พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช

นายพลโท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช (15 มีนาคม พ.ศ. 2399 – 16 เมษายน พ.ศ. 2468) พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว อดีตผู้บัญชาการกรมคชบาล องคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นเอก
ผู้บัญชาการกรมพระคชบาล
ดำรงตำแหน่ง	27 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 - 30 กันยายน พ.ศ. 2460
จเรสัตว์พาหนะทหารบกและการทหารม้า
ดำรงตำแหน่ง	30 กันยายน พ.ศ. 2460 - 16 เมษายน พ.ศ. 2468
หม่อม	11 คน
พระบุตร	37 องค์
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าจอมมารดาจันทร์ พระสนมเอก
ประสูติ	15 มีนาคม พ.ศ. 2399 พระบรมมหาราชวัง ประเทศสยาม
สิ้นพระชนม์	16 เมษายน พ.ศ. 2468 (69 ปี) วังถนนพระอาทิตย์ ประเทศสยาม

พระประวัติ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช เมื่อประสูติมีพระนามว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 23 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาจันทร์ พระสนมเอก เมื่อวันศุกร์ เดือน 4 ขึ้น 9 ค่ำ ปีเถาะ สัปตศก จ.ศ. 1217 ตรงกับวันที่ 15 มีนาคม พ.ศ. 2398 (ปัจจุบันคือ พ.ศ. 2399)

ปี พ.ศ. 2419 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาเป็นพระองค์เจ้าต่างกรมและให้ออกวัง มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมเดช ครุฑนาม ทรงศักดินา 15,000 ตามพระราชกำหนดอย่างพระองค์เจ้าต่างกรมในพระบรมมหาราชวัง แล้วให้ทรงตั้งเจ้ากรมเป็นหมื่นอดิศรอุดมเดช ถือศักดินา 600 ปลัดกรมเป็นหมื่นภูเบศรบริรักษ์ ถือศักดินา 400 และสมุห์บาญชีเป็นหมื่นประจักษ์พลขันธ์ ถือศักดินา 300 โดยในการออกวังให้ทรงย้ายจากพระตำหนักสวนกุหลาบในบริเวณพระบรมมหาราชวังและโปรดเกล้าฯ ให้สร้างวังท้ายวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามพระราชทาน แล้วเสด็จพระราชดำเนินพระราชทานพระสุพรรณบัฏที่วังตามประเพณีซึ่งใช้อยู่ในเวลานั้น

ปี พ.ศ. 2456 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เลื่อนพระอิสริยยศเป็นกรมหลวง มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช ครุฑนาม ทรงศักดินา 15,000 ตามพระราชกำหนดอย่างพระองค์เจ้าต่างกรมในพระบรมมหาราชวัง แล้วให้ทรงเลื่อนเจ้ากรมเป็นหลวงอดิศรอุดมเดช ถือศักดินา 800 ปลัดกรมเป็นขุนภูเบศร์บริรักษ์ ถือศักดินา 600 สมุห์บาญชีคงเป็นหมื่นประจักษ์พลขันธ์ ถือศักดินา 400

ในตอนปลายพระชนม์ชีพ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช มีพระอาการประชวรพระปัปผาสะ ครั้นถึง ณ วันที่ 16 เมษายน พ.ศ. 2468 เวลา 19.20 น. ก็สิ้นพระชนม์โดยสงบ แวดล้อมด้วยพระโอรส พระธิดา หม่อม และพระประยูรญาติอันสนิท เป็นที่เศร้าโศกสลดเสียดายแก่ผู้ใกล้ชิดพระองค์ทั่วกัน สิริพระชันษาได้ 69 ปี 1 เดือน 13 วัน ได้รับพระราชทาน พระโกศทองน้อย บรรจุพระศพ ตั้งบำเพ็ญพระกุศล ณ วังถนนพระอาทิตย์ และ พระราชทานเพลิงพระศพเมื่อวันที่ 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2468 ณ พระเมรุ ท้องสนามหลวง

การทรงงาน

ในตอนต้นแผ่นดินรัชกาลที่ 5 เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชดำริที่จะจัดตั้งกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ขึ้น จึงโปรดเกล้าฯ ให้ พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี ซึ่งในเวลานั้นทรงเจริญพระชันษาแล้ว ให้เข้ารับราชการในตำแหน่งคะเด็ตทหารมหาดเล็ก (Cadet- นักเรียนนายร้อย)

เมื่อถึงปี พ.ศ. 2414 จึงได้ทรงเป็นนายดาบในกองร้อยที่ 5 กรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์

 

พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี เมื่อพระชันษา 15 ปี

ปี พ.ศ. 2416 ได้เลื่อนพระยศเป็นนายร้อยเอกในตำแหน่งผู้บังคับกองร้อยที่ 5 กรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ และในปีนี้เอง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงสถาปนาตำแหน่งราชองครักษ์ขึ้นเป็นปฐม ซึ่งสมัยนั้นเรียกว่า "ราชเอดเดอแกมป์" (Aid-de-Camp) จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี เป็นราชองครักษ์พระองค์แรกก่อนบุคคลอื่น ดังนั้นเมื่อ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินประพาสเมืองต่างประเทศมี มลายู ชวา และอินเดีย พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี ก็ได้โดยเสด็จในหน้าที่ราชองครักษ์ทุกแห่งไป และในปีต่อมา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นผู้กำกับแตรวงในกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์อีกตำแหน่งหนึ่งด้วย

ในปี พ.ศ. 2417 โปรดให้ตั้งองคมนตรีสภา (เดิมคือ ปรีวีเคาน์ซิล) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี (พระอิสริยยศในขณะนั้น) เป็นองคมนตรีในครั้งนั้น และทรงเป็นองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว อีกด้วย

ปี พ.ศ. 2430 ได้ทรงเป็นผู้แทนผู้บังคับการทหารล้อมวัง ซึ่งปัจจุบันคือกรมทหารราบที่ 11 รักษาพระองค์

ปี พ.ศ. 2431 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นนายพันเอกผู้บังคับการทหารราบในกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ ต่อมาในวันพุธ เดือน 8 อุตราสาธ ขึ้น 10 ค่ำ ได้รับพระราชทานพระยศ นายพลจัตวา

ปี พ.ศ. 2433 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มาว่าการในหน้าที่ปลัดทหารบกใหญ่

ปี พ.ศ. 2435 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นผู้บังคับการกรมทหารหน้า ซึ่งปัจจุบันคือกรมทหารราบที่ 4 พร้อมกับได้รับโปรดเกล้าให้เป็น ราชองครักษ์พิเศษ เมื่อวันที่ 14 พฤศจิกายน พ.ศ. 2435

ปี พ.ศ. 2441 ได้เลื่อนเป็นนายพลตรี เมื่อวันที่ 21 กันยายน

ปี พ.ศ. 2455 ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ นายพลตรี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมเดช เป็นผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ 10

ปี พ.ศ. 2456 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ย้ายมาเป็นผู้บัญชาการกองพลที่ 4 แล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ย้ายมาเป็นผู้บัญชาการกรมพระคชบาลแทน จอมพล เจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต (หม่อมราชวงศ์อรุณ ฉัตรกุล) ซึ่งขณะนั้นมียศเป็น นายพลเอก และให้เจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต เป็นผู้ช่วยเสนาบดีกระทรวงกลาโหม เพียงตำแหน่งเดียว เมื่อวันที่ 27 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456

ปี พ.ศ. 2460 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ย้ายมาเป็นจเรสัตว์พาหนะทหารบกและการทหารม้า และทรงดำรงตำแหน่งนี้จนตลอดพระชนมายุ และในปีนี้ได้ทรงดำรงตำแหน่งนายทหารพิเศษประจำกรมทหารราบที่ 11 รักษาพระองค์

ปี พ.ศ. 2462 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนพระยศเป็นนายพลโท

ปี พ.ศ. 2463 มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้เป็นนายทหารพิเศษประจำกรมทหารบกม้ากรุงเทพฯ รักษาพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

นอกจากการรับราชการทหารอันเป็นหน้าที่เฉพาะแล้ว นายพลโท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช ยังเคยทรงทำหน้าที่พิเศษถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว คือ เป็นช่างถ่ายรูป ผู้บัญชาการมหาดเล็กตั้งเครื่อง เป็นต้น

พระโอรสและพระธิดา

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช ทรงเป็นต้นราชสกุลศุขสวัสดิ์ มีหม่อม 11 ท่าน ได้แก่

1. หม่อมขาบ
2. หม่อมแช่ม ธิดาพระนนทบุรี
3. หม่อมสุ่น
4. หม่อมนวล
5. หม่อมราชวงศ์หญิงเพี้ยน (ราชสกุลเดิม: คเนจร)
6. หม่อมชุ่ม
7. หม่อมเขียน ธิดาพระนนทบุรี
8. หม่อมเอียด
9. หม่อมเปล่ง
10. หม่อมเจริญ
11. หม่อมตี่

โดยมีพระโอรสธิดารวมทั้งหมด 37 พระองค์/องค์ เป็นชาย 22 พระองค์/องค์ หญิง 14 พระองค์/องค์ และไม่ปรากฏว่าเป็นหญิงหรือชาย 1 องค์

พระรูป	พระนาม	หม่อมมารดา	ประสูติ	สิ้นพระชนม์/สิ้นชีพิตักษัย	คู่สมรส
	1. หม่อมเจ้าอนุชาติศุขสวัสดิ์	ที่ 1 ในหม่อมขาบ	28 เมษายน 2415	25 พฤษภาคม 2471	หม่อมเจ้าหญิงรำไพเยาวยุภา (เกษมศรี) หม่อมละม่อม หม่อมฮวย หม่อมละมัย หม่อมเทียบ หม่อมแจ๋ว
	2. หม่อมเจ้าหญิงมนัศสวาสดิ์ (พ.ศ. 2472: พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงมนัศวาสดิ์)	ที่ 1 ในหม่อมชุ่ม	19 พฤศจิกายน 2419	9 พฤศจิกายน 2495
	3. หม่อมเจ้าหญิงสอาดศรี	ที่ 2 ในหม่อมขาบ	พ.ศ. 2421	21 กุมภาพันธ์ 2438
	4. หม่อมเจ้าหญิง (ด้วง)		พ.ศ. 2422	ไม่ทราบปี
	5. หม่อมเจ้าอลงกฎ (พ.ศ. 2473: พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอลงกฎ พ.ศ. 2495: กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์)	ที่ 3 ในหม่อมขาบ	24 ตุลาคม 2423	19 ธันวาคม 2495	หม่อมหลวงหญิงชุบ (สนิทวงศ์)
	6. หม่อมเจ้าถูกถวิล	ที่ 1 ในหม่อมสุ่น	29 มกราคม 2431	8 เมษายน 2472	หม่อมเลื่อน หม่อมเหรียญ
	7. หม่อมเจ้าหญิงศรีสุคนธ์	ที่ 1 ในหม่อมราชวงศ์หญิงเพี้ยน	14 มิถุนายน 2431	19 มกราคม 2506
	8. หม่อมเจ้าอภิลักษณ์	ที่ 1 ในหม่อมนวล	พ.ศ. 2432	23 สิงหาคม 2446
	9. หม่อมเจ้าทินทัต	ที่ 1 ในหม่อมแช่ม	10 กรกฎาคม 2433	27 พฤศจิกายน 2463	หม่อมผิว (วสุวัต)
	10. หม่อมเจ้าพุฒิสวัสดิ์	ที่ 1 ในหม่อมเอียด	24 กันยายน 2433	พ.ศ. 2506	หม่อมเจ้าหญิงแจ่มจำรัส (กาญจนะวิชัย) หม่อมกุหลาบ
	11. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		7 กุมภาพันธ์ 2434	29 เมษายน 2436
	12. หม่อมเจ้าหญิงรัตจันทร์	ที่ 2 ในหม่อมแช่ม	5 ตุลาคม 2434	24 ธันวาคม 2509
	13. หม่อมเจ้าจัตุรัส (ท่านชายตุ้ม)	ที่ 2 ในหม่อมนวล	20 ธันวาคม 2435	18 ตุลาคม 2518	หม่อมอารีย์ (อิศรางกูร ณ อยุธยา)
	14. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		8 มีนาคม 2435	14 ธันวาคม 2436
	15. หม่อมเจ้าประพัฒพงษ์		พ.ศ. 2436	14 มีนาคม 2449
	16. หม่อมเจ้าสืบสุขสวัสดิ์ (ท่านชายปุ่น)	ที่ 2 ในหม่อมสุ่น	28 ธันวาคม 2437	19 มิถุนายน 2523	หม่อมเจ้าหญิงอุทัยพงษ์ (เกษมศรี) หม่อมเจ้าหญิงวิไลวรรณ (เกษมศรี) หม่อมเยื้อน หม่อมสงบ
	17. หม่อมเจ้า (ดำเล็ก)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	18. หม่อมเจ้าหญิงอุบลเกษร	ที่ 2 ในหม่อมราชวงศ์หญิงเพี้ยน	23 พฤศจิกายน 2438	พ.ศ. 2506	หม่อมเจ้าอุดมมงคล ชยางกูร
	19. หม่อมเจ้าธัญญลักษณ์	ที่ 1 ในหม่อมเขียน	15 มีนาคม 2439	31 มีนาคม 2519	หม่อมเจ้าหญิงรัชมาลินี (ดิศกุล)
	20. หม่อมเจ้าหญิงสอาดองค์		ไม่ทราบปี	พ.ศ. 2457
	21. หม่อมเจ้าหญิง (แป๋ว)		ไม่ทราบปี	พ.ศ. 2443
	22. หม่อมเจ้า (ดวง) (ไม่ทราบแน่ชัดว่าเป็นหญิงหรือชาย)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	23. หม่อมเจ้าหญิง (แต๋ว)		ไม่ทราบปี	14 มกราคม 2451
	24. หม่อมเจ้า (นิต)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	25. หม่อมเจ้าวงศ์อดิศร	ที่ 3 ในหม่อมสุ่น	4 ตุลาคม 2442	พ.ศ. 2506	หม่อมนพรัตน์
	26. หม่อมเจ้าหญิงภาธรมณี (ท่านหญิงปิ๋ว)	ที่ 3 ในหม่อมราชวงศ์หญิงเพี้ยน	24 กันยายน 2444	30 มิถุนายน 2533
	27. หม่อมเจ้ากิตติเดชขจร	ที่ 4 ในหม่อมสุ่น	4 เมษายน 2446	1 มีนาคม 2518	หม่อมจอน หม่อมสมบุญ (เมระยาภรณ์) หม่อมแส หม่อมวิไล หม่อมสมจิต หม่อมบัวเงิน หม่อมเทียมตา หม่อมประยงค์ (ทองแท้) หม่อมบัวเขียว
	28. หม่อมเจ้า (แป๊ะ)		21 มกราคม 2446	ไม่ทราบปี
	29. หม่อมเจ้าวรศักดิเดชอุดม	ที่ 2 ในหม่อมเขียน	22 มิถุนายน 2447	10 กุมภาพันธ์ 2524	หม่อมราชวงศ์หญิงสดถิ์ศรี (สวัสดิกุล) หม่อมพัฒนา (คงสวัสดิ์)
	30. หม่อมเจ้าประสมสวัสดิ์ (ท่านชายน้อย)	ที่ 3 ในหม่อมเขียน	23 มีนาคม 2450	17 กุมภาพันธ์ 2529	หม่อมเจ้าหญิงกาญจนฉัตร (ฉัตรไชย) หม่อมมาลินี (สีบุญเรือง)
	31. หม่อมเจ้าพันธ์อดิศร (ท่านชายโต๊ะ)	ที่ 2 ในหม่อมเอียด	23 ธันวาคม 2452	21 เมษายน 2529	หม่อมถนอม หม่อมสมัคร หม่อมสังเวียน หม่อมสมบัติ หม่อมยุพดี (ตันหยง) หม่อมอูจานี หม่อมตุ๊
	32. หม่อมเจ้ามานิตสวัสดิ์	หม่อมเปล่ง	พ.ศ. 2452	26 มกราคม 2500	หม่อมเล็ก (นิตย์เจริญ)
	33. หม่อมเจ้าประสพสุข	หม่อมเจริญ	20 พฤศจิกายน 2454	12 สิงหาคม 2528	หม่อมเจ้าหญิงกฤษณาพักตรพิมล (ดิศกุล)
	34. หม่อมเจ้าหญิง (เล็ก)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	35. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	36. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	37. หม่อมเจ้าอดิศรานุวงศ์ (ท่านชายเติม)	หม่อมตี่	1 พฤศจิกายน 2457	17 มกราคม 2540	หม่อมทองลิ (อิศรเสนา ณ อยุธยา)

พระนัดดา

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช มีพระนัดดารวม 156 คน ดังนี้

• หม่อมเจ้าอนุชาติศุขสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 11 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวาสรำไพ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงงามจริต สุขสำราญ
  • หม่อมราชวงศ์วิจิตรผจง ศุขสวัสดิ์ (นามเดิม: หม่อมราชวงศ์สันต์)
  • หม่อมราชวงศ์ทรงพันธ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ดำรงศิลป์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอภิรัตน์ บุนนาค
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจินตนา ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์อัมพรพันธ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงศศิพันธ์ อิศรเสนา
  • หม่อมราชวงศ์อวบ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเอื้อมพันธ์ พึ่งบารมี

• พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์ มีโอรสธิดา 10 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงรัชนีพันธุ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจันทร์กระจ่าง กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสอางโสม โรจนบุรานนท์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงโฉมแข คมกฤส
  • หม่อมราชวงศ์หญิงนิลตระการ วงษ์ตา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสังวาลพจน์ กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงรจนากร เหล่าวานิช
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสุภรณ์รัศมี ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ปิโยรส ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์พชรดนัย ศุขสวัสดิ์

• หม่อมเจ้าถูกถวิล ศุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 10 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงโสมลิกา ปทีปปาณี
  • หม่อมราชวงศ์สวัสดิภิญโญ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงศรีโสมา ปัทมศิริ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงทักษิณา ภูมิรัตน์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงแรงบุญ ณ เชียงใหม่ (นามเดิม: หม่อมราชวงศ์หญิงอทิติ)
  • หม่อมราชวงศ์หญิงทัศณิยา ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอารุณี นาวิกบุตร
  • หม่อมราชวงศ์เจริญสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์อะดุง ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์เล็ก ศุขสวัสดิ์

• หม่อมเจ้าทินทัต ศุขสวัสดิ์ มีธิดา 3 คน ได้แก่
  • ท่านผู้หญิงทินะประภา อิศรเสนา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงกานดาศรี สุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์รุจีสมร สุขสวัสดิ์

• หม่อมเจ้าพุฒิสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 5 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์พงศ์สวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์เผ่าสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสิริสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์สันติสุข ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงชัชวาลวลี ณ ระนอง

• หม่อมเจ้าสืบสุขสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 14 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงส่งต่อ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์เชวงสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ธำรงสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเกนหลง สามงามยา
  • หม่อมราชวงศ์สรวมสุข ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์เสริมสุข ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงยุพดี ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ประสานสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงกฤษณา ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเฉลิมสุข บุญไทย
  • หม่อมราชวงศ์หญิงขวัญเกษม สุรคุปต์
  • หม่อมราชวงศ์ปิยะสุข ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ปุษยะ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์จรัมพร ศุขสวัสดิ์

• หม่อมเจ้าหญิงอุบลเกษร ชยางกูร มีโอรส 3 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์ไชยสุข ชยางกูร
  • หม่อมราชวงศ์ธงชัย ชยางกูร
  • หม่อมราชวงศ์ไชยมงคล ชยางกูร

• หม่อมเจ้าธัญญลักษณ์ ศุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 5 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์เฉลิมลักษณ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ศิริลักษณ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์บุญญลักษณ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงนงลักษณ์ สโรบล
  • หม่อมราชวงศ์หญิงศศิโสภา รัญเสวะ

• หม่อมเจ้าวงศ์อดิศร ศุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 6 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์ (ไม่มีนาม) ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ (ไม่มีนาม) ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ (ไม่มีนาม) ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ (ไม่มีนาม) ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเถียรสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงภัทรสุข โจชูศรี

• หม่อมเจ้ากิตติเดชขจร ศุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 43 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์จรูญสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ประดิษฐ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์เสนาะ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวรางค์ ศรีประสงค์
  • หม่อมราชวงศ์สวัสดิสุข ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจันทร์ฉาย ถมังรักษ์สัตว์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพาณี ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์วุฒิสุข ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ภุมริน ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงคมขำ ศรศรีวิชัย
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสุดสวาท เฉียบแหลม
  • หม่อมราชวงศ์เจริญสุข ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงแน่งน้อย เชาวนปรีชา
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสุดใจ บุนนาค
  • หม่อมราชวงศ์เข็มทอง ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสอางค์ศรี เทวกุล
  • หม่อมราชวงศ์วิชัย ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงชวลิต จันทรายุ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจุลภา ศรีนิเวศน์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสร้อยสน แจ่มเลิศ
  • หม่อมราชวงศ์ณรงค์สวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์พงษ์สวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงดวงวิภา ไชยสนาม
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจุฑามาศ ชาญชาคริตพงษ์
  • หม่อมราชวงศ์มานิตย์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงรัชนารี วิชยากาศ
  • หม่อมราชวงศ์ภิญโญสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์นุกูลกิจ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวิจิตรา พูนทวีธรรม
  • หม่อมราชวงศ์พรสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสายสวัสดิ์ สังขพิทักษ์
  • หม่อมราชวงศ์ถาวร ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์โสภณ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวรรณา ดารากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวิสาขา ศักดิ์โสภาสกุล
  • หม่อมราชวงศ์เดชา ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์กิติบุตร ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์พงษ์กิติ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงกนกวรรณ กังวาฬวงศ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจงรัก งามทิพากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงศรีกิติ ว่องวิวัฒน์ไวทยะ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงกีรติ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงกิติธิดา พิศาลายน

• หม่อมเจ้าวรศักดิเดชอุดม ศุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 11 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงยุพดี มาลากุล
  • หม่อมราชวงศ์กฤษณฤกษ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ปานใจ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจันทรา วงษ์ไทย
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพัชนี บุษปวนิช
  • หม่อมราชวงศ์วัฒนศักดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงโสมาวดี รงค์วราโรจน์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงฉวีวัฒนา เลาหวิช
  • หม่อมราชวงศ์วรชัย ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจันทรนิภา ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์มธุรส ศุขสวัสดิ์

• หม่อมเจ้าประสมสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 7 คน ดังนี้
  • หม่อมราชวงศ์อดิศรฉัตร ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอรฉัตร ซองทอง
  • หม่อมราชวงศ์หญิงประกายฉัตร ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ไชยฉัตร ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงนิดา ไชยวัณณ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงนุช สุจริตกุล
  • หม่อมราชวงศ์อดิศรเดช ศุขสวัสดิ์

• หม่อมเจ้าพันธ์อดิศร ศุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 19 คน ดังนี้
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอุดมศรี ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอุดมฉวี แสงไชย
  • หม่อมราชวงศ์หญิงขจรอุดม ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสุธารัตน์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงศรีสมร ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสมลักษณา ประมิติธนาการ
  • หม่อมราชวงศ์วนา ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์อุดมศักดิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์อมรฤทธิ์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอัปษรสมาน บรรจุศิริ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอิศรพรรณ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงรำเพยพรรณ ปิ่นขุนทอง
  • หม่อมราชวงศ์พงศ์เทพ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ธัญญรัตน์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจันทร์ทิพย์สุดา แก้วแดง
  • หม่อมราชวงศ์หญิงศรีโสภิต ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงนิภาวรรณ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ธวัชชัย ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์มงคลรัตน์ ศุขสวัสดิ์

• หม่อมเจ้ามานิตสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์ มีโอรส 2 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์ไชยยันต์ ศุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ฐิติพงษ์ ศุขสวัสดิ์

• หม่อมเจ้าประสพสุข สุขสวัสดิ์ มีโอรสธิดา 6 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพิมลพักตร์ ปกมนตรี
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจำเริญลักษณ์ โสฬสจินดา
  • หม่อมราชวงศ์ประเสริฐศักดิ์ สุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์ดำรงเดช สุขสวัสดิ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวิไลกัญญา วิชัยดิษฐ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอุษณิษา สุขสวัสดิ์

• หม่อมเจ้าอดิศรานุวงศ์ สุขสวัสดิ์ มีโอรส 1 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์สุริยวุฒิ สุขสวัสดิ์

พระยศ

นายพลโท นายกองโท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช
รับใช้	กองทัพบกสยาม กองเสือป่า
ชั้นยศ	พลโท   นายกองโท

พระยศทหาร

• นายพันเอก
• นายพลจัตวา
• นายพลตรี
• นายพลโท

พระยศเสือป่า

• นายหมู่เอก
• 4 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454 - นายหมู่ใหญ่
• นายกองตรี
• นายกองโท

พระเกียรติยศ

พระอิสริยยศ

• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี (15 มีนาคม พ.ศ. 2399 - 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411)
• พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี (1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 - พ.ศ. 2419)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมเดช (พ.ศ. 2419 - 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมเดช (23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช (11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 - 16 เมษายน พ.ศ. 2468)

ธรรมเนียมพระยศของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช
ธงประจำพระอิสริยยศ
ตราประจำพระองค์
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. ไม่ปรากฏ –   เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2457 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ (น.ร.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2456 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2458 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ช.)
• พ.ศ. 2429 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)
• พ.ศ. 2447 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 2 (ม.ป.ร.2)
• พ.ศ. 2451 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 5 ชั้นที่ 3 (จ.ป.ร.3)
• พ.ศ. 2454 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 2 (ว.ป.ร.2)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ –   เหรียญจักรมาลา (ร.จ.ม.)
• พ.ศ. 2447 –   เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)

เข็มพระราชทาน

• พ.ศ. 2459 - เข็มข้าหลวงเดิม

อ้างอิง

1. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2456/D/1998_1.PDF
2. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2456/A/329.PDF
3. ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวสิ้นพระชนม์ , เล่ม 42, ตอน 0 ง, 26 เมษายน พ.ศ. 2468, หน้า 194
4. ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเพลิงพระศพพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๖๘, เล่ม 42, ตอน 0 ง, 2 สิงหาคม พ.ศ. 2468, หน้า 1324
5. ราชกิจจานุเบกษา,การประชุมองคมนตรี
6. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2453/D/2273_1.PDF
7. พระราชทานสัญญาบัตรทหาร
8. แจ้งความกรมยุทธนาธิการ (หน้า ๒๙๖)
9. พระราชทานสัญญาบัตรทหาร
10. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2454/D/2791.PDF
11. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2456/D/1837.PDF
12. แจ้งความกระทรวงกลาโหม เรื่อง ตั้งตำแหน่งหน้าที่ราชการ
13. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2460/D/1876.PDF
14. "ประกาศกรมราชเลขานุการ เรื่อง พระราชทานนามสกุล สำหรับสืบเชื้อพระวงศ์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอชั้น ๔" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 32 (0 ง): 136. 18 เมษายน พ.ศ. 2458. สืบค้นเมื่อ 26 สิงหาคม พ.ศ. 2561. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
15. ราชกิจจานุเบกษา,พระราชทานยศนายทหารบก, เล่ม 35, 28 เมษายน พ.ศ. 2461, หน้า 197
16. พระราชทานสัญญาบัตรเสือป่า
17. พระราชทานยศนายเสือป่า
18. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2457/D/1865.PDF
19. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2456/D/1961.PDF
20. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2458/D/1891.PDF
21. ราชกิจจานุเบกษา, บัญชีพระราชทานตราเครื่องราชอิสริยยศ, เล่ม ๓, ตอน ๔๖, ๑๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๙, หน้า ๓๘๕
22. ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ ๔, เล่ม 21, ตอน 32, 6 พฤศจิกายน พ.ศ. 2447, หน้า 564
23. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2451/035/1012.PDF
24. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2454/D/1798.PDF
25. ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญจักรพรรดิมาลา, เล่ม 21, ตอน 27, 2 ตุลาคม พ.ศ. 2447, หน้า 464
26. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2459/D/2871.PDF

• กัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์, สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้า. มหามกุฎราชสันตติวงศ์ พระนามพระราชโอรสธิดา พระราชนัดดา. กรุงเทพมหานคร : อมรินทร์พริ้นติ้ง-แอนด์พับลิชชิ่ง จำกัด (มหาชน) , 2547.
• หอพระสมุดวชิรญาณ. จดหมายเหตุเสด็จประพาสต่างประเทศ ในรัชกาลที่ 5 เสด็จเมืองสิงคโปร์ แลเมืองปัตตาเวียครั้งแรก แลเสด็จประพาสอินเดีย. ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 2. พระนคร : โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร, 2468. (เจ้าภาพพิมพ์ในงานพระศพ พลโท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช).
• Jeffy Finestone. 2542. สมุดพระรูป พระราชโอรส พระราชธิดา พระราชนัดดาใน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. ปรียนันทนา รังสิต, ม.ร.ว. โลมาโฮลดิ้ง

แหล่งข้อมูลอื่น

• เว็บไชต์ประวัติกรมราชองครักษ์
• เว็บไซต์ประวัติศูนย์การทหารม้า