สกุลรองเท้านารี

สกุลรองเท้านารี (Paphiopedilum) เป็นพันธุ์ไม้ประเภทกล้วยไม้ ตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2429 โดยนักพฤกษศาสตร์ชาวเยอรมัน มาจากรากศัพท์ภาษากรีกคือ Paphia หมายถึงเทพธิดาแห่งความรักและความงาม และ pedilon หมายถึงรองเท้าของผู้หญิง ซึ่งหมายถึงลักษณะกลีบดอกที่เป็นถุงลึกคล้ายรองเท้า พบทั่วไปในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

สกุลรองเท้านารี
ภาพวาดของ Paphiopedilum lawrenceanum
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร:	พืช
เคลด:	พืชดอก
เคลด:	พืชใบเลี้ยงเดี่ยว
อันดับ:	หน่อไม้ฝรั่ง
วงศ์:	กล้วยไม้
วงศ์ย่อย:	Cypripedioideae
สกุล:	รองเท้านารี
สปีชีส์
มีราวๆ 80 ชนิด
การกระจายพันธุ์
ชื่อพ้อง
Cordula Raf. Menephora Raf. Stimegas Raf.

ชื่อเรียกอื่นๆ

กล้วยไม้รองเท้านารีมีชื่อเรียกอื่นๆ อีกหลายชื่อ เช่น รองเท้านาง รองเท้าแตะนารี หรือ บุหงากะสุต ในภาษามาเลเซีย อันหมายถึงรองเท้าของสตรี เนื่องจากกลีบดอก หรือที่เรียกว่า “กระเป๋า”

แหล่งกำเนิด

กล้วยไม้รองเท้านารี มีแหล่งกำเนิดอยู่ในเขตอบอุ่น และเขตร้อนแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ตั้งแต่อินเดีย ฟิลิปปินส์ พม่า มาเลเซีย และในประเทศไทยซึ่งพบกล้วยไม้รองเท้านารีขึ้นอยู่ในป่าทั่วๆ ไป

ลักษณะเด่น

มีรูปร่างคล้ายกับรองเท้าของสตรีและรองเท้าไม้ของชาวเนเธอแลนด์ กระเป๋าของรองเท้านารีมีรูปร่างลักษณะและสีสันแตกต่างกันไปตามชนิดพันธุ์

ลักษณะทั่วไป

บางชนิดเกาะอาศัยอยู่ตามต้นไม้ แต่ส่วนใหญ่แล้วจะเป็นพวกที่ขึ้นอยู่ตามพื้นดินหรือซอกหินที่มีต้นไม้ใบหญ้าเน่าตายทับถมกัน เจริญงอกงามในที่โปร่ง ไม่ชอบที่รกทึบ แสงแดดส่องถึง รองเท้านารี เป็นกล้วยไม้ประเภทแตกกอเช่นเดียวกับ หวาย "คัทลียา" และ"ซิมบิเดียม" ต้นที่แท้จริงเรียกว่า "ไรโซม" (เหง้า)

ต้นหนึ่งหรือกอหนึ่งจะประกอบด้วยต้นย่อยหลายต้น รากออกเป็นกระจุกที่โคนต้นและมักจะทอดไปทางด้านราบมากกว่าหยั่งลึกลงไป หน่อใหม่จะแตกจากตาที่โคนต้นเก่า มีลำต้นสั้นมาก แต่ไม่มีลำลูกกล้วย ใบมีขนาดรูปร่างต่างกันไป บางชนิดมีใบยาว บางชนิดใบตั้งชูขึ้น บางชนิดใบทอดขนานกับพื้น บางชนิดใบมีลาย บางชนิดใบไม่มีลายแต่เป็นสีเดียวเรียบๆ

การออกดอกจะออกที่ยอด มีทั้งชนิดออกดอกเป็นดอกเดี่ยว และออกดอกเป็นช่อ กลีบดอกชั้นนอกกลีบบนมีขนาดใหญ่สะดุดตา ส่วนกลีบชั้นนอกคู่ล่างจะเชื่อมติดกันและมีขนาดเล็กลงจนส่วนปากบังมิดหรือเกือบมิด กลีบคู่ในซึ่งมีลักษณะเหมือนกันกางออกไปทั้ง 2 ข้างซ้ายขวาของดอก ส่วนกลีบในกลีบที่ 3 จะเปลี่ยนเป็น “กระเปาะ” คล้ายรูปรองเท้า

กระเปาะนี้มีหน้าที่รับน้ำฝนตกลงไปเพื่อชะล้างเกสรตัวผู้ไปตัดกับแผ่นเกสรตัวเมีย กล้วยไม้สกุลนี้จะมีทั้งเกสรตัวผู้และเกสรตัวเมียอยู่ในดอกเดียวกัน แต่จะมีเส้าเกสรแตกต่างจากกล้วยไม้ทั่วๆ ไป คือ ที่ปลายสุดของเส้าเกสร แทนที่จะเป็นอับเรณูกลับเป็นแผ่นบางๆ ซึ่งทางพฤกษาศาสตร์ถือเป็นเกสรที่เปลี่ยนรูปร่างไปใช้การไม่ได้ เรียกส่วนนี้ว่า “สตามิโนด” สำหรับเกสรตัวผู้ที่ใช้การได้มีอยู่ 2 ชุด โดยจะอยู่ถัดต่ำลงมาทั้ง 2 ข้างของเสาเกสรข้างละ 1 ชุด

ในแต่ละชุดจะมีอับเรณูลักษณะเป็นก้อนแข็งอยู่ 2 อัน ถัดต่ำลงมาจากส่วนนี้อีกจะเป็นยอดเกสรตัวเมียซึ่งเป็นแอ่งลึกลงไปยึดติดกับเส้าเกสร (ปกติส่วนนี้จะถูกหูกระเป๋าโอบหุ้มเอาไว้จนมิด) ภายในมีน้ำเมือกเหนียวสำหรับยืดเกสรตัวผู้ที่ตกลงไปในแอ่ง รังไข่อยู่ตรงส่วนของก้านดอก ภายในรังไข่ยังไม่มีการพัฒนาเป็นไข่อ่อน จนกระทั่งผสมเกสรแล้วจึงเกิดไข่อ่อนในรังไข่ รังไข่จะกลายเป็นฝักเมื่อฝักแก่จะแตกเมล็ดสามารถเจริญงอกงามเป็นต้นใหม่ได้ โดยธรรมชาติของกล้วยไม้สกุลรองเท้านารีทุกชนิด เมื่อออกดอกแล้วก็จะตายไป แต่ก่อนตายจะแตกหน่อทดแทน ซึ่งหน่อนี้ก็จะเจริญงอกงามเป็นต้นใหม่ต่อไป

อนุกรมวิธานย่อย

สกุลรองเท้านารีแบ่งออกเป็นหลายสกุลย่อย (subgenus) จากนั้นจึงแบ่งออกเป็นหมู่ (section) และหมู่ย่อย (subsection) ลงไปอีก

• สกุลย่อย Parvisepalum
• สกุลย่อย Brachypetalum
• สกุลย่อย Polyantha (orchid)|Polyantha^{[ต้องการตรวจสอบความถูกต้อง]}
  • หมู่ Mastigopetalum
  • หมู่ Polyantha
  • หมู่ Mystropetalum
  • หมู่ Stictopetalum
  • หมู่ Paphiopedilum
  • หมู่ Seratopetalum
  • หมู่ Cymatopetalum
  • หมู่ Thiopetalum
• สกุลย่อย Sigmatopetalum
  • หมู่ Spathopetalum
    • หมู่ย่อย Macronidium
    • หมู่ย่อย Spathopetalum
  • หมู่ Blepharopetalum
  • หมู่ Mastersianum
  • หมู่ Punctatum
  • หมู่ Barbata
    • หมู่ย่อย Lorapetalum
    • หมู่ย่อย Chloroneura
  • หมู่ Planipetalum
  • หมู่ Venustum
• สกุลย่อย Cochlopetalum

ตัวอย่างชนิด

• Paphiopedilum acmodontum (ฟิลิปปินส์)
• Paphiopedilum adductum
• Paphiopedilum × affine (P. appletonianum × P. villosum) (เวียดนาม)
• Paphiopedilum appletonianum (Hainan to Indochina)
• Paphiopedilum × areeanum (P. barbigerum × P. villosum var. annamense) (ยูนนาน)
• Paphiopedilum argus (เกาะลูซอน)
• Paphiopedilum armeniacum - Golden Slipper Orchid
• Paphiopedilum barbatum - Penang Slipper Orchid (ไทย ถึง เกาะสุมาตรา)
• Paphiopedilum barbigerum
• Paphiopedilum bellatulum - Egg-in-a-nest Orchid (ยูนนานถึงอินโดจีน)
• Paphiopedilum bougainvilleanum (หมู่เกาะโซโลมอน)
  • Paphiopedilum bougainvilleanum var. bougainvilleanum (หมู่เกาะโซโลมอนทางตอนเหนือ)
  • Paphiopedilum bougainvilleanum var. saskianum (หมู่เกาะโซโลมอนทางตอนใต้)
• Paphiopedilum bullenianum (มาเลเซีย)
  • Paphiopedilum bullenianum var. bullenianum (มาเลเซียตะวันตก)
  • Paphiopedilum bullenianum var. celebesense (ซูลาเวซีถึงมาลูกู)
• Paphiopedilum × burbidgei (P. dayanum × P. javanicum var. virens) (บอร์เนียว)
• Paphiopedilum callosum (อินโดจีนจนถึงมาเลเซีย)
  • Paphiopedilum callosum var. callosum (อินโดจีน) (รวม f. albinum, P. viniferum)
  • Paphiopedilum callosum var. potentianum (ไทย)
  • Paphiopedilum callosum var. warnerianum (ไทยถึงมาเลเซีย)
• Paphiopedilum charlesworthii
• Paphiopedilum ciliolare
• Paphiopedilum concolor
• Paphiopedilum × cribbii Averyanov (เวียนามภาคใต้)
• Paphiopedilum × dalatense (P. callosum × P. villosum var. annamense) (เวียดนาม)
• Paphiopedilum dayanum (บอร์เนียว)
• Paphiopedilum delenatii
• Paphiopedilum dianthum
• Paphiopedilum × dixlerianum (P. callosum × P. wardii) (พม่า)
• Paphiopedilum druryi (อินเดียใต้)
• Paphiopedilum emersonii
• Paphiopedilum × expansum ( P. hennisianum × P. philippinense) (ฟิลิปปินส์)
• Paphiopedilum exul (ไทย)
• Paphiopedilum fairrieanum (เทือกเขาหิมาลัยถึงรัฐอัสสัม)
• Paphiopedilum × fanaticum (P. malipoense × P. micranthum) (จีนตอนใต้)
• Paphiopedilum fowliei
• Paphiopedilum × frankeanum (P. superbiens × P. tonsum) (เกาะสุมาตรา)
• Paphiopedilum gigantifolium (ซูลาเวซี)
• Paphiopedilum glanduliferum (นิวกินี)
• Paphiopedilum glaucophyllum
• Paphiopedilum godefroyae (ไทย)
• Paphiopedilum gratrixianum
• Paphiopedilum × grussianum (P. dianthum × P. hirsutissimum var. esquirolei) (กวางสี)
• Paphiopedilum hangianum Perner & O.Gruss (ยูนนานถึงเวียดนาม) (รวม f. album, P. singchii)
• Paphiopedilum haynaldianum (เกาะลูซอนและเกาะเนกรอส)
• Paphiopedilum helenae Aver. (เวียดนามตอนเหนือ) (รวม P. delicatum)
• Paphiopedilum hennisianum (ฟิลิปปินส์)
• Paphiopedilum henryanum (SE Yunnan, Guangxi to N Vietnam)
• Paphiopedilum × herrmannii (P. helenae × P. hirsutissimum var. esquirolei) (Vietnam)
• Paphiopedilum hirsutissimum (Assam to S China)
  • Paphiopedilum hirsutissimum var. chiwuanum (China: Yunnan)
  • Paphiopedilum hirsutissimum var. esquirolei (Yunnan, Guizhou, Guangxi to N & E Indochina)
  • Paphiopedilum hirsutissimum var. hirsutissimum (Assam to Myanmar)
• Paphiopedilum hookerae (Borneo)
  • Paphiopedilum hookerae var. hookerae (Borneo: Sarawak, W. Kalimantan)
  • Paphiopedilum hookerae var. volonteanum (Borneo: Sabah)
• Paphiopedilum insigne (Assam: Meghalaya)
• Paphiopedilum intaniae (Sulawesi)
• Paphiopedilum javanicum (Sumatra, Borneo to Lesser Sunda Islands)
  • Paphiopedilum javanicum var. javanicum (Sumatra to Lesser Sunda Islands)
  • Paphiopedilum javanicum var. virens (Borneo: Sabah to N Sarawak)
• Paphiopedilum × kimballianum (P. dayanum × P. rothschildianum) (Borneo: Mt. Kinabalu)
• Paphiopedilum kolopakingii (Borneo: C Kalimantan)
• Paphiopedilum lawrenceanum (Borneo - Sarawak, Sabah)
• Paphiopedilum liemianum (N. Sumatra)
• Paphiopedilum × littleanum (P. dayanum × P. lawrenceanum) (Borneo)
• Paphiopedilum lowii (W & C Malesia)
  • Paphiopedilum lowii var. lowii (W & C Malaysia)
  • Paphiopedilum lowii var. lynniae (Borneo)
  • Paphiopedilum lowii var. richardianum (Sulawesi)
• Paphiopedilum malipoense - Jade Slipper Orchid (including P. jackii)
• Paphiopedilum mastersianum (Lesser Sunda Islands to Maluku)
  • Paphiopedilum mastersianum var. mastersianum (Maluku: Ambon, Buru)
  • Paphiopedilum mastersianum var. mohrianum (Lesser Sunda Islands: Flores)
• Paphiopedilum × mattesii (P. barbatum × P. bullenianum) (Peninsular Malaysia)
• Paphiopedilum micranthum - Silver Slipper Orchid, Hard-leaved Pocket Orchid
• Paphiopedilum niveum (Peninsular Thailand to N Peninsular Malaysia)
• Paphiopedilum ooii
• Paphiopedilum papuanum (New Guinea)
• Paphiopedilum parishii (Assam to W Yunnan)
• Paphiopedilum × pereirae (P. exul × P. niveum) (Peninsular Thailand)
• Paphiopedilum × petchleungianum (P. dianthum × P. villosum) (China: SE Yunnan)
• Paphiopedilum philippinense (Philippines to N Borneo)
  • Paphiopedilum philippinense var. philippinense (Philippines to N Borneo)
  • Paphiopedilum philippinense var. roebelenii (Philippines: Luzon)
• Paphiopedilum × powellii (P. callosum × P. exul) (Peninsular Thailand)
• Paphiopedilum × pradhanii (P. fairrieanum × P. venustum) (E Himalaya)
• Paphiopedilum primulinum (Sumatra: S Aceh)
  • Paphiopedilum primulinum var. primulinum
  • Paphiopedilum primulinum var. purpurascens
• Paphiopedilum purpuratum (S China to Hainan)
  • Paphiopedilum purpuratum var. hainanense (Hainan)
  • Paphiopedilum purpuratum var. purpuratum (China: Yunnan, Hong Kong, Guangdong)
• Paphiopedilum randsii (Philippines: N Mindanao)
• Paphiopedilum rhizomatosum (Myanmar)
• Paphiopedilum rothschildianum - King of the Paphs
• Paphiopedilum saccopetalum (China: SE Guanxi)
• Paphiopedilum sanderianum (NW Borneo: Gunung Mulu)
• Paphiopedilum sangii (N Sulawesi)
• Paphiopedilum schoseri (Sulawesi to Maluku)
• Paphiopedilum × shipwayae (P. dayanum × P. hookerae). (Borneo)
• Paphiopedilum × siamense (P. appletonianum × P. callosum) (Thailand)
• Paphiopedilum spicerianum
• Paphiopedilum × spicerovenustum (P. spiceranum × P. venustum) (Assam)
• Paphiopedilum stonei (Borneo: Sarawak)
  • Paphiopedilum stonei var. platyphyllum (Borneo: Sarawak)
  • Paphiopedilum stonei var. stonei (Borneo: S Sarawak)
• Paphiopedilum sugiyamanum (Borneo: Sabah)
• Paphiopedilum sukhakulii (NE Thailand)
• Paphiopedilum supardii (Borneo: SE Kalimantan)
• Paphiopedilum superbiens (N & W Sumatra)
• Paphiopedilum thaianum (Thailand)
• Paphiopedilum tigrinum (including P. smaragdinum)
• Paphiopedilum tonsum (Rchb.f.) Stein (N & W Sumatra) (including f. alboviride)
• Paphiopedilum tranlienianum (Vietnam)
  • Paphiopedilum tranlienianum f. alboviride (Vietnam)
• Paphiopedilum urbanianum
• Paphiopedilum usitanum (Philippines)
• Paphiopedilum vejvarutianum (Thailand: Kanchanaburi)
• Paphiopedilum × venustoinsigne (P. insigne × P. venustum) (Assam)
• Paphiopedilum venustum (E Nepal to NE Bangladesh)
• Paphiopedilum victoria-mariae (W Sumatra)
• Paphiopedilum victoria-regina (including P. chamberlainianum)
• Paphiopedilum × vietenryanum (P. gratrixianum × P. henryanum) (China: Yunnan)
• Paphiopedilum vietnamense Gruss & Perner (Vietnam)
• Paphiopedilum villosum (Assam to S China)
  • Paphiopedilum villosum var. annamense (Yunnan and Guangxi to Indochina)
  • Paphiopedilum villosum var. boxallii (Myanmar)
  • Paphiopedilum villosum var. villosum (Assam to Thailand) (including P. densissimum)
• Paphiopedilum violascens (N & E New Guinea, Manus Island)
• Paphiopedilum wardii Summerh. - Rainbow Orchid (SW Yunnan to Myanmar) (including f. alboviride)
  • Paphiopedilum wardii var. teestaensis (China: SW Yunnan)
• Paphiopedilum × wenshanense (P. bellatulum × P. concolor, including P. × conco-bellatulum)
• Paphiopedilum wentworthianum (Solomon Islands)
• Paphiopedilum wilhelminae (C New Guinea)

รองเท้านารีในประเทศไทย

ตามรายงานในประเทศไทยพบรองเท้านารีชนิดต่าง ๆ ดังนี้

• รองเท้านารีคางกบคอแดง (P. appletonianum var. wolterianum)
• รองเท้านารีม่วงสงขลา หรือรองเท้านารีคางกบภาคใต้ (P. barbatum)
• รองเท้านารีฝาหอย (P. bellatulum)
• รองเท้านารีคางกบ, รองเท้านารีคางกบคอขาว หรือ รองเท้านารีไทยแลนด์ (P. callosum)
• รองเท้านารีดอยตุง (P. charlesworthii)
• รองเท้านารีเหลืองปราจีน หรือรองเท้านารีเหลืองกาญจน์ หรือรองเท้านารีเหลืองอุดร (P. concolor)
• รองเท้านารีเชียงดาว (P. dianthum)
• รองเท้านารีเหลืองกระบี่ (P. exul)
• รองเท้านารีอินทนนท์ลาว (P. gratrixianum)
• รองเท้านารีขาวชุมพร (P. godefroyae)
• รองเท้านารีเหลืองตรัง หรือรองเท้านารีเหลืองพังงา (P. godefroyae var. leucochilum)
• รองเท้านารีเหลืองเลย (P. hirsutissimum var. esquirolei)
• รองเท้านารีอินซิกเน่ (P. insigne)
• รองเท้านารีขาวสตูล (P. niveum)
• รองเท้านารีเมืองกาญจน์ (P. parishii)
• รองเท้านารีปีกแมลงปอ หรือ รองเท้านารีสุขะกุล (P. sukhakulii)
• รองเท้านารีขาวพังงา หรือ รองเท้านารีไทย (P. thaianum)
• รองเท้านารีอินทนนท์ (P. villosum)
• รองเท้านารีช่องอ่างทอง (P. × ang-thong) บ้างพิจารณาเป็นลูกผสมธรรมชาติ บ้างถือเป็นชนิด บ้างถือเป็นชนิดย่อยของ รองเท้านารีขาวชุมพร
• รองเท้านารีเกาะช้าง (P. × siamense) เป็นลูกผสมธรรมชาติ ระหว่างรองเท้านารีคางกบคอขาว และรองเท้านารีคางกบคอแดง

อ้างอิง

• กล้วยไม้เมืองไทย, รศ.ดร. อบฉันท์ ไทยทอง, สำนักพิมพ์บ้านและสวน

แหล่งข้อมูลอื่น

• Orchid Picture Gallery
• Paphiopedilum Photo Gallery from "SlipperOrchids.info"