ยาม

บทความนี้เกี่ยวกับหน่วยเวลา ยาม สำหรับยามรักษาการณ์ ดูที่ เจ้าหน้าที่รักษาความปลอดภัย

ยาม เป็นการนับเวลากลางคืนในประเทศไทยสมัยโบราณ และพบในการพากย์ภาพยนตร์จีนที่เรียกว่า ชั่วยาม โดยในจีนแบ่ง 1 วันเป็น 12 ชั่วยามตามที่บอกไว้ในธงชาติสาธารณรัฐจีน ขณะที่หนึ่งยามของไทยมีค่าประมาณ 3 ชั่วโมง

ยาม เป็นคำภาษาบาลีที่เรานำมาใช้ในภาษาไทย จนไม่คิดว่าเป็นคำบาลีแล้ว แต่มักก่อให้เกิดความสับสนในเวลาใช้อยู่คำหนึ่ง คือ คำว่า “ยาม” ซึ่งบาลีออกเสียงว่า “ยา-มะ”

คำที่เกี่ยวกับ “ยาม” ที่คนไทยเรารู้จักและเข้าใจดีคำหนึ่งก็คือ “แขกยาม” ซึ่งได้แก่แขกที่เป็นชาวอินเดีย มักจะเป็นแขกปาทาน นุ่งผ้าขาวโจงกระเบน ที่เรามักว่าจ้างให้มาอยู่ยามตามตลาด หรือโรงเลื่อยโรงสี ตลอดจนโรงแรมใหญ่ ๆ บางคนก็มีเตียงนอนถักด้วยเชือก เขามักจ้างเฝ้ายามเฉพาะในเวลากลางคืน แขกพวกนี้มักจะถือกระบองอันโต ๆ น่าเกรงขาม และมักจะตีเหล็กแผ่นเป็นสัญญาณบอกเวลาทุกชั่วโมง

คำว่า “ยาม” ที่เรานับกันตามแบบไทย ๆ กับ “ยาม” ของแขกตามที่ปรากฏในบาลีนั้นแตกต่างกัน ทั้งนี้เพราะคืนหนึ่งเราแบ่งเป็น 4 ยาม ยามละ 3 ชั่วโมง

• ตั้งแต่ย่ำค่ำ คือ 18 นาฬิกา ถึง 3 ทุ่ม (21 นาฬิกา) เป็นยามที่ 1
• หลังจาก 21 นาฬิกา หรือ 3 ทุ่ม ไปถึง 24 นาฬิกา หรือ เที่ยงคืน เราเรียกว่า ยาม 2 หรือ 2 ยาม
• หลัง 24 นาฬิกา ไปถึงตี 3 (3 นาฬิกา) เราเรียกว่า ยาม 3
• และหลังจากตี 3 ไปจนย่ำรุ่ง หรือ 6 นาฬิกา เราเรียกว่า ยาม 4 ซึ่งเป็นยามสุดท้ายของคืน

ยามตามคติบาลี

ในวรรณคดีไทยถือตามคติสันสกฤตว่า คืนหนึ่งมี 4 ยาม ยามหนึ่งมี 3 ชั่วโมง แต่คติที่ปรากฏในวรรณคดีบาลีรวมถึงวรรณคดีบาลีที่แปลแต่งเป็นภาษาไทยว่าไว้ต่างกัน คือกำหนดว่า คืนหนึ่งมี 3 ยาม ยามหนึ่งมี 4 ชั่วโมง เรียกยามทั้ง 3 ช่วงนี้ตามลำดับว่า ปฐมยาม (อ่านว่า ปะ -ถม-มะ -ยาม) ทุติยยาม (อ่านว่า ทุ -ติ-ยะ -ยาม) และปัจฉิมยาม (อ่านว่า ปัด-ฉิม-มะ -ยาม) ตามลำดับ

• ปฐมยาม หรือ ยามแรก ได้แก่ช่วงเวลา 18.00-22.00 น.
• ทุติยยาม หรือ ยามที่ 2 ได้แก่ช่วงเวลา 22.00-02.00 น. และ
• ปัจฉิมยาม หรือ ยามสุดท้าย ได้แก่ช่วงเวลา 02.00-06.00 น.

ยามตามคตินี้ปรากฏในเรื่องมงคลสูตรคำฉันท์ (อ่านว่า มง-คน-ละ -สูด-คำ-ฉัน) ซึ่งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์จากมงคลสูตรและอรรถกถามงคลสูตร (อ่านว่า อัด-ถะ-กะ -ถา-มง-คน-ละ -สูด) ความตอนหนึ่งกล่าวถึงเทวดามาเฝ้าพระพุทธเจ้าหลังพ้นปฐมยามหรือพ้นเวลา 22.00 น. ไปแล้ว เพื่อทูลถามพระพุทธเจ้าว่า สิ่งใดเป็นมงคล

ดูเพิ่ม

• ยามอุบากอง

อ้างอิง

• ราชบัณฑิตยสถาน ; ยาม,ยามตามคติบาลี
• ภาษาไทยไขขาน. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์แพร่พิทยา. ๒๕๒๘. หน้า ๑๐๐-๑๐๒.
• บทวิทยุรายการ "รู้ รัก ภาษาไทย" ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ ๑๗ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๓ เวลา ๗.๐๐-๗.๓๐ น.