虫

หน้านี้จะอธิบายเกี่ยวกับความแตกต่างของคำว่า มุชิ (ที่โดยทั่วไปแปลว่า แมลง) ในหลายความหมายตามตัวอักษร むし, 虫, 蟲

ก่อนอื่นลองมาทำความเข้าใจความหมายในพจนานุกรมก่อน

• （สมุนไพรศาสตร์）คำเรียกรวมสัตว์ตัวเล็กๆ ที่ไม่ใช่มนุษย์, สัตว์ใหญ่, นก, ปลา คือใช้เรียกพวกแมลง
• สัตว์จำพวกหนอนรวมถึงพยาธิด้วย。
  • อาการปวดท้องที่อาจมีสาเหตุมาจากพยาธิ。
  • จิตใต้สำนึก สมัยก่อนเชื่อว่าในร่างกายคนมีหนอนอยู่ในหัวใจหรือร่างกายของคนที่คอยทำให้เกิดอารมณ์ต่างๆ

ด้านล่างคือคำอธิบายที่ละเอียด

ตัวอักษร 虫 และ 蟲 ในสมัยจีนโบราณ

 

ดั้งเดิมคันจิตัวนี้ 虫 เป็นตัวอักษรที่เขียนแทนลักษณะของงู

คันจิ 虫 ดั้งเดิมแล้วมาจากการเขียนลักษณะของงู โดยเฉพาะงูที่มีพิษ (mamushi) ซึ่งจะมีเสียงอ่านว่า ki จะเป็นคันจิที่มีความหมายแยกกันกับ 蟲 

คันจิ 蟲 ตามความหมายดั้งเดิมแล้วเป็นตัวอักษรที่แสดงถึงสิ่งมีชีวิตทั้งหมดรวมทั้งมนุษย์ด้วย  、จึงทำให้ตัวอักษรคันจิตัวนี้อ่านว่า "chū"「チュウ」ด้วยเช่นกัน ในหนังสือยุคโบราณจะมีการใช้คำว่า「羽蟲」(uchū) ซึ่งหมายถึง "สัตว์ปีก",  「毛蟲」(kechū) หมายถึง "สัตว์ทั่วไป" (ที่มีขน),  「鱗蟲」(rinchū) หมายถึง สัตว์มีเกล็ด (ปลาและสัตว์เลื้อยคลานกินแมลง),「介蟲」(kaichuu) หมายถึง สัตว์จำพวกเต่า, สัตว์มีเปลือกแข็ง, หอย และ 「裸蟲」(rachū) หมายถึง มนุษย์ (สัตว์ที่ไม่มีขน) แต่เนื่องจากตัวอักษร「蟲」มีจำนวนขีดมากจึงทำให้เกิดการย่อตัวอักษรขึ้นจนกลายเป็น「虫」จึงทำให้ไปซ้ำกับตัวอักษร「虫」ที่มีอยู่ก่อนแล้ว ดังนั้นตัวอักษร 「蟲」ที่มีความหมายว่าสิ่งมีชีวิตทั้งหมดได้สูญสิ้นความหมายไป อีกทั้งมีการอ่านออกเสียงว่า 「チュウ」(chū) ซึ่งไปซ้ำกับ「虫」ความหมายก็เริ่มปะปนกันไปความหมายของงูก็เริ่มหายไปกลายเป็นสัตว์ที่มีขนาดเล็กลงกว่านั้นคือแมลงนั่นเอง

ตัวอักษรที่เกี่ยวกับ "มังกร"「竜(龍)」(ryū) ซึ่งเป็นสัตว์เทพในตำนานความเชื่อของประเทศจีน และเป็นสัตว์ในจินตนาการบางตัวจะมีตัวอักษรคันจิตัว 虫 เป็นส่วนประกอบหรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า 虫偏 (mushi-hen) ตัวอย่าง เช่น 「蛟」(mizuchi) หมายถึง มังกรที่อาศัยอยู่ในน้ำหรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า 蛟竜 (kouryū) หรือ 水霊 (mizuchi) และ 蜃 (shin) หมายความว่า มังกรที่อาศัยอยู่ในน้ำเหมือนกัน ในภาษาญี่ปุ่นมีคำหนึ่งว่า 蜃気楼 (shinkiroū) ที่แปลว่า ภาพมิราจ ซึ่งสันนิษฐานกันว่ามีมาจากการที่มังกรหายใจออกมาแล้วระเหยเป็นไอน้ำ ส่วนคันจิที่แปลว่า "สายรุ้ง" 虹 (kō, niji) ซึ่งมีความเชื่อว่ารุ้งเป็นร่างอวตารของมังกร ดังที่ได้เห็นในคำว่า 虹蛇 (kōda, nijihebi) หมายถึง สัตว์ในเทพนิยายที่สามารถสร้างปรากฏการณ์ฝนตกได้ แต่ปัจจุบันยังคงถกเถียงกันอยู่ว่า ตัวอักษรคันจิที่เกี่ยวกับมังกร 竜 (龍) นั้นใช้ความหมายของอักษรตัวแมลง 蟲 เป็น 虫偏 (mushi-hen, ตัวประกอบทางด้านซ้ายของคันจิ) เพื่อให้ความหมายว่ามังกรเป็น "สัตว์" ในจินตนาการหรือไม่ หรืออีกประการหนึ่งใช้ตัวอักษร 虫 เป็น 虫偏 ในความหมายที่มังกรเป็น "งูเทพเจ้า" หรือไม่

การใช้คำว่า "むし" หรือ "虫" ในช่วงยุคโบราณถึงยุคสมัยใหม่ของญี่ปุ่น

ในภาษาญี่ปุ่นคำว่า "​むし" (mushi) มีขอบเขตการใช้ที่กว้างขนาดไหนยังไม่สามารถกำหนดได้ชัดเจน โดยคำว่า "むし" (mushi) ในภาษาญี่ปุ่น กับตัวอักษร 虫 ที่รับมาจากภาษาจีนนั้นมีการใช้งานที่ซับซ้อนและหลอมรวมกันจนไม่สามารถหาขอบข่ายของการใช้งานได้อย่างชัดเจน

 

mamushi

คำว่า mamushi まむし มีนานแล้วในภาษาญี่ปุ่น ซึ่งมีการใช้เหมือนตัวอักษร 虫 ที่มาจากภาษาจีนที่มีความหมายถึงสัตว์จำพวกงู

 

ที่ประเทศญี่ปุ่นมีความเชื่อหนึ่งที่เรียกว่า "ซันชิโนะมุฌิ" (三尸の虫) สิ่งนี้เป็นคำสอนที่มาจากประเทศจีน 庚申信仰（三尸説）ซึ่งมีความเชื่อว่า ในร่างกายมนุษย์มีหนอนอยู่ 3 ชนิด หากนอนหลับในวัน 庚申 (kōshin) หนอนทั้ง 3 ชนิดนั้นจะออกจากร่างแล้วขึ้นไปบนสวรรค์เพื่อรายงานกรรมที่ไม่ดีของบุคคลดังกล่าว หลังจากนั้นสวรรค์ก็จะตัดสินตามรายงานดังกล่าวเพื่อกำหนดอายุขัย ดังนั้นในวัน kōshin ทุกคนจะมารวมตัวกันแล้วพูดคุยเรื่องสัพเพเหระกันอย่างครื้นเครงและไม่ออกไปข้างนอกบ้านเพื่อป้องกันไม่ให้หนอนในตัวออกไปบอกความผิดของตัวเองแก่สวรรค์ในวันนั้นนั่นเอง    

เนื่องจากมีความเชื่อเรื่องหนอนอยู่ในตัวมนุษย์มากมาย ดังนั้นจึงทำให้เกิดสำนวนเหล่านี้ขึ้นมาในภาษาญี่ปุ่น

虫の知らせ (mushi no shirase)

ลางสังหรณ์ การรู้สึกถึงสิ่งที่ไม่ปกติหรือรู้สึกถึงเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นห่างไกลเหมือน 虫 ที่อยู่ในร่างกายเป็นสิ่งที่ทำนายให้รู้

腹の虫(hara no mushi)

• 腹の虫が治まらない : hara no mushi ga osamaranai การที่รู้สึกไม่พอใจอยู่ตลอดเวลา
• 腹の虫が鳴く : hara no mushi ga naku การหิวจนท้องร้อง

虫の居所が悪い(mushi no idokoro ga warui)

อารมณ์ไม่ดี มีความเชื่อว่าหนอนที่อยู่ในร่างกายของคนๆนั้นไม่สงบจึงทำให้เกิดอาการอารมณ์เสีย

虫が（の）いい (mushi no/ga ii)

การทำตามใจตัวเอง

虫が（の）好かない (mushi no/ga sukanai)

การไม่พอใจ

獅子身中の虫 (shishishinchū no mushi)

การเป็นคนในแต่กลับทำความเสียหายเสียเอง

การใช้คำว่า ムシ、虫、蟲 ในปัจจุบันของญี่ปุ่น

 

แมลงต่างๆ

หากพูดเกี่ยวกับคำว่า "むし" (mushi) ในรับอนุบาลหรือประถมแล้วส่วนใหญ่จะหมายถึง "แมลงต่างๆ" 

ผู้คนส่วนใหญ่เข้าใจว่า "むし" คือ แมลง, แมงมุม, ตะขาบ, แมลงปีกแข็ง และหนอนต่างๆ ที่เป็นตัวอ่อนของแมลง เป็นต้น ส่วนมากจะเป็นสัตว์ขาปล้อง แต่ไม่รวมพวกกุ้งหรือปู ดังนั้นคำนี้จึงมีความแตกต่างกับการแบ่งประเภทเป็นสัตว์ขาปล้องตามวิทยาศาสตร์

ทั้งนี้ คำว่า むし ยังคงรวมสัตว์จำพวกหนอนเช่น ไส้เดือนเอาไว้ด้วย อีกทั้งหอยทากก็อยู่ในขอบข่ายของคำนี้ และยังมีคำเรียกงูว่า "หนอนยาว" (長虫、nagamushi) อีกด้วย

mushi ムシ ที่เป็นชื่อเรียกในเชิงวิชาการ

ปัจจุบันนี้ในอนุกรมวิธานมีการใช้คำว่า mushi ในการเรียนสัตว์ตัวเล็กๆ หลายคำ ตัวอย่างเช่น 

• สัตว์จำพวกหนอนตัวแบนที่เรียกว่า พลานาเลีย (ウズムシ,uzumushi)
• สัตว์จำพวกนีเมอร์เทีย (ヒモムシ, himomushi)
• สัตว์จำพวกหนอนถั่ว (ホシムシ, hoshimushi)
• สัตว์จำพวกมอลลัสก้า (フナクイムシ,funakuimushi)

สิ่งมีชีวิตเซลล์เดียวที่สามารถเคลื่อนไหวได้ กล่าวคือพวกโพรโตซัว เช่น พารามีเซียมก็มีชื่อภาษาญี่ปุ่นว่า zoumushi หรือ rappamushi เป็นต้น

ไม่ว่าอย่างไรก็ตาม ส่วนมากแล้วจะหมายถึงสัตว์ขาปล้องที่อาศัยอยู่บนบก เช่น สัตว์หลายขา, สัตว์หกขา, แมลงมุม, สัตว์มีเปลือกแข็ง เป็นต้น

และสัตว์จำพวกหอยก็มีคันจิที่มีส่วนประกอบของแมลงอยู่มากเช่นกัน เช่น 蛤 (hamaguri)

ในทางศัพท์วิชาการ สัตว์ที่เป็นเสมือนตัวแทนของสัตว์เลื้อยคลานก็คือตุ๊กแกซึ่งเป็นสัตว์ที่มีสายพันธุ์ที่หลากหลาย ยังมีการเรียกว่า 爬蟲類 (hachūrui, สัตว์ที่เลื้อยคลาน) ซึ่งมีคันจิตัว 蟲 อยู่ด้วย

ปัจจุบันนี้การใช้อักษรตัว 蟲 ลดน้อยลง ซึ่งจำนวนเส้นขีดที่มีมากทำให้คันจิตัวนี้มีความสลับซับซ้อน จึงมีการใช้อื่นๆที่แตกต่างไปที่ไม่ใช่คันจิที่มีความหมายถึงสิ่งมีชีวิตทั่วไป กล่าวคือ มีการใช้คันจิตัวนี้แสดงความหมายของสิ่งมีชีวิตที่ประหลาดจำเพาะ ตัวอย่างเช่นในมังงะเรื่อง kaza no tani no naushika『風の谷のナウシカ』หรือ mushishi『蟲師』เป็นต้น

สำนวนที่เกี่ยวข้องกับ mushi

ตามที่ได้อธิบายไปข้างต้น ในสมัยเก่าถึงสมัยใหม่ของญี่ปุ่นมีความเชื่อว่าในตัวมนุษย์มีหนอนอยู่ จึงเกิดสำนวนเหล่านี้ขึ้นมา

虫の息 (mushi no iki)

อาการโคม่าปางตาย, อาจทำให้นึกถึงลมหายใจแผ่วเบาของแมลงหรือสัตว์เล็กๆ ที่อ่อนแอ แต่ความจริงแล้วสำนวนนี้ไม่ได้ใช้แสดงเกี่ยวกับการหายใจ

悪い虫が付く(warui mushi ga tsuku)

การมีคนไม่ดีมาตีสนิทด้วย

虫酸が走る (mushizu ga hashiru)

การมีความรู้สึกแค้นเคือง

虫も殺さぬ (mushi mo korosanu)

การเป็นคนสงบเรียบร้อย

飛んで火に入る夏の虫 (tonde hi ni iru) natsunomushi）

การนำตัวเองเข้าไปสู่อันตรายหรือความผิดพลาดด้วยตัวเอง, แมลงที่ชอบเล่นไฟบินเข้าไปหาไฟตอนกลางคืนทำให้ตัวเองโดนไฟเผาไหม้ตาย (แมงเม่าบินเข้ากองไฟ)

蓼食う虫も好きずき (tadekuu mushi mo sukizuki)

ความชอบแต่ละคนไม่เหมือนกัน ซึ่งเป็นการนำต้น 蓼 (tade) ที่มีรสขมมาเปรียบเปรย โดยแมลงส่วนมากไม่ชอบกินใบของพืชดังกล่าว แต่ก็ยังคงมีแมลงที่ชอบรสชาติของใบนั้นเช่นกัน

一寸の虫にも五分の魂 (issun no mushinimo gobun no tamashī)

ถึงแม้จะตัวเล็กก็ยังมีพลังและตัวตน

สำนวนต่อไปนี้ใช้ในความหมายลบ

弱虫 (yowamushi)

คนขี้ขลาด, คนอ่อนแอ

泣き虫 (yowamushi)

คนขี้แย

点取り虫 (tentorimushi)

คนที่อิจฉาคนที่ได้คะแนนสูงที่สุด เช่น ในการทำข้อสอบ

人格的な虫 (jinkakutekina mushi)

คนที่ชอบสร้างความรำคาญให้คนรอบข้างโดยไม่รู้จักความเป็นคน

อ้างอิง

1. 岩下均 『虫曼荼羅: 古典に見る日本人の心象』春風社、2004年、p.10