อิลราชคำฉันท์

อิลราชคำฉันท์ เป็น วรรณคดี คำฉันท์ที่ได้รับการยกย่องว่าแต่งดี มีความไพเราะ และนิยมใช้เป็นแบบอย่างในการแต่งคำฉันท์มาช้านาน แม้จะมีความยาวเพียง 329 บท ตีพิมพ์เป็นหนังสือเล่มเล็กเพียง 36 หน้ากระดาษเท่านั้น นับเป็นคำฉันท์อีกเรื่องหนึ่งที่นักศึกษาวรรณคดีเอ่ยถึงเสมอ

อิลราชคำฉันท์
ชื่ออื่น ๆ	-
กวี	มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ)
ประเภท	นิทาน
คำประพันธ์	คำฉันท์
ความยาว	329 บท
ยุค	รัตนโกสินทร์
ปีที่แต่ง	พ.ศ. 2456
ลิขสิทธิ์	-
ส่วนหนึ่งของสารานุกรมวรรณศิลป์

ผู้ประพันธ์อิลราชคำฉันท์คือ มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) แต่งเมื่อครั้งยังมีบรรดาศักดิ์เป็นหลวงสารประเสริฐ

ประวัติ

ในสมัยรัชกาลที่ 6 นับว่าเป็นยุคทองของวรรณคดีไทยอีกยุคหนึ่ง ด้วยองค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเป็นกวี ขณะเดียวกันการศึกษาในประเทศก็กว้างขวางมากขึ้น อีกทั้งยังมีนักเรียนไทยได้รับทุนการศึกษาไปเรียนในต่างประเทศ วงการวรรณกรรมจึงมีความคึกคักและเปลี่ยนไหวมากเป็นพิเศษ

อย่างไรก็ตาม พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเป็นห่วงว่า ธรรมเนียมการแต่งคำประพันธ์อันงดงามแบบเดิมนั้น กำลังจะเลือนหายไป เพราะผู้คนจำนวนมากมองว่าเก่าคร่ำครึ ล้าสมัย จึงทรงแนะนำให้หลวงสารประเสริฐ (ในเวลานั้น) ได้แต่งหนังสือตามธรรมเนียมดั้งเดิมไว้บ้าง เพื่อเพิ่มพูนและผดุงรักษาวรรณศิลป์อย่างเดิมเอาไว้

หลวงสารประเสริฐยังไม่ได้แต่งหนังสือตามรับสั่ง เพราะยังหาเรื่องไม่ได้ แต่ครั้นเมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์เรื่อง "บ่อเกิดรามเกียรติ์" หลวงสารประเสริฐได้อ่าน นิทานเรื่องอิลราช ในอุตตรกัณฑ์แห่งรามายณะ ก็ชอบใจ และเอามาเป็นเนื้อหาที่จะแต่งหนังสือตามรับสั่งดังกล่าว

เนื้อเรื่อง

ในนครพลหิกา มีกษัตริย์ครองนคร ทรงพระนามว่า ท้าวอิลราช เป็นกษัตริย์ที่เปี่ยมด้วยคุณธรรม วันหนึ่งในวสันตฤดู ทรงออกป่าล่าสัตว์พร้อมบริวาร จนถึงตำบลที่กำเนิดของพระขันทกุมาร ในเวลานั้น พระอิศวรกำลังล้อเล่นกับพระอุมา ชายา ทรงจำแลงกายเป็นสตรี และบันดาลให้ทุกสิ่งในนั้นเป็นสตรีทั้งหมด ครั้นเมื่อท้าวอิลราชและข้าราชบริพารผ่านเข้าไปในป่าดังกล่าว ก็กลายเป็นสตรีไปทั้งหมด

ครั้นเมื่อท้าวอิลราชกลายเป็นสตรี ก็ตกใจ ทูลขออภัยจากพระอิศวร พระอิศวรไม่ทรงยอม แต่พระอุมาเทวีประทานพรให้กึ่งหนึ่ง คือเป็นบุรุษและสตรีสลับกันไปเดือนละเพศ เมื่อเป็นบุรุษ ชื่อ อิลราช เมื่อเป็นสตรี ชื่อนางอิลา

เมื่อถึงเดือนที่เป็นสตรี นางอิลาและบริวารสตรีพากันไปเที่ยวเล่นในป่า และเผอิญพบกับพระพุธ ที่กำลังบำเพ็ญตนในป่า นางอิลาได้อยู่เป็นชายาของพระพุธ จนครบเดือน เมื่อเป็นบุรุษ ก็ลืมความเป็นไปในภาคสตรีเพศ และเป็นเช่นนี้กระทั่งเก้าเดือน นางอิลาก็ให้ประสูติกุมารองค์หนึ่ง พระพุธให้นามว่า ปุรุรพ

เมื่อท้าวอิลราชคืนมาเป็นบุรุษ พระพุธเห็นใจ จึงประชุมมหาฤษีเพื่อหาทางแก้ไขคำสาปให้แก่ท้าวอิลราช ในที่สุดที่ประชุมตกลงทำพิธีอัศวเมธ ทำให้ท้าวอิลราชคืนมาเป็นเพศบุรุษอีกครั้ง

คำประพันธ์

อิลราชคำฉันท์ แต่งด้วยคำประพันธ์ประเภทฉันท์ ประกอบด้วยฉันท์ชนิดต่าง ๆ 15 ชนิด เป็นกาพย์ 2 ชนิด คือ;

• กาพย์ฉบัง
• กาพย์สุรางคนางค์

ส่วนฉันท์ในเรื่องนี้ ได้แก่;

• กมลฉันท์
• โตฏกฉันท์
• ภุชงคประยาตฉันท์
• มาณวกฉันท์
• มาลินีฉันท์
• วสันตดิลกฉันท์
• สัททุลวิกกีฬิตฉันท์
• สัทธราฉันท์
• สาลินีฉันท์
• อินทรวิเชียรฉันท์
• อินทวงศ์ฉันท์
• อีทิสังฉันท์
• อุปชาติฉันท์
• อุปัฏฐิตาฉันท์
• อุเปนทรวิเชียรฉันท์

บางตอนจากอิลราชคำฉันท์

วสันตดิลก

เรืองรองพระมนทิรพิจิตร		กลพิศพิมานบน
ก่องแก้วและกาญจนระคน		รุจิเรขอลงกรณ์

ช่อฟ้าก็เฟื้อยกลจะฟัด		ดลฟากทิฆัมพร
บราลีพิไลพิศบวร		นภศูลสล้างลอย

เชิงบัทม์พระบัญชรเขบ็จ		มุขเด็จก็พราวพลอย
เพดานก็ดารกพะพรอย		พิศเพียงนภาพพลาม

สิงหาสน์จรูญจตุรมุข		บมิแผกพิมานงาม
พื้นภาพอำพนพิพิธตาม		ตะละเนื่องพนังนอง

ฉบัง

คล่ำคล่ำส่ำรถอลง-		กตแก้วกำกง
ประกอบกนกแนมงอน

ริ้วริ้วทิวธงสลอน		ลิ่วลิ่วเล็งงอน
ก็เงื้อมสง่าโง้งงาม

ครึกครื้นตื้นไพรไต่ตาม		พ้นพนาราม
บรรลุณแหล่งพลหินท์

อ้างอิง

1. อิลราชคำฉันท์