระบบแบบที่ 3 ใช้คู่เหมือน Cas6 ที่ไม่ต้องการห่วงในลำดับซ้ำโดยตรงเพื่อตัด (6) ในระบบแบบที่ 2 และ 3 เกิดการตัดทุติยภูมิขึ้นที่ด้านท้าย 5’ หรือ 3’ เพื่อสร้าง crRNAs ที่สมบูรณ์ (7) crRNAs สมบูรณ์จับกับโปรตีนแคสเพื่อสร้างเป็นกลุ่มรวมเพื่อแทรกแซง (8) ในระบบแบบที่ 1 และ 2 จำเป็นต้องมีปฏิสัมพันธ์ระหว่างโปรตีนและลำดับแพมเพื่อที่จะทำให้เกิดการทำลายดีเอ็นเอที่บุกรุกอย่างเป็นผลสำเร็จ ระบบแบบที่ 3 ไม่ต้องการลำดับแพมเพื่อทำลาย และในระบบเอของแบบที่ 3 มีการจับคู่กันระหว่าง crRNA และ mRNA แทนที่จะเป็นดีเอ็นเอที่เป็นเป้าของระบบ B ของแบบที่ 3

ภูมิคุ้มกันคริสเปอร์-แคสเป็นกระบวนการทางธรรมชาติของแบคทีเรียและอาร์เคีย คริสเปอร์-แคสป้องกันการติดเชื้อเฟจ, คอนจูเกชัน (conjugation) และการแปลงพันธุ์ทางธรรมชาติ โดยการทำลายกรดนิวคลีอิกจากภายนอกที่เข้ามาในเซลล์

การได้มาซึ่งสเปสเซอร์

เมื่อจุลินทรีย์ถูกบุกรุกโดยไวรัส ขั้นแรกของการตอบสนองของภูมิคุ้มกันคือการจับดีเอ็นเอของไวรัสและใส่เข้าไปในโลคัสคริสเปอร์ในรูปแบบของสเปสเซอร์ การที่ Cas1 และ Cas2 อยู่ในระบบภูมิคุ้มกันคริสเปอร์-แคสทั้งสองแบบ ชี้ว่าพวกมันมีส่วนในการได้มาซึ่งสเปสเซอร์ งานวิจัยการกลายพันธุ์ยืนยันสมมติฐานนี้ และแสดงว่าการนำยีน cas1 หรือ cas2 ออกทำให้ไม่สามารถจัดหาสเปสเซอร์ได้ ในขณะที่ไม่ส่งผลกระทบต่อการตอบสนองของภูมิคุ้มกันคริสเปอร์

โปรตีน Cas1 หลายโปรตีนถูกศึกษาลักษณะเฉพาะและหาโครงสร้าง โปรตีน Cas1 มีลำดับกรดอะมิโนหลากหลาย อย่างไรก็ตาม โครงสร้างผลึกมีลักษณะคล้ายกัน และโปรตีน Cas1 ที่ถูกทำให้บริสุทธิ์ทั้งหมดเป็นนิวคลีเอส/อินทีเกรสที่ต้องพึ่งธาตุโลหะ และจับกับดีเอ็นเอโดยไม่พึ่งกับลำดับ โปรตีน Cas2 ที่ถูกเลือกได้รับการศึกษาลักษณะเฉพาะ และพบว่าพวกมันแสดงกิจกรรมเอนโดริโบนิวคลีเอสเฉพาะต่อ ssRNA (สายเดี่ยว) หรือ dsDNA (สายคู่)

ในระบบไอ-อี ของ E. coli Cas1 และ Cas 2 จับกันเป็นกลุ่มรวมโดยสองส่วน (dimer) ของ Cas2 จับเข้ากับสองส่วนของ Cas1 ในกลุ่มรวมนี้ Cas2 มีหน้าที่เป็นโครงสร้างแบบไม่ใช้เอนไซม์ และจับกับชิ้นสายคู่ของดีเอ็นเอจากภายนอก ขณะที่ Cas1 จับกับด้านข้างของดีเอ็เอส่วนสายเดี่ยวและช่วยเร่งในการรวมเข้ากับแถวลำดับคริสเปอร์ สเปสเซอร์ใหม่ถูกเพิ่มในส่วนเริ่มของคริสเปอร์ต่อจากลำดับนำ (leader sequence) ทำให้เป็นการบันทึกการติดเชื้อไวรัสตามลำดับเวลา

โมทีฟติดกับโปรโตสเปสเซอร์

การวิเคราะห์ทางชีวสารสนเทศศาสตร์บริเวณจีโนมเฟจที่ถูกตัดเป็นสเปสเซอร์ (เรียกว่าโปรโตสเปสเซอร์, protospacer) ชี้ว่าไม่ได้เป็นการเลือกอย่างสุ่ม ทว่าถูกพบติดกับลำดับดีเอ็นเอสั้น ๆ (3 – 5 คู่เบส) ที่เรียกว่า protospacer adjacent motifs หรือ แพม (PAM) การวิเคราะห์ของระบบคริสเปอร์-แคสแสดงว่าลำดับแพมมีความสำคัญสำหรับระบบแบบที่ 1 (type I) และแบบที่ 2 (type II) ทว่าไม่สำคัญในแบบที่ 3 (type III) ระหว่างการได้มาซึ่งสเปสเซอร์ ในระบบแบบที่ 1 และ 2 โปรโตสเปสเซอร์ถูกตัดบนตำแหน่งติดกับลำดับแพม โดยอีกด้านหนึ่งของสเปสเซอร์ถูกตัดโดย ruler mechanism ทำให้ขนาดของสเปสเซอร์ใกล้เคียงกันในแถวลำดับคริสเปอร์ การอนุรักษ์ลำดับแพมแตกต่างกันไปในคริสเปอร์-แคสแต่ละระบบและอาจเชื่อมโยงกับ Cas1 และลำดับนำ (leader sequence)

สเปสเซอร์ใหม่ถูกเพิ่มเข้าไปในแถวลำดับคริสเปอร์โดยมีทิศทางที่แน่นอน มักเลือกที่จะ แต่ไม่เพียงแต่ ติดกับลำดับนำ การวิเคราห์ของระบบไอ-อีจาก E. coli แสดงว่าลำดับซ้ำแรกติดกับลำดับนำถูกคัดลอก โดยมี สเปสเซอร์ใหม่ที่พึ่งได้มาแทรกระหว่างลำดับซ้ำแรกและสอง

ลำดับแพมน่าจะมีความสำคัญระหว่างการแทรกสเปสเซอร์ในระบบไอ-อี ลำดับนั้นมีส่วนประกอบของนิวคลีโอไทด์ท้ายที่ถูกคงไว้ติดกับนิวคลีโอไทด์แรกของโปรโตสเปสเซอร์ นิวครีโอไทด์นี้กลายเป็นเบสสุดท้ายของลำดับซ้ำโดยตรง (direct repeat) ชิ้นแรก สิ่งนี้ชี้ว่ากลไกการได้มาซึ่งสเปสเซอร์ทำให้เกิดส่วนยื่นสายเดี่ยวในตำแหน่งรองท้ายของลำดับซ้ำโดยตรงและลำดับแพมระหว่างการแทรกสเปสเซอร์ อย่างไรก็ตาม ไม่ใช่ทุกแบบของคริสเปอร์-แคสจะใช้กลไกนี้ ด้วยความที่แพมในสิ่งมีชีวิตอื่นไม่แสดงการคงไว้ของตำแหน่งสุดท้ายในระดับเท่ากัน เป็นไปได้ว่าระบบเหล่านี้ทำให้เกิดปลายทู่ที่ไม่มีส่วนยื่นออกมาตรงส่วนท้ายของลำดับซ้ำโดยตรงและโปรโตสเปสเซอร์ระหว่างการได้มาซี่งสเปสเซอร์

การประยุกต์

ภายใน พ.ศ. 2557 มีงานวิจัยกว่า 1,000 งานที่กล่าวถึงคริสเปอร์ถูกตีพิมพ์ เทคโนโลยีถูกใช้เพื่อหยุดยั้งการปฏิบัติงานของยีนในเซลล์ไลน์มนุษย์และในเซลล์, เพื่อศึกษา Candida albicans, เพื่อปรับแต่งยีสต์เพื่อผลิตเชื้อเพลิงชีวภาพ และเพื่อปรับแต่งพันธุกรรมของสายพันธุ์พืช คริสเปอร์ยังสามารถถูกใช้เพื่อเปลี่ยนยุงให้ไม่สามารถถ่ายทอดโรค เช่น มาลาเรีย

การประเมินคำอ้างใหม่สำหรับความสัมพันธ์ระหว่างยีนกับโรคบนฐานของคริสเปอร์นำไปสู้การค้นพบความผิดปกติที่อาจมีความสำคัญ

 
การซ่อมแซมดีเอ็นเอหลังสายทั้งสองของดีเอ็นเอขาด (double-strand break, DSB)

พันธุวิศวกรรม

การแก้ไขจีโนมโดยคริสเปอร์/แคสไนน์ใช้ระบบคริสเปอร์แบบที่ 2 โดยใช้ Cas9, crRNA, tracrRNA และอาจใช้ร่วมกับส่วนของต้นแบบการซ่อมแซมดีเอ็นเอเพื่อช่วยในการเชื่อมต่อชิ้นส่วนโครโมโซมที่ไม่ใช่คู่ของมันเอง (non-homologous end joining, NHEJ) หรือ homology directed repair (HDR) ในการแก้ไขจีโนม

 
ภาพรวมของการสร้างพลาสมิดคริสเปอร์ แคสไนน์

ส่วนประกอบหลัก

ส่วรประกอบ หน้าที่
crRNA มีไกด์อาร์เอ็นเอซึ่งหาที่ตั้งของดีเอ็นเอของโฮสต์พร้อมกับตำแหน่ที่จับกับ tracrRNA (มักอยู่ในรูปห่วง, hairpin loop) เกิดเป็นกลุ่มรวมพร้อมปฏิบัติการ
tracrRNA จับกับ crRNA และเกิดเป็นกลุ่มรวมพร้อมปฏิบัติการ
sgRNA ย่อมาจาก Single guide RNAs เป็นการรวมกันของอาร์เอ็นเอประกอบด้วย tracrRNA และ crRNA อย่างน้อยหนึ่งชิ้น
Cas9 โปรตีนที่รูปแบบพร้อมปฏิบัติการสามารถปรับแต่งดีเอ็นเอได้ มีหลายรูปแบบที่มีหน้าที่แตกต่างกัน (เช่น การตัดสายเดี่ยว การตัดสายคู่ การจับกับดีเอ็นเอ) เป็นผลจากหน้าที่ของ Cas9 ในการรู้จำตำแหน่งดีเอ็นเอ
ต้นแบบการซ่อมแซม (repair template) ดีเอ็นเอที่นำกระบวนการซ่อมแซมเซลทำให้สามารถแทรกลำดับดีเอ็นเอเฉพาะได้

คริสเปอร์/แคสไนน์มักใช้พลาสมิดเพื่อบุกรุก (transfect) เซลล์เป้าหมาย ส่วนประกอบหลักของพลาสมิดแสดงอยู่ในรูปทางขวา เริ่มจากการออกแบบ crRNA สำหรับการประยุกต์ใช้แต่ละครั้งด้วยความที่สิ่งนี้เป็นลำดับที่ Cas9 ใช้เพื่อระบุและจับโดยตรงกับดีเอ็นเอของเซลล์ crDNA ต้องจับกับที่ซึ่งต้องการแก้ไขเท่านั้น ต้นแบบการซ่อมแซมถูกออกแบบสำหรับการใช้แต่ละครั้งด้วยความที่ต้องทับซ้อนกับด้านใดด้านหนึ่งที่ถูกตัดและต้องเป็นรหัสสำหรับการแทรกลำดับ

crRNAs และ tracrRNA หลายชิ้นสามารถบรรจุเข้าด้วยกันเพื่อสร้าง single-guide RNA (sgRNA) โดยสามารถนำ sgRNA นี้ไปต่อกับยีน Cas9 ในพลาสมิดเพื่อบุกรุกเข้าสู่เซลล์

 
ภาพรวมของการบุกรุกและการตัดดีเอ็นเอโดยคริสเปอร์แคสไนน์ (crRNA และ tracrRNA มักเชื่อมกันเป็นสายอาร์เอ็นเอเดียวขณะออกแบบพลาสมิด)

อ้างอิง

  1. Horvath P, Barrangou R (January 2010). "CRISPR/Cas, the immune system of bacteria and archaea". Science. 327 (5962): 167–70. Bibcode:2010Sci...327..167H. doi:10.1126/Science.1179555. PMID 20056882.
  2. Marraffini LA, Sontheimer EJ (March 2010). "CRISPR interference: RNA-directed adaptive immunity in bacteria and archaea". Nature Reviews Genetics. 11 (3): 181–90. doi:10.1038/nrg2749. PMC 2928866. PMID 20125085.
  3. Barrangou R (2015). "The roles of CRISPR-Cas systems in adaptive immunity and beyond". Current Opinion in Immunology. 32: 36–41. doi:10.1016/j.coi.2014.12.008. PMID 25574773.
  4. Zhang F, Wen Y, Guo X (2014). "CRISPR/Cas9 for genome editing: progress, implications and challenges". Human Molecular Genetics. 23 (R1): R40–6. doi:10.1093/hmg/ddu125. PMID 24651067.
  5. Redman M, King A, Watson C, King D (August 2016). "What is CRISPR/Cas9?". Archives of Disease in Childhood. Education and Practice Edition. 101 (4): 213–5. doi:10.1136/archdischild-2016-310459. PMC 4975809. PMID 27059283.
  6. Barrangou R, Fremaux C, Deveau H, Richards M, Boyaval P, Moineau S, และคณะ (March 2007). "CRISPR provides acquired resistance against viruses in prokaryotes". Science. 315 (5819): 1709–12. Bibcode:2007Sci...315.1709B. doi:10.1126/science.1138140. PMID 17379808. แม่แบบ:Registration required
  7. Marraffini LA, Sontheimer EJ (December 2008). "CRISPR interference limits horizontal gene transfer in staphylococci by targeting DNA". Science. 322 (5909): 1843–5. Bibcode:2008Sci...322.1843M. doi:10.1126/science.1165771. PMC 2695655. PMID 19095942.
  8. Mohanraju P, Makarova KS, Zetsche B, Zhang F, Koonin EV, van der Oost J (2016). "Diverse evolutionary roots and mechanistic variations of the CRISPR-Cas systems". Science. 353 (6299): aad5147. doi:10.1126/science.aad5147. PMID 27493190.
  9. Grissa I, Vergnaud G, Pourcel C (May 2007). "The CRISPRdb database and tools to display CRISPRs and to generate dictionaries of spacers and repeats". BMC Bioinformatics. 8: 172. doi:10.1186/1471-2105-8-172. PMC 1892036. PMID 17521438.
  10. Sawyer E (9 February 2013). "Editing Genomes with the Bacterial Immune System". Scitable. Nature Publishing Group. สืบค้นเมื่อ 6 April 2015.
  11. Marraffini LA, Sontheimer EJ (March 2010). "CRISPR interference: RNA-directed adaptive immunity in bacteria and archaea". Nature Reviews Genetics. 11 (3): 181–90. doi:10.1038/nrg2749. PMC 2928866. PMID 20125085.
  12. Ledford H (2015). "CRISPR, the disruptor". Nature. 522 (7554): 20–4. Bibcode:2015Natur.522...20L. doi:10.1038/522020a. PMID 26040877.
  13. ↑ Snyder B (21 August 2014). "New technique accelerates genome editing process". research news @ Vanderbilt. Nashville, Tennessee: Vanderbilt University.
  14. Hendel A, Bak RO, Clark JT, Kennedy AB, Ryan DE, Roy S, Steinfeld I, Lunstad BD, Kaiser RJ, Wilkens AB, Bacchetta R, Tsalenko A, Dellinger D, Bruhn L, Porteus MH (September 2015). "Chemically modified guide RNAs enhance CRISPR-Cas genome editing in human primary cells". Nature Biotechnology. 33 (9): 985–9. doi:10.1038/nbt.3290. PMC 4729442. PMID 26121415.
  15. Ledford H (March 2016). "CRISPR: gene editing is just the beginning". Nature. 531 (7593): 156–9. doi:10.1038/531156a. PMID 26961639.
  16. Maxmen A (August 2015). "The Genesis Engine". WIRED. สืบค้นเมื่อ 2016-06-05.
  17. Travis J (17 December 2015). "Breakthrough of the Year: CRISPR makes the cut". Science Magazine. American Association for the Advancement of Science.
  18. Ledford H (June 2015). "CRISPR, the disruptor". Nature. 522 (7554): 20–4. doi:10.1038/522020a. PMID 26040877.
  19. Marraffini LA (October 2015). "CRISPR-Cas immunity in prokaryotes". Nature. 526 (7571): 55–61. doi:10.1038/nature15386. PMID 26432244.
  20. Aliyari R, Ding SW (January 2009). "RNA-based viral immunity initiated by the Dicer family of host immune receptors". Immunological Reviews. 227 (1): 176–88. doi:10.1111/j.1600-065X.2008.00722.x. PMC 2676720. PMID 19120484.
  21. Dugar G, Herbig A, Förstner KU, Heidrich N, Reinhardt R, Nieselt K, Sharma CM (May 2013). "High-resolution transcriptome maps reveal strain-specific regulatory features of multiple Campylobacter jejuni isolates". PLoS Genetics. 9 (5): e1003495. doi:10.1371/journal.pgen.1003495. PMC 3656092. PMID 23696746.
  22. Hatoum-Aslan A, Maniv I, Marraffini LA (December 2011). "Mature clustered, regularly interspaced, short palindromic repeats RNA (crRNA) length is measured by a ruler mechanism anchored at the precursor processing site". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 108 (52): 21218–22. Bibcode:2011PNAS..10821218H. doi:10.1073/pnas.1112832108. PMC 3248500. PMID 22160698.
  23. ↑ Yosef I, Goren MG, Qimron U (July 2012). "Proteins and DNA elements essential for the CRISPR adaptation process in Escherichia coli". Nucleic Acids Research. 40 (12): 5569–76. doi:10.1093/nar/gks216. PMC 3384332. PMID 22402487.
  24. ↑ Swarts DC, Mosterd C, van Passel MW, Brouns SJ (2012). "CRISPR interference directs strand specific spacer acquisition". PLoS One. 7 (4): e35888. Bibcode:2012PLoSO...735888S. doi:10.1371/journal.pone.0035888. PMC 3338789. PMID 22558257.
  25. Babu M, Beloglazova N, Flick R, Graham C, Skarina T, Nocek B, และคณะ (January 2011). "A dual function of the CRISPR-Cas system in bacterial antivirus immunity and DNA repair". Molecular Microbiology. 79 (2): 484–502. doi:10.1111/j.1365-2958.2010.07465.x. PMC 3071548. PMID 21219465.
  26. Han D, Lehmann K, Krauss G (June 2009). "SSO1450--a CAS1 protein from Sulfolobus solfataricus P2 with high affinity for RNA and DNA". FEBS Letters. 583 (12): 1928–32. doi:10.1016/j.febslet.2009.04.047. PMID 19427858.
  27. Wiedenheft B, Zhou K, Jinek M, Coyle SM, Ma W, Doudna JA (June 2009). "Structural basis for DNase activity of a conserved protein implicated in CRISPR-mediated genome defense". Structure. 17 (6): 904–12. doi:10.1016/j.str.2009.03.019. PMID 19523907.
  28. Wiedenheft B, Sternberg SH, Doudna JA (February 2012). "RNA-guided genetic silencing systems in bacteria and archaea". Nature. 482 (7385): 331–8. Bibcode:2012Natur.482..331W. doi:10.1038/nature10886. PMID 22337052.
  29. Beloglazova N, Brown G, Zimmerman MD, Proudfoot M, Makarova KS, Kudritska M, และคณะ (July 2008). "A novel family of sequence-specific endoribonucleases associated with the clustered regularly interspaced short palindromic repeats". The Journal of Biological Chemistry. 283 (29): 20361–71. doi:10.1074/jbc.M803225200. PMC 2459268. PMID 18482976.
  30. Samai P, Smith P, Shuman S (December 2010). "Structure of a CRISPR-associated protein Cas2 from Desulfovibrio vulgaris". Acta Crystallographica Section F. 66 (Pt 12): 1552–6. doi:10.1107/S1744309110039801. PMC 2998353. PMID 21139194.
  31. Nam KH, Ding F, Haitjema C, Huang Q, DeLisa MP, Ke A (October 2012). "Double-stranded endonuclease activity in Bacillus halodurans clustered regularly interspaced short palindromic repeats (CRISPR) -associated Cas2 protein". The Journal of Biological Chemistry. 287 (43): 35943–52. doi:10.1074/jbc.M112.382598. PMC 3476262. PMID 22942283.
  32. ↑ Nuñez JK, Kranzusch PJ, Noeske J, Wright AV, Davies CW, Doudna JA (June 2014). "Cas1-Cas2 complex formation mediates spacer acquisition during CRISPR-Cas adaptive immunity". Nature Structural & Molecular Biology. 21 (6): 528–34. doi:10.1038/nsmb.2820. PMC 4075942. PMID 24793649.
  33. Nuñez JK, Lee AS, Engelman A, Doudna JA (March 2015). "Integrase-mediated spacer acquisition during CRISPR-Cas adaptive immunity". Nature. 519 (7542): 193–8. doi:10.1038/nature14237. PMC 4359072. PMID 25707795.
  34. Wang J, Li J, Zhao H, Sheng G, Wang M, Yin M, Wang Y (November 2015). "Structural and Mechanistic Basis of PAM-Dependent Spacer Acquisition in CRISPR-Cas Systems". Cell. 163 (4): 840–53. doi:10.1016/j.cell.2015.10.008. PMID 26478180.
  35. Nuñez JK, Harrington LB, Kranzusch PJ, Engelman AN, Doudna JA (November 2015). "Foreign DNA capture during CRISPR-Cas adaptive immunity". Nature. 527 (7579): 535–8. doi:10.1038/nature15760. PMC 4662619. PMID 26503043.
  36. Sorek R, Lawrence CM, Wiedenheft B (2013). "CRISPR-mediated adaptive immune systems in bacteria and archaea". Annual Review of Biochemistry. 82 (1): 237–66. doi:10.1146/annurev-biochem-072911-172315. PMID 23495939.
  37. Bolotin A, Quinquis B, Sorokin A, Ehrlich SD (August 2005). "Clustered regularly interspaced short palindrome repeats (CRISPRs) have spacers of extrachromosomal origin". Microbiology. 151 (Pt 8): 2551–61. doi:10.1099/mic.0.28048-0. PMID 16079334.
  38. ↑ Horvath P, Romero DA, Coûté-Monvoisin AC, Richards M, Deveau H, Moineau S, และคณะ (February 2008). "Diversity, activity, and evolution of CRISPR loci in Streptococcus thermophilus". Journal of Bacteriology. 190 (4): 1401–12. doi:10.1128/JB.01415-07. PMC 2238196. PMID 18065539.
  39. ↑ Deveau H, Barrangou R, Garneau JE, Labonté J, Fremaux C, Boyaval P, Romero DA, Horvath P, Moineau S (February 2008). "Phage response to CRISPR-encoded resistance in Streptococcus thermophilus". Journal of Bacteriology. 190 (4): 1390–400. doi:10.1128/JB.01412-07. PMC 2238228. PMID 18065545.
  40. Mojica FJ, Díez-Villaseñor C, García-Martínez J, Almendros C (March 2009). "Short motif sequences determine the targets of the prokaryotic CRISPR defence system". Microbiology. 155 (Pt 3): 733–40. doi:10.1099/mic.0.023960-0. PMID 19246744.
  41. ↑ Lillestøl RK, Shah SA, Brügger K, Redder P, Phan H, Christiansen J, Garrett RA (April 2009). "CRISPR families of the crenarchaeal genus Sulfolobus: bidirectional transcription and dynamic properties". Molecular Microbiology. 72 (1): 259–72. doi:10.1111/j.1365-2958.2009.06641.x. PMID 19239620.
  42. ↑ Shah SA, Hansen NR, Garrett RA (February 2009). "Distribution of CRISPR spacer matches in viruses and plasmids of crenarchaeal acidothermophiles and implications for their inhibitory mechanism". Biochemical Society Transactions. 37 (Pt 1): 23–8. doi:10.1042/BST0370023. PMID 19143596.
  43. ↑ Díez-Villaseñor C, Guzmán NM, Almendros C, García-Martínez J, Mojica FJ (May 2013). "CRISPR-spacer integration reporter plasmids reveal distinct genuine acquisition specificities among CRISPR-Cas I-E variants of Escherichia coli". RNA Biology. 10 (5): 792–802. doi:10.4161/rna.24023. PMC 3737337. PMID 23445770.
  44. ↑ Erdmann S, Garrett RA (September 2012). "Selective and hyperactive uptake of foreign DNA by adaptive immune systems of an archaeon via two distinct mechanisms". Molecular Microbiology. 85 (6): 1044–56. doi:10.1111/j.1365-2958.2012.08171.x. PMC 3468723. PMID 22834906.
  45. ↑ Shah SA, Erdmann S, Mojica FJ, Garrett RA (May 2013). "Protospacer recognition motifs: mixed identities and functional diversity". RNA Biology. 10 (5): 891–9. doi:10.4161/rna.23764. PMC 3737346. PMID 23403393.
  46. Pourcel C, Salvignol G, Vergnaud G (March 2005). "CRISPR elements in Yersinia pestis acquire new repeats by preferential uptake of bacteriophage DNA, and provide additional tools for evolutionary studies". Microbiology. 151 (Pt 3): 653–63. doi:10.1099/mic.0.27437-0. PMID 15758212.
  47. Tyson GW, Banfield JF (January 2008). "Rapidly evolving CRISPRs implicated in acquired resistance of microorganisms to viruses". Environmental Microbiology. 10 (1): 200–7. doi:10.1111/j.1462-2920.2007.01444.x. PMID 17894817.
  48. Andersson AF, Banfield JF (May 2008). "Virus population dynamics and acquired virus resistance in natural microbial communities". Science. 320 (5879): 1047–50. Bibcode:2008Sci...320.1047A. doi:10.1126/science.1157358. PMID 18497291.
  49. Pride DT, Sun CL, Salzman J, Rao N, Loomer P, Armitage GC, และคณะ (January 2011). "Analysis of streptococcal CRISPRs from human saliva reveals substantial sequence diversity within and between subjects over time". Genome Research. 21 (1): 126–36. doi:10.1101/gr.111732.110. PMC 3012920. PMID 21149389.
  50. Goren MG, Yosef I, Auster O, Qimron U (October 2012). "Experimental definition of a clustered regularly interspaced short palindromic duplicon in Escherichia coli". Journal of Molecular Biology. 423 (1): 14–6. doi:10.1016/j.jmb.2012.06.037. PMID 22771574.
  51. Datsenko KA, Pougach K, Tikhonov A, Wanner BL, Severinov K, Semenova E (July 2012). "Molecular memory of prior infections activates the CRISPR/Cas adaptive bacterial immunity system". Nature Communications. 3: 945. Bibcode:2012NatCo...3E.945D. doi:10.1038/ncomms1937. PMID 22781758.
  52. Doudna JA, Charpentier E (November 2014). "Genome editing. The new frontier of genome engineering with CRISPR-Cas9". Science. 346 (6213): 1258096. doi:10.1126/science.1258096. PMID 25430774.
  53. ↑ Ledford H (June 2015). "CRISPR, the disruptor". Nature. 522 (7554): 20–4. Bibcode:2015Natur.522...20L. doi:10.1038/522020a. PMID 26040877.
  54. Alphey L (2016). "Can CRISPR-Cas9 gene drives curb malaria?". Nature Biotechnology. 34 (2): 149–50. doi:10.1038/nbt.3473. PMID 26849518.
  55. Ledford H (2017). "CRISPR studies muddy results of older gene research". Nature. doi:10.1038/nature.2017.21763.
  56. "CRISPR/Cas9 Plasmids". www.systembio.com. สืบค้นเมื่อ 2015-12-17.
  57. "CRISPR Cas9 Genome Editing". www.origene.com. OriGene. สืบค้นเมื่อ 2015-12-17.
  58. ↑ Ran FA, Hsu PD, Wright J, Agarwala V, Scott DA, Zhang F (November 2013). "Genome engineering using the CRISPR-Cas9 system". Nature Protocols. 8 (11): 2281–308. doi:10.1038/nprot.2013.143. PMC 3969860. PMID 24157548.
  59. Ly, Joseph (2013). Discovering Genes Responsible for Kidney Diseases (Ph.D.). University of Toronto. สืบค้นเมื่อ 26 December 2016.

ดูเพิ่ม

  • Doudna J, Mali P (23 March 2016). CRISPR-Cas: A Laboratory Manual. New York: Cold Spring Harbor Laboratory Press. ISBN 978-1-62182-131-1.
  • Mohanraju P, Makarova KS, Zetsche B, Zhang F, Koonin EV, van der Oost J (August 2016). "Diverse evolutionary roots and mechanistic variations of the CRISPR-Cas systems". Science. 353 (6299): aad5147. doi:10.1126/science.aad5147. PMID 27493190.
  • Sander JD, Joung JK (April 2014). "CRISPR-Cas systems for editing, regulating and targeting genomes". Nature Biotechnology. 32 (4): 347–55. doi:10.1038/nbt.2842. PMC 4022601. PMID 24584096.
  • Slaymaker IM, Gao L, Zetsche B, Scott DA, Yan WX, Zhang F (January 2016). "Rationally engineered Cas9 nucleases with improved specificity". Science. 351 (6268): 84–8. doi:10.1126/science.aad5227. PMC 4714946. PMID 26628643.
  • Terns RM, Terns MP (March 2014). "CRISPR-based technologies: prokaryotic defense weapons repurposed". Trends in Genetics. 30 (3): 111–8. doi:10.1016/j.tig.2014.01.003. PMC 3981743. PMID 24555991.
  • Westra ER, Buckling A, Fineran PC (May 2014). "CRISPR-Cas systems: beyond adaptive immunity". Nature Reviews Microbiology. 12 (5): 317–26. doi:10.1038/nrmicro3241. PMID 24704746.
  • Andersson AF, Banfield JF (May 2008). "Virus population dynamics and acquired virus resistance in natural microbial communities". Science. 320 (5879): 1047–50. Bibcode:2008Sci...320.1047A. doi:10.1126/science.1157358. PMID 18497291.
  • Hale C, Kleppe K, Terns RM, Terns MP (December 2008). "Prokaryotic silencing (psi) RNAs in Pyrococcus furiosus". RNA. 14 (12): 2572–9. doi:10.1261/rna.1246808. PMC 2590957. PMID 18971321.
  • van der Ploeg JR (June 2009). "Analysis of CRISPR in Streptococcus mutans suggests frequent occurrence of acquired immunity against infection by M102-like bacteriophages". Microbiology. 155 (Pt 6): 1966–76. doi:10.1099/mic.0.027508-0. PMID 19383692.
  • van der Oost J, Brouns SJ (November 2009). "RNAi: prokaryotes get in on the act". Cell. 139 (5): 863–5. doi:10.1016/j.cell.2009.11.018. PMID 19945373.
  • Karginov FV, Hannon GJ (January 2010). "The CRISPR system: small RNA-guided defense in bacteria and archaea". Molecular Cell. 37 (1): 7–19. doi:10.1016/j.molcel.2009.12.033. PMC 2819186. PMID 20129051.
  • Pul U, Wurm R, Arslan Z, Geissen R, Hofmann N, Wagner R (March 2010). "Identification and characterization of E. coli CRISPR-cas promoters and their silencing by H-NS". Molecular Microbiology. 75 (6): 1495–512. doi:10.1111/j.1365-2958.2010.07073.x. PMID 20132443.
  • Díez-Villaseñor C, Almendros C, García-Martínez J, Mojica FJ (May 2010). "Diversity of CRISPR loci in Escherichia coli". Microbiology. 156 (Pt 5): 1351–61. doi:10.1099/mic.0.036046-0. PMID 20133361.
  • Deveau H, Garneau JE, Moineau S (2010). "CRISPR/Cas system and its role in phage-bacteria interactions". Annual Review of Microbiology. 64: 475–93. doi:10.1146/annurev.micro.112408.134123. PMID 20528693.
  • Koonin EV, Makarova KS (December 2009). "CRISPR-Cas: an adaptive immunity system in prokaryotes". F1000 Biology Reports. 1: 95. doi:10.3410/B1-95. PMC 2884157. PMID 20556198.
  • "The age of the red pen". The Economist. August 22, 2015. ISSN 0013-0613. สืบค้นเมื่อ 2015-08-25.

แหล่งข้อมูลอื่น

  • Advanced Gene Editing: CRISPR-Cas9 Congressional Research Service
  • Jennifer Doudna talk: Genome Engineering with CRISPR-Cas9: Birth of a Breakthrough Technology

สิงหาคม 17, 2021
คร, สเปอร, งกฤษ, crispr, เป, นวงศ, ของลำด, บด, เอ, นเอในแบคท, เร, งในลำด, บม, วนของด, เอ, นเอ, snippets, จากไวร, สท, เคยโจมต, แบคท, เร, ยน, แบคท, เร, ยใช, วนเหล, าน, ในการตรวจหาและทำลายด, เอ, นเอจากไวร, สท, คล, ายก, นในการโจมต, คร, งถ, ดไป, ลำด, บเหล, าน, ทำหน. khrisepxr xngkvs CRISPR epnwngskhxngladbdiexnexinaebkhthieriy sunginladbmiswnkhxngdiexnex DNA snippets cakiwrsthiekhyocmtiaebkhthieriynn aebkhthieriyichswnehlaniinkartrwchaaelathalaydiexnexcakiwrsthikhlaykninkarocmtikhrngthdip ladbehlanithahnathisakhyinrabbphumikhumknkhxngaebkhthieriy 3 aelaepnphunthankhxngethkhonolyithieriykwa khrisepxr aekhsinn xngkvs CRISPR Cas9 thisamarthichepliynyinphayinsingmichiwit 4 khrisepxr aekhsinn CRISPR Cas9 aephnphaphklikkhxngkhrisepxrepnkarpxngkntwcakiwrsinophraekhrioxt 1 2 rabbkhrisepxr aekhsepnrabbphumikhumknophraekhrioxtthichwyinkartxtanswnprakxbthangphnthukrrmaeplkplxm echnediywkbthixyuinphlasmid plasmid aela efc phages 5 6 7 sungepnphumikhumknthiekidkhunphayhlng acquired immunity xarexnthimiladbsepsesxr spacer sequence chwyoprtinaekhs CRISPR associated Cas inkarcaaenkaelatddiexnexcakphaynxk khnathioprtinaekhsxunthinaodyxarexnextdxarexnexcakphaynxk 8 khrisepxrthukphbinpraman 40 khxngcionmaebkhthieriyaelain 90 khxngxarekhiythithukhaladbdiexnexaelw 9 CRISPR yxmacak Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats 10 chuxthuktngkxncaruthimaaelahnathikhxngladbyxyxinetxrseps interspacing subsequence n txnnn khrisepxrthukmxngwaepnswnhnungkhxngdiexnexophraekhrioxtthimiladbebssn thieriyngtwsa ladbsaphalinodrm palindromic repeat epnladbniwkhlioxithdthiehmuxnknemuxxancakthngsxngdan karsaaetlakhrngtamdwydiexnexsepsesxrcakkarphbkbdiexnexphaynxkkhrngkxn echn iwrs hrux phlasmid 11 txcakladbkhrisepxrkmiklumelk khxngyinaekhs CRISPR associated system cas rabbkhrisepxr aekhsaebbngaythieriykwakhrisepxr aekhsinnthukprbaetngephuxaekikhcionm cionmsamarththuktdintaaehnngthitxngkar odykarsngaekhsinnniwkhliexs Cas9 nuclease prakxbkbikdxarexnex guide RNA gRNA ekhaipinesll thaihsamarthkacdyinthimixyuhruxephimyinihmekhaipid 12 13 13 14 klumrwm Cas9 gRNA thahnathiehmuxn klumrwm CAS III crRNA bnaephnphaphdankhangethkhnikhkaraekikhcionmkhrisepxr aekhsmiskyphaphinkarnaipprayuktichinhlaydan rwmthungthangkaraephthy aelathangkarprungaetngemldphuchthangekstr karichklumrwm CRISPR Cas9 gRNA ephuxaekikhciocm 15 16 thukeluxkodysmakhmephuxkhwamkawhnathangwithyasastrxemrikn AAA ihepnkarkhnphbkhrngihyin ph s 2558 17 khxkngwldanchiwcriythrrmthukklawthungekiywkbkhwamepnipidinkarichethkhnikhniephuxaekikhesllsubphnthu 18 enuxha 1 prawti 2 klik 2 1 karidmasungsepsesxr 2 1 1 omthiftidkboprotsepsesxr 3 karprayukt 3 1 phnthuwiswkrrm 3 1 1 swnprakxbhlk 4 xangxing 5 duephim 6 aehlngkhxmulxunprawti aekikhkarkhnphbkhxngklumdiexnexladbsaekidkhunodyxisrainsamswnkhxngolk hnunginkarkhnphbkhrngaerkekidkhunemux ph s 2530 n mhawithyalyoxsakainpraethsyipun nkwicy oychisumi xichiona Yoshizumi Ishino aelakhnaephyaephrphlkarthdlxngekiywkbladbkhxngyinchuxwa iap aelakhwamekiywkhxngkb E coli khwamkawhnathangethkhonolyiinchwngkhristthswrrs 1990 thaihphwkekhasamarthdaeninnganwicytxaelaephimkhwamerwkhxngkarhaladbdwyethkhnikhthieriykwaemtacionmiks metagenomics phwkekhasamarthekbtwxyangnathaelhruxdinaelahaladbdiexnexintwxyangnnklik aekikh olkhsphnthukrrmkhrisepxrthaihaebkhthieriymikliklkarpxngkntwcakkartidechuxefcsa xarexnexcakdiexnexkhxngolkhsphnthukrrmkhrisepxraelakaretibotkhxng pre crRNA ruprangsammitikhxng CRISPR Cas9 Interference Complex khntxnkhxngphumikhumknkhrisepxrsahrbsamrupaebbhlkkhxngphumikhumknaebbcaephaa hrux adaptive immunity 1 karidmaerimcakkarrucakhxngdiexnexbukrukody Cas1 aela Cas2 aelakartdkhxngoprotsepsesxr 2 oprotsepsesxrthukechuxmkbladbsaodytrngtidkbladbna aela 3 karsxmaesmephimkhwamyawsayediyw single strand extension repair aelakarthasaenaladbsaodytrng karaeprrup crRNA aelakhntxnkarekhaaethrkaesngekidkhuntangkninthngsamrabbhlkkhxngkhrisepxr 4 sayxarexnexhlkthuktdodyyinaekhsephuxsrang crRNA 5 inrabbaebbthi 1 Cas6e Cas6f tdincudtxkhxngxarexnexsayediywaelasaykhu srangepnhwnginladbsaodytrng rabbaebbthi 2 ich trans activating tracr xarexnexephuxsrangxarexnexsaykhu sungthuktdody Cas9 aela RNaseIII rabbaebbthi 3 ichkhuehmuxn Cas6 thiimtxngkarhwnginladbsaodytrngephuxtd 6 inrabbaebbthi 2 aela 3 ekidkartdthutiyphumikhunthidanthay 5 hrux 3 ephuxsrang crRNAs thismburn 7 crRNAs smburncbkboprtinaekhsephuxsrangepnklumrwmephuxaethrkaesng 8 inrabbaebbthi 1 aela 2 caepntxngmiptismphnthrahwangoprtinaelaladbaephmephuxthicathaihekidkarthalaydiexnexthibukrukxyangepnphlsaerc rabbaebbthi 3 imtxngkarladbaephmephuxthalay aelainrabbexkhxngaebbthi 3 mikarcbkhuknrahwang crRNA aela mRNA aethnthicaepndiexnexthiepnepakhxngrabb B khxngaebbthi 3 phumikhumknkhrisepxr aekhsepnkrabwnkarthangthrrmchatikhxngaebkhthieriyaelaxarekhiy khrisepxr aekhspxngknkartidechuxefc khxncuekchn conjugation aelakaraeplngphnthuthangthrrmchati odykarthalaykrdniwkhlixikcakphaynxkthiekhamainesll 19 karidmasungsepsesxr aekikh emuxculinthriythukbukrukodyiwrs khnaerkkhxngkartxbsnxngkhxngphumikhumknkhuxkarcbdiexnexkhxngiwrsaelaisekhaipinolkhskhrisepxrinrupaebbkhxngsepsesxr karthi Cas1 aela Cas2 xyuinrabbphumikhumknkhrisepxr aekhsthngsxngaebb chiwaphwkmnmiswninkaridmasungsepsesxr nganwicykarklayphnthuyunynsmmtithanni aelaaesdngwakarnayin cas1 hrux cas2 xxkthaihimsamarthcdhasepsesxrid inkhnathiimsngphlkrathbtxkartxbsnxngkhxngphumikhumknkhrisepxr 20 21 22 23 24 oprtin Cas1 hlayoprtinthuksuksalksnaechphaaaelahaokhrngsrang 25 26 27 oprtin Cas1 miladbkrdxamionhlakhlay xyangirktam okhrngsrangphlukmilksnakhlaykn aelaoprtin Cas1 thithukthaihbrisuththithnghmdepnniwkhliexs xinthiekrsthitxngphungthatuolha aelacbkbdiexnexodyimphungkbladb 28 oprtin Cas2 thithukeluxkidrbkarsuksalksnaechphaa aelaphbwaphwkmnaesdngkickrrmexnodriobniwkhliexsechphaatx ssRNA sayediyw 29 hrux dsDNA saykhu 30 31 inrabbix xi khxng E coli Cas1 aela Cas 2 cbknepnklumrwmodysxngswn dimer khxng Cas2 cbekhakbsxngswnkhxng Cas1 32 inklumrwmni Cas2 mihnathiepnokhrngsrangaebbimichexnism 32 aelacbkbchinsaykhukhxngdiexnexcakphaynxk khnathi Cas1 cbkbdankhangkhxngdiexexswnsayediywaelachwyernginkarrwmekhakbaethwladbkhrisepxr 33 34 35 sepsesxrihmthukephiminswnerimkhxngkhrisepxrtxcakladbna leader sequence thaihepnkarbnthukkartidechuxiwrstamladbewla 36 omthiftidkboprotsepsesxr aekikh karwiekhraahthangchiwsarsnethssastrbriewncionmefcthithuktdepnsepsesxr eriykwaoprotsepsesxr protospacer chiwaimidepnkareluxkxyangsum thwathukphbtidkbladbdiexnexsn 3 5 khuebs thieriykwa protospacer adjacent motifs hrux aephm PAM karwiekhraahkhxngrabbkhrisepxr aekhsaesdngwaladbaephmmikhwamsakhysahrbrabbaebbthi 1 type I aelaaebbthi 2 type II thwaimsakhyinaebbthi 3 type III rahwangkaridmasungsepsesxr 37 38 39 40 41 42 inrabbaebbthi 1 aela 2 oprotsepsesxrthuktdbntaaehnngtidkbladbaephm odyxikdanhnungkhxngsepsesxrthuktdody ruler mechanism thaihkhnadkhxngsepsesxriklekhiyngkninaethwladbkhrisepxr 43 44 karxnurksladbaephmaetktangknipinkhrisepxr aekhsaetlarabbaelaxacechuxmoyngkb Cas1 aelaladbna leader sequence 42 45 sepsesxrihmthukephimekhaipinaethwladbkhrisepxrodymithisthangthiaennxn 46 mkeluxkthica 47 38 39 48 49 aetimephiyngaet 41 44 tidkbladbna karwiekhrahkhxngrabbix xicak E coli aesdngwaladbsaaerktidkbladbnathukkhdlxk odymi sepsesxrihmthiphungidmaaethrkrahwangladbsaaerkaelasxng 23 43 ladbaephmnacamikhwamsakhyrahwangkaraethrksepsesxrinrabbix xi ladbnnmiswnprakxbkhxngniwkhlioxithdthaythithukkhngiwtidkbniwkhlioxithdaerkkhxngoprotsepsesxr niwkhrioxithdniklayepnebssudthaykhxngladbsaodytrng direct repeat chinaerk 24 50 51 singnichiwaklikkaridmasungsepsesxrthaihekidswnyunsayediywintaaehnngrxngthaykhxngladbsaodytrngaelaladbaephmrahwangkaraethrksepsesxr xyangirktam imichthukaebbkhxngkhrisepxr aekhscaichklikni dwykhwamthiaephminsingmichiwitxunimaesdngkarkhngiwkhxngtaaehnngsudthayinradbethakn 45 epnipidwarabbehlanithaihekidplaythuthiimmiswnyunxxkmatrngswnthaykhxngladbsaodytrngaelaoprotsepsesxrrahwangkaridmasingsepsesxrkarprayukt aekikhphayin ph s 2557 minganwicykwa 1 000 nganthiklawthungkhrisepxrthuktiphimph 52 53 ethkhonolyithukichephuxhyudyngkarptibtingankhxngyininesllilnmnusyaelainesll ephuxsuksa Candida albicans ephuxprbaetngyistephuxphlitechuxephlingchiwphaph aelaephuxprbaetngphnthukrrmkhxngsayphnthuphuch 53 khrisepxryngsamarththukichephuxepliynyungihimsamarththaythxdorkh echn malaeriy 54 karpraeminkhaxangihmsahrbkhwamsmphnthrahwangyinkborkhbnthankhxngkhrisepxrnaipsukarkhnphbkhwamphidpktithixacmikhwamsakhy 55 karsxmaesmdiexnexhlngsaythngsxngkhxngdiexnexkhad double strand break DSB phnthuwiswkrrm aekikh karaekikhcionmodykhrisepxr aekhsinnichrabbkhrisepxraebbthi 2 odyich Cas9 crRNA tracrRNA aelaxacichrwmkbswnkhxngtnaebbkarsxmaesmdiexnexephuxchwyinkarechuxmtxchinswnokhromosmthiimichkhukhxngmnexng non homologous end joining NHEJ hrux homology directed repair HDR inkaraekikhcionm phaphrwmkhxngkarsrangphlasmidkhrisepxr aekhsinn 56 57 swnprakxbhlk aekikh swrprakxb hnathicrRNA miikdxarexnexsunghathitngkhxngdiexnexkhxngohstphrxmkbtaaehnthicbkb tracrRNA mkxyuinruphwng hairpin loop ekidepnklumrwmphrxmptibtikartracrRNA cbkb crRNA aelaekidepnklumrwmphrxmptibtikarsgRNA yxmacak Single guide RNAs epnkarrwmknkhxngxarexnexprakxbdwy tracrRNA aela crRNA xyangnxyhnungchinCas9 oprtinthirupaebbphrxmptibtikarsamarthprbaetngdiexnexid mihlayrupaebbthimihnathiaetktangkn echn kartdsayediyw kartdsaykhu karcbkbdiexnex epnphlcakhnathikhxng Cas9 inkarrucataaehnngdiexnextnaebbkarsxmaesm repair template diexnexthinakrabwnkarsxmaesmeslthaihsamarthaethrkladbdiexnexechphaaidkhrisepxr aekhsinnmkichphlasmidephuxbukruk transfect esllepahmay 58 swnprakxbhlkkhxngphlasmidaesdngxyuinrupthangkhwa erimcakkarxxkaebb crRNA sahrbkarprayuktichaetlakhrngdwykhwamthisingniepnladbthi Cas9 ichephuxrabuaelacbodytrngkbdiexnexkhxngesll crDNA txngcbkbthisungtxngkaraekikhethann tnaebbkarsxmaesmthukxxkaebbsahrbkarichaetlakhrngdwykhwamthitxngthbsxnkbdaniddanhnungthithuktdaelatxngepnrhssahrbkaraethrkladbcrRNAs aela tracrRNA hlaychinsamarthbrrcuekhadwyknephuxsrang single guide RNA sgRNA 59 odysamarthna sgRNA niiptxkbyin Cas9 inphlasmidephuxbukrukekhasuesll phaphrwmkhxngkarbukrukaelakartddiexnexodykhrisepxraekhsinn crRNA aela tracrRNA mkechuxmknepnsayxarexnexediywkhnaxxkaebbphlasmid 58 xangxing aekikh Horvath P Barrangou R January 2010 CRISPR Cas the immune system of bacteria and archaea Science 327 5962 167 70 Bibcode 2010Sci 327 167H doi 10 1126 Science 1179555 PMID 20056882 Marraffini LA Sontheimer EJ March 2010 CRISPR interference RNA directed adaptive immunity in bacteria and archaea Nature Reviews Genetics 11 3 181 90 doi 10 1038 nrg2749 PMC 2928866 PMID 20125085 Barrangou R 2015 The roles of CRISPR Cas systems in adaptive immunity and beyond Current Opinion in Immunology 32 36 41 doi 10 1016 j coi 2014 12 008 PMID 25574773 Zhang F Wen Y Guo X 2014 CRISPR Cas9 for genome editing progress implications and challenges Human Molecular Genetics 23 R1 R40 6 doi 10 1093 hmg ddu125 PMID 24651067 Redman M King A Watson C King D August 2016 What is CRISPR Cas9 Archives of Disease in Childhood Education and Practice Edition 101 4 213 5 doi 10 1136 archdischild 2016 310459 PMC 4975809 PMID 27059283 Barrangou R Fremaux C Deveau H Richards M Boyaval P Moineau S aelakhna March 2007 CRISPR provides acquired resistance against viruses in prokaryotes Science 315 5819 1709 12 Bibcode 2007Sci 315 1709B doi 10 1126 science 1138140 PMID 17379808 aemaebb Registration required Marraffini LA Sontheimer EJ December 2008 CRISPR interference limits horizontal gene transfer in staphylococci by targeting DNA Science 322 5909 1843 5 Bibcode 2008Sci 322 1843M doi 10 1126 science 1165771 PMC 2695655 PMID 19095942 Mohanraju P Makarova KS Zetsche B Zhang F Koonin EV van der Oost J 2016 Diverse evolutionary roots and mechanistic variations of the CRISPR Cas systems Science 353 6299 aad5147 doi 10 1126 science aad5147 PMID 27493190 Grissa I Vergnaud G Pourcel C May 2007 The CRISPRdb database and tools to display CRISPRs and to generate dictionaries of spacers and repeats BMC Bioinformatics 8 172 doi 10 1186 1471 2105 8 172 PMC 1892036 PMID 17521438 Sawyer E 9 February 2013 Editing Genomes with the Bacterial Immune System Scitable Nature Publishing Group subkhnemux 6 April 2015 Marraffini LA Sontheimer EJ March 2010 CRISPR interference RNA directed adaptive immunity in bacteria and archaea Nature Reviews Genetics 11 3 181 90 doi 10 1038 nrg2749 PMC 2928866 PMID 20125085 Ledford H 2015 CRISPR the disruptor Nature 522 7554 20 4 Bibcode 2015Natur 522 20L doi 10 1038 522020a PMID 26040877 13 0 13 1 Snyder B 21 August 2014 New technique accelerates genome editing process research news Vanderbilt Nashville Tennessee Vanderbilt University Hendel A Bak RO Clark JT Kennedy AB Ryan DE Roy S Steinfeld I Lunstad BD Kaiser RJ Wilkens AB Bacchetta R Tsalenko A Dellinger D Bruhn L Porteus MH September 2015 Chemically modified guide RNAs enhance CRISPR Cas genome editing in human primary cells Nature Biotechnology 33 9 985 9 doi 10 1038 nbt 3290 PMC 4729442 PMID 26121415 Ledford H March 2016 CRISPR gene editing is just the beginning Nature 531 7593 156 9 doi 10 1038 531156a PMID 26961639 Maxmen A August 2015 The Genesis Engine WIRED subkhnemux 2016 06 05 Travis J 17 December 2015 Breakthrough of the Year CRISPR makes the cut Science Magazine American Association for the Advancement of Science Ledford H June 2015 CRISPR the disruptor Nature 522 7554 20 4 doi 10 1038 522020a PMID 26040877 Marraffini LA October 2015 CRISPR Cas immunity in prokaryotes Nature 526 7571 55 61 doi 10 1038 nature15386 PMID 26432244 Aliyari R Ding SW January 2009 RNA based viral immunity initiated by the Dicer family of host immune receptors Immunological Reviews 227 1 176 88 doi 10 1111 j 1600 065X 2008 00722 x PMC 2676720 PMID 19120484 Dugar G Herbig A Forstner KU Heidrich N Reinhardt R Nieselt K Sharma CM May 2013 High resolution transcriptome maps reveal strain specific regulatory features of multiple Campylobacter jejuni isolates PLoS Genetics 9 5 e1003495 doi 10 1371 journal pgen 1003495 PMC 3656092 PMID 23696746 Hatoum Aslan A Maniv I Marraffini LA December 2011 Mature clustered regularly interspaced short palindromic repeats RNA crRNA length is measured by a ruler mechanism anchored at the precursor processing site Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 108 52 21218 22 Bibcode 2011PNAS 10821218H doi 10 1073 pnas 1112832108 PMC 3248500 PMID 22160698 23 0 23 1 Yosef I Goren MG Qimron U July 2012 Proteins and DNA elements essential for the CRISPR adaptation process in Escherichia coli Nucleic Acids Research 40 12 5569 76 doi 10 1093 nar gks216 PMC 3384332 PMID 22402487 24 0 24 1 Swarts DC Mosterd C van Passel MW Brouns SJ 2012 CRISPR interference directs strand specific spacer acquisition PLoS One 7 4 e35888 Bibcode 2012PLoSO 735888S doi 10 1371 journal pone 0035888 PMC 3338789 PMID 22558257 Babu M Beloglazova N Flick R Graham C Skarina T Nocek B aelakhna January 2011 A dual function of the CRISPR Cas system in bacterial antivirus immunity and DNA repair Molecular Microbiology 79 2 484 502 doi 10 1111 j 1365 2958 2010 07465 x PMC 3071548 PMID 21219465 Han D Lehmann K Krauss G June 2009 SSO1450 a CAS1 protein from Sulfolobus solfataricus P2 with high affinity for RNA and DNA FEBS Letters 583 12 1928 32 doi 10 1016 j febslet 2009 04 047 PMID 19427858 Wiedenheft B Zhou K Jinek M Coyle SM Ma W Doudna JA June 2009 Structural basis for DNase activity of a conserved protein implicated in CRISPR mediated genome defense Structure 17 6 904 12 doi 10 1016 j str 2009 03 019 PMID 19523907 Wiedenheft B Sternberg SH Doudna JA February 2012 RNA guided genetic silencing systems in bacteria and archaea Nature 482 7385 331 8 Bibcode 2012Natur 482 331W doi 10 1038 nature10886 PMID 22337052 Beloglazova N Brown G Zimmerman MD Proudfoot M Makarova KS Kudritska M aelakhna July 2008 A novel family of sequence specific endoribonucleases associated with the clustered regularly interspaced short palindromic repeats The Journal of Biological Chemistry 283 29 20361 71 doi 10 1074 jbc M803225200 PMC 2459268 PMID 18482976 Samai P Smith P Shuman S December 2010 Structure of a CRISPR associated protein Cas2 from Desulfovibrio vulgaris Acta Crystallographica Section F 66 Pt 12 1552 6 doi 10 1107 S1744309110039801 PMC 2998353 PMID 21139194 Nam KH Ding F Haitjema C Huang Q DeLisa MP Ke A October 2012 Double stranded endonuclease activity in Bacillus halodurans clustered regularly interspaced short palindromic repeats CRISPR associated Cas2 protein The Journal of Biological Chemistry 287 43 35943 52 doi 10 1074 jbc M112 382598 PMC 3476262 PMID 22942283 32 0 32 1 Nunez JK Kranzusch PJ Noeske J Wright AV Davies CW Doudna JA June 2014 Cas1 Cas2 complex formation mediates spacer acquisition during CRISPR Cas adaptive immunity Nature Structural amp Molecular Biology 21 6 528 34 doi 10 1038 nsmb 2820 PMC 4075942 PMID 24793649 Nunez JK Lee AS Engelman A Doudna JA March 2015 Integrase mediated spacer acquisition during CRISPR Cas adaptive immunity Nature 519 7542 193 8 doi 10 1038 nature14237 PMC 4359072 PMID 25707795 Wang J Li J Zhao H Sheng G Wang M Yin M Wang Y November 2015 Structural and Mechanistic Basis of PAM Dependent Spacer Acquisition in CRISPR Cas Systems Cell 163 4 840 53 doi 10 1016 j cell 2015 10 008 PMID 26478180 Nunez JK Harrington LB Kranzusch PJ Engelman AN Doudna JA November 2015 Foreign DNA capture during CRISPR Cas adaptive immunity Nature 527 7579 535 8 doi 10 1038 nature15760 PMC 4662619 PMID 26503043 Sorek R Lawrence CM Wiedenheft B 2013 CRISPR mediated adaptive immune systems in bacteria and archaea Annual Review of Biochemistry 82 1 237 66 doi 10 1146 annurev biochem 072911 172315 PMID 23495939 Bolotin A Quinquis B Sorokin A Ehrlich SD August 2005 Clustered regularly interspaced short palindrome repeats CRISPRs have spacers of extrachromosomal origin Microbiology 151 Pt 8 2551 61 doi 10 1099 mic 0 28048 0 PMID 16079334 38 0 38 1 Horvath P Romero DA Coute Monvoisin AC Richards M Deveau H Moineau S aelakhna February 2008 Diversity activity and evolution of CRISPR loci in Streptococcus thermophilus Journal of Bacteriology 190 4 1401 12 doi 10 1128 JB 01415 07 PMC 2238196 PMID 18065539 39 0 39 1 Deveau H Barrangou R Garneau JE Labonte J Fremaux C Boyaval P Romero DA Horvath P Moineau S February 2008 Phage response to CRISPR encoded resistance in Streptococcus thermophilus Journal of Bacteriology 190 4 1390 400 doi 10 1128 JB 01412 07 PMC 2238228 PMID 18065545 Mojica FJ Diez Villasenor C Garcia Martinez J Almendros C March 2009 Short motif sequences determine the targets of the prokaryotic CRISPR defence system Microbiology 155 Pt 3 733 40 doi 10 1099 mic 0 023960 0 PMID 19246744 41 0 41 1 Lillestol RK Shah SA Brugger K Redder P Phan H Christiansen J Garrett RA April 2009 CRISPR families of the crenarchaeal genus Sulfolobus bidirectional transcription and dynamic properties Molecular Microbiology 72 1 259 72 doi 10 1111 j 1365 2958 2009 06641 x PMID 19239620 42 0 42 1 Shah SA Hansen NR Garrett RA February 2009 Distribution of CRISPR spacer matches in viruses and plasmids of crenarchaeal acidothermophiles and implications for their inhibitory mechanism Biochemical Society Transactions 37 Pt 1 23 8 doi 10 1042 BST0370023 PMID 19143596 43 0 43 1 Diez Villasenor C Guzman NM Almendros C Garcia Martinez J Mojica FJ May 2013 CRISPR spacer integration reporter plasmids reveal distinct genuine acquisition specificities among CRISPR Cas I E variants of Escherichia coli RNA Biology 10 5 792 802 doi 10 4161 rna 24023 PMC 3737337 PMID 23445770 44 0 44 1 Erdmann S Garrett RA September 2012 Selective and hyperactive uptake of foreign DNA by adaptive immune systems of an archaeon via two distinct mechanisms Molecular Microbiology 85 6 1044 56 doi 10 1111 j 1365 2958 2012 08171 x PMC 3468723 PMID 22834906 45 0 45 1 Shah SA Erdmann S Mojica FJ Garrett RA May 2013 Protospacer recognition motifs mixed identities and functional diversity RNA Biology 10 5 891 9 doi 10 4161 rna 23764 PMC 3737346 PMID 23403393 Pourcel C Salvignol G Vergnaud G March 2005 CRISPR elements in Yersinia pestis acquire new repeats by preferential uptake of bacteriophage DNA and provide additional tools for evolutionary studies Microbiology 151 Pt 3 653 63 doi 10 1099 mic 0 27437 0 PMID 15758212 Tyson GW Banfield JF January 2008 Rapidly evolving CRISPRs implicated in acquired resistance of microorganisms to viruses Environmental Microbiology 10 1 200 7 doi 10 1111 j 1462 2920 2007 01444 x PMID 17894817 Andersson AF Banfield JF May 2008 Virus population dynamics and acquired virus resistance in natural microbial communities Science 320 5879 1047 50 Bibcode 2008Sci 320 1047A doi 10 1126 science 1157358 PMID 18497291 Pride DT Sun CL Salzman J Rao N Loomer P Armitage GC aelakhna January 2011 Analysis of streptococcal CRISPRs from human saliva reveals substantial sequence diversity within and between subjects over time Genome Research 21 1 126 36 doi 10 1101 gr 111732 110 PMC 3012920 PMID 21149389 Goren MG Yosef I Auster O Qimron U October 2012 Experimental definition of a clustered regularly interspaced short palindromic duplicon in Escherichia coli Journal of Molecular Biology 423 1 14 6 doi 10 1016 j jmb 2012 06 037 PMID 22771574 Datsenko KA Pougach K Tikhonov A Wanner BL Severinov K Semenova E July 2012 Molecular memory of prior infections activates the CRISPR Cas adaptive bacterial immunity system Nature Communications 3 945 Bibcode 2012NatCo 3E 945D doi 10 1038 ncomms1937 PMID 22781758 Doudna JA Charpentier E November 2014 Genome editing The new frontier of genome engineering with CRISPR Cas9 Science 346 6213 1258096 doi 10 1126 science 1258096 PMID 25430774 53 0 53 1 Ledford H June 2015 CRISPR the disruptor Nature 522 7554 20 4 Bibcode 2015Natur 522 20L doi 10 1038 522020a PMID 26040877 Alphey L 2016 Can CRISPR Cas9 gene drives curb malaria Nature Biotechnology 34 2 149 50 doi 10 1038 nbt 3473 PMID 26849518 Ledford H 2017 CRISPR studies muddy results of older gene research Nature doi 10 1038 nature 2017 21763 CRISPR Cas9 Plasmids www systembio com subkhnemux 2015 12 17 CRISPR Cas9 Genome Editing www origene com OriGene subkhnemux 2015 12 17 58 0 58 1 Ran FA Hsu PD Wright J Agarwala V Scott DA Zhang F November 2013 Genome engineering using the CRISPR Cas9 system Nature Protocols 8 11 2281 308 doi 10 1038 nprot 2013 143 PMC 3969860 PMID 24157548 Ly Joseph 2013 Discovering Genes Responsible for Kidney Diseases Ph D University of Toronto subkhnemux 26 December 2016 duephim aekikhDoudna J Mali P 23 March 2016 CRISPR Cas A Laboratory Manual New York Cold Spring Harbor Laboratory Press ISBN 978 1 62182 131 1 Mohanraju P Makarova KS Zetsche B Zhang F Koonin EV van der Oost J August 2016 Diverse evolutionary roots and mechanistic variations of the CRISPR Cas systems Science 353 6299 aad5147 doi 10 1126 science aad5147 PMID 27493190 Sander JD Joung JK April 2014 CRISPR Cas systems for editing regulating and targeting genomes Nature Biotechnology 32 4 347 55 doi 10 1038 nbt 2842 PMC 4022601 PMID 24584096 Slaymaker IM Gao L Zetsche B Scott DA Yan WX Zhang F January 2016 Rationally engineered Cas9 nucleases with improved specificity Science 351 6268 84 8 doi 10 1126 science aad5227 PMC 4714946 PMID 26628643 Terns RM Terns MP March 2014 CRISPR based technologies prokaryotic defense weapons repurposed Trends in Genetics 30 3 111 8 doi 10 1016 j tig 2014 01 003 PMC 3981743 PMID 24555991 Westra ER Buckling A Fineran PC May 2014 CRISPR Cas systems beyond adaptive immunity Nature Reviews Microbiology 12 5 317 26 doi 10 1038 nrmicro3241 PMID 24704746 Andersson AF Banfield JF May 2008 Virus population dynamics and acquired virus resistance in natural microbial communities Science 320 5879 1047 50 Bibcode 2008Sci 320 1047A doi 10 1126 science 1157358 PMID 18497291 Hale C Kleppe K Terns RM Terns MP December 2008 Prokaryotic silencing psi RNAs in Pyrococcus furiosus RNA 14 12 2572 9 doi 10 1261 rna 1246808 PMC 2590957 PMID 18971321 van der Ploeg JR June 2009 Analysis of CRISPR in Streptococcus mutans suggests frequent occurrence of acquired immunity against infection by M102 like bacteriophages Microbiology 155 Pt 6 1966 76 doi 10 1099 mic 0 027508 0 PMID 19383692 van der Oost J Brouns SJ November 2009 RNAi prokaryotes get in on the act Cell 139 5 863 5 doi 10 1016 j cell 2009 11 018 PMID 19945373 Karginov FV Hannon GJ January 2010 The CRISPR system small RNA guided defense in bacteria and archaea Molecular Cell 37 1 7 19 doi 10 1016 j molcel 2009 12 033 PMC 2819186 PMID 20129051 Pul U Wurm R Arslan Z Geissen R Hofmann N Wagner R March 2010 Identification and characterization of E coli CRISPR cas promoters and their silencing by H NS Molecular Microbiology 75 6 1495 512 doi 10 1111 j 1365 2958 2010 07073 x PMID 20132443 Diez Villasenor C Almendros C Garcia Martinez J Mojica FJ May 2010 Diversity of CRISPR loci in Escherichia coli Microbiology 156 Pt 5 1351 61 doi 10 1099 mic 0 036046 0 PMID 20133361 Deveau H Garneau JE Moineau S 2010 CRISPR Cas system and its role in phage bacteria interactions Annual Review of Microbiology 64 475 93 doi 10 1146 annurev micro 112408 134123 PMID 20528693 Koonin EV Makarova KS December 2009 CRISPR Cas an adaptive immunity system in prokaryotes F1000 Biology Reports 1 95 doi 10 3410 B1 95 PMC 2884157 PMID 20556198 The age of the red pen The Economist August 22 2015 ISSN 0013 0613 subkhnemux 2015 08 25 aehlngkhxmulxun aekikhAdvanced Gene Editing CRISPR Cas9 Congressional Research Service Jennifer Doudna talk Genome Engineering with CRISPR Cas9 Birth of a Breakthrough Technologyekhathungcak https th wikipedia org w index php title khrisepxr amp oldid 9343429, wikipedia, วิกิ หนังสือ, หนังสือ, ห้องสมุด,

บทความ

, อ่าน, ดาวน์โหลด, ฟรี, ดาวน์โหลดฟรี, mp3, วิดีโอ, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, รูปภาพ, เพลง, เพลง, หนัง, หนังสือ, เกม, เกม