วิกิพีเดีย
สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์
สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ (9 มีนาคม พ.ศ. 2316 – 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2373) หรือพระนามเดิมว่า เกด เป็นพระโอรสในสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ กับเงิน แซ่ตัน เป็นต้นราชสกุลอิศรางกูร ณ อยุธยา
| สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ | |
|---|---|
| เจ้าฟ้าชั้นตรี | |
| พระชายา | หม่อมปัญจปาปี |
| พระบุตร | 82 องค์ |
| ราชวงศ์ | จักรี |
| พระบิดา | เงิน แซ่ตัน |
| พระมารดา | สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ |
| ประสูติ | 10 มีนาคม พ.ศ. 2316 |
| สิ้นพระชนม์ | 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2373 (56 ปี) |
พระประวัติ
สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ มีพระนามเดิมว่า เกด ประสูติเมื่อวันพุธ เดือน 4 แรม 12 ค่ำ ปีมะเส็งเบญจศก จ.ศ. 1135 ตรงกับวันที่ 9 มีนาคม พ.ศ. 2316 ในสมัยอาณาจักรธนบุรี เป็นพระโอรสในสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ กับเงิน แซ่ตัน
เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชเริ่มประดิษฐานพระราชวงศ์ใน พ.ศ. 2325 จึงโปรดตั้งเป็นสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้าเกด และในวันที่ 15 มีนาคม พ.ศ. 2349 (นับแบบปัจจุบันเป็น พ.ศ. 2350) จึงโปรดตั้งเป็นเป็นกรมขุนอิศรานุรักษ์
ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โปรดให้เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์สำเร็จราชการมหาดไทย เป็นแม่ทัพยกไปรักษาเมืองพระตะบองเมื่อ พ.ศ. 2358 และทรงปฏิสังขรณ์วัดกษัตราธิราชวรวิหารทั้งพระอาราม มีฝีพระหัตถ์ในทางช่าง เช่น ทรงจำแบบอย่างเรีอรบญวนมาดัดแปลงเป็นเรือสำหรับใช้เดินทางไกล ทรงแต่งเก๋ง แต่งแพ สร้างสวนขวา พระประธานวัดรังษีสุทธาวาสในวัดบวรนิเวศ ได้รับพระราชทานวังที่ท่าเตียน ตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช และประทับเรื่อยมาจนถืงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว
สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ ประชวรพระยอดที่พระปฤษฎางค์ สิ้นพระชนม์เมื่อวันศุกร์ เดือน 4 ขึ้น 7 ค่ำ ปีขาลโทศก จ.ศ. 1192 ตรงกับวันที่ 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2373 สิริพระชันษา 58 ปี ได้รับพระราชทานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ และพระราชทานเพลิงพระศพที่พระเมรุท้องสนามหลวง
พระโอรส-ธิดา
สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ เสกสมรสกับหม่อมปัญจปาปี พระราชธิดาในสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีกับกรมบริจาภักดีศรีสุดารักษ์ มีพระโอรส-ธิดาด้วยกันห้าองค์ ได้แก่
- หม่อมเจ้าใหญ่ อิศรางกูร มีโอรสธิดา คือ
- หม่อมราชวงศ์ขำ อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์หญิงเข็ม อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์นุช อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์หญิงคลี่ อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์หญิงพุก อิศรางกูร
- หม่อมเจ้ากลาง อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าศรีฟ้า อิศรางกูร บางแห่งเขียนว่าสีฟ้า
- หม่อมเจ้าสุนทรา อิศรางกูร
- หม่อมเจ้ารสสุคนธ์ อิศรางกูร
นอกจากนี้ยังมีหม่อมคนอื่น ๆ อีกจำนวนมาก รวมมีพระโอรส-ธิดาทั้งสิ้น 82 องค์ ได้แก่
พระโอรส
- พระวงศ์เธอ กรมหมื่นเทวานุรักษ์ (เดิม หม่อมเจ้าชอุ่ม; 12 เมษายน พ.ศ. 2337 – 5 สิงหาคม พ.ศ. 2406) มีพระโอรส คือ
- หม่อมเจ้าเพชรหึง อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อ 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2358)
- หม่อมเจ้าหนูใหญ่ อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าวัตถา อิศรางกูร (พ.ศ. 2364 – 24 มิถุนายน พ.ศ. 2401; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดสระเกศ เมื่อ พ.ศ. 2410)
- หม่อมเจ้าสนิท อิศรางกูร (พ.ศ. 2371 – 1 มกราคม พ.ศ. 2462; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดกลาง เมื่อ 22 มกราคม พ.ศ. 2462)
- หม่อมเจ้านิล อิศรางกูร (พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดนาคกลาง เมื่อ พ.ศ. 2407)
- หม่อมเจ้ามณฑป อิศรางกูร(พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดสุวรรณาราม เมื่อ พ.ศ. 2410) มีโอรส คือ
- พระยาทัณฑกรคณารักษ์ (หม่อมราชวงศ์เลื่อม อิศรางกูร) สมรสกับภรรยาในราชสกุลเดียวกัน คือ หม่อมราชวงศ์สาย อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าคันทอง อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าสุดชาติ อิศรางกูร บางครั้งออกพระนามว่าหม่อมเจ้าสุด สมรสกับหม่อมราชวงศ์หญิงพิกุล (สกุลเดิม : ปาลกะวงศ์) มีโอรส คือ
- พระยารัตนพิมพาภิบาล (หม่อมราชวงศ์สวัสดิ์ อิศรางกูร) สมรสกับหม่อมหลวงแม้น (สกุลเดิม : ปาลกะวงศ์) มีบุตร คือ
- พันเอก หม่อมหลวงเวก อิศรางกูร
- พระยารัตนพิมพาภิบาล (หม่อมราชวงศ์สวัสดิ์ อิศรางกูร) สมรสกับหม่อมหลวงแม้น (สกุลเดิม : ปาลกะวงศ์) มีบุตร คือ
- หม่อมเจ้าชุมสาย อิศรางกูร บางครั้งออกพระนามว่าหม่อมเจ้าชุมแสง (สิ้นชีพิตักษัย 27 มิถุนายน พ.ศ. 2441)
- หม่อมเจ้าพรหมเมศร อิศรางกูร บางครั้งออกพระนามว่าหม่อมเจ้าถึก สมรสกับหม่อมอรุณ มีโอรสธิดา คือ
- คุณหญิงทัณฑกรคณารักษ์ (หม่อมราชวงศ์สาย อิศรางกูร) สมรสกับสามีในราชสกุลเดียวกัน คือ พระยาทัณฑกรคณารักษ์ (หม่อมราชวงศ์เลื่อม อิศรางกูร)
- หม่อมราชวงศ์เจริญ อิศรางกูร หรือ สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์
- หม่อมราชวงศ์จรัส อิศรางกูร สมรสกับปุ้ย มีบุตรธิดา คือ
- หม่อมหลวงปลั่ง อิศรางกูร
- ขุนพิทักษ์นคเรศร์ (หม่อมหลวงไปล่ อิศรางกูร)
- หม่อมหลวงหงศ์ อิศรางกูร
- หม่อมหลวงประมุล อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์ศิลา อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าตุ้ม อิศรางกูร มีธิดา คือ
- หม่อมราชวงศ์เกษรสุมาลี อิศรางกูร หม่อมในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพศาสตร์สุภกิจ
- หม่อมราชวงศ์นารีนพรัตน์ อิศรางกูร หม่อมในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพศาสตร์สุภกิจ
- หม่อมเจ้าสนุ่น อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าโสภณ อิศรางกูร เสกสมรสกับหม่อมอิ่ม มีโอรสและธิดา 9 คน และยังมีหม่อมคนอื่นอีกหลายคน โดยโอรสและธิดาทั้งหมด 20 คน คือ
- พระศักดิ์เสนา (หม่อมราชวงศ์เนตร อิศรางกูร)
- หม่อมราโชทัย (หม่อมราชวงศ์โต๊ะ อิศรางกูร) สมรสกับนางราโชทัย (พุก),แม้น,ขัน,ซ่วน มีบุตรและธิดา คือ
- หม่อมหลวงเรณู อิศรางกูร
- หม่อมหลวงประยงค์ อิศรางกูร
- หม่อมหลวงอุทัย อิศรางกูร
- หม่อมหลวงอุบล อิศรางกูร
- หม่อมหลวงมณฑา อิศรางกูร
- หม่อมหลวงไพบูลย์ อิศรางกูร
- หม่อมหลวงโกสุมภ์ อิศรางกูร
- หม่อมหลวงจินดา อิศรางกูร
- หม่อมหลวงอาทิตย์ อิศรางกูร
- เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์ย้อย ในรัชกาลที่ 5
- เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์มณี ในรัชกาลที่ 5
- พระยาอิศรพันธ์โสภณ (หม่อมราชวงศ์หนู อิศรางกูร) สมรสกับคุณหญิงพรรณ อิศรพันธ์โสภณ มีธิดา คือ
- หม่อมหลวงแฉล้ม อิศรางกูร (หม่อมหลวงแฉล้ม ราชจินดา)
- หม่อมราชวงศ์นกแก้ว อิศรางกูร สมรสกับหลวงฤทธินายเวร (หม่อมราชวงศ์โนรี ศิริวงศ์)
- พระธนสารสิทธิการ (หม่อมราชวงศ์มงคล อิศรางกูร)
- หม่อมราชวงศ์จำรัส อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์ทับทิม อิศรางกูร
- พระสาลียากรพิพัฒน์ (หม่อมราชวงศ์เนตร อิศรางกูร) สมรสกับภรรยาในราชสกุลเดียวกัน คือ หม่อมราชวงศ์บัว อิศรางกูร มีบุตรชาย 1 คน และธิดา 6 คน คือ
- หม่อมหลวงวาสน์ อิศรางกูร
- หม่อมหลวงสังวาลย์ อิศรางกูร
- พระยาสาครวิสัย (หม่อมหลวงเป้า อิศรางกูร)
- หม่อมหลวงแฉล้ม อิศรางกูร (หม่อมหลวงแฉล้ม ยี่สุ่นพันธ์)
- หม่อมหลวงปุย อิศรางกูร
- หม่อมหลวงเกษร อิศรางกูร
- หม่อมหลวงสงวน อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์ชุม อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์ถาด อิศรางกูร (แฝดพี่)
- หม่อมราชวงศ์ขัน อิศรางกูร (แฝดน้อง)
- หม่อมราชวงศ์เผือก อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์สุเทพ อิศรางกูร
- พันตรี หลวงอนุการรัฐกิจ (หม่อมราชวงศ์แสง อิศรางกูร บ้างว่าชื่อหม่อมราชวงศ์แฝง อิศรางกูร)
- ขุนศรีรัตน์นาถ (หม่อมราชวงศ์หยัด อิศรางกูร บ้างว่าชื่อหม่อมราชวงศ์ประหยัด อิศรางกูร) มีบุตรธิดา คือ
- หลวงชิตภูบาล (หม่อมหลวงปลื้ม อิศรางกูร)
- หม่อมหลวงเสริม อิศรางกูร
- ร้อยโท หม่อมหลวงโต๊ะ อิศรางกูร
- หลวงอรรถปริมลวุจดี (หม่อมหลวงเปลื้อง อิศรางกูร)
- หม่อมหลวงทรัพย์ อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์ขำ อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์แสวง อิศรางกูร
- ร้อยเอกขุนแผลงสรศาสตร์ (หม่อมราชวงศ์สุภาพ อิศรางกูร) สมรสกับหม่อมราชวงศ์นาน เรณูนันท์ มีบุตรธิดา 6 คน คือ
- รองอำมาตย์โท ขุนทัณฑการวินิจ (หม่อมหลวงถวิล อิศรางกูร)
- หม่อมหลวงปลั่ง อิศรางกูร
- หม่อมหลวงเปล่ง อิศรางกูร
- หม่อมหลวงปิ๋ว อิศรางกูร
- รองเสวกเอก จ่าห้าวยุทธการ (หม่อมหลวงสวาสดิ์ อิศรางกูร)
- หม่อมหลวงปลื้ม อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าขจร อิศรางกูร มีโอรสธิดา 14 คน คือ
- พระยารัถยานุรักษ์ (หม่อมราชวงศ์นุช อิศรางกูร) มีบุตรธิดา คือ
- คุณหญิงสาครวิสัย (หม่อมหลวงสำเภา อิศรางกูร) สมรสกับสามีในราชสกุลเดียวกัน คือ พระยาสาครวิสัย (หม่อมหลวงเป้า อิศรางกูร)
- หม่อมหลวงเจือ อิศรางกูร
- หม่อมหลวงแฉล้ม อิศรางกูร สมรสกับหม่อมราชวงศ์ชั้น สนิทวงศ์
- หม่อมหลวงอากาศ อิศรางกูร
- หม่อมหลวงเนื่องพร อิศรางกูร
- หม่อมหลวงนารถ อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์สาย อิศรางกูร สมรสกับสามีในราชสกุลเดียวกัน คือ พระธนสารสิทธิการ (หม่อมราชวงศ์มงคล อิศรางกูร)
- หม่อมราชวงศ์ชั้น อิศรางกูร สมรสกับหมื่นจักรแสนยากรในราชสกุลศิริวงศ์
- พระวรรณกรรม (หม่อมราชวงศ์สนั่น อิศรางกูร)
- หม่อมราชวงศ์เสน่ห์ อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์ลาภ อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์พริ้ง อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์พร้อม อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์จีน อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์ชิต อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์บัว อิศรางกูร สมรสกับสามีในราชสกุลเดียวกัน คือ พระสาลียากรพิพัฒน์ (หม่อมราชวงศ์เจริญ อิศรางกูร)
- หม่อมราชวงศ์ตู้ อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์แส อิศรางกูร
- หม่อมราชวงศ์สารภี อิศรางกูร
- พระยารัถยานุรักษ์ (หม่อมราชวงศ์นุช อิศรางกูร) มีบุตรธิดา คือ
- หม่อมเจ้าโต อิศรางกูร
- หม่อมเจ้ากำพล อิศรางกูร
- หม่อมเจ้ามุ้ย อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าน้อย อิศรางกูร มีโอรส คือ
- หม่อมราชวงศ์สุดใจ อิศรางกูร สมรสกับสะอาด อิศรางกูร ณ อยุธยา มีบุตร คือ
- หม่อมหลวงรุจิรา อิศรางกูร สมรสกับมารศรี อิศรางกูร ณ อยุธยา มีบุตรและธิดา คือ
- อรสา อิศรางกูร ณ อยุธยา
- จีรศักดิ์ อิศรางกูร ณ อยุธยา
- จิระวดี อิศรางกูร ณ อยุธยา
- หม่อมหลวงรุจิรา อิศรางกูร สมรสกับมารศรี อิศรางกูร ณ อยุธยา มีบุตรและธิดา คือ
- หม่อมราชวงศ์สุดใจ อิศรางกูร สมรสกับสะอาด อิศรางกูร ณ อยุธยา มีบุตร คือ
- หม่อมเจ้ารศสุคนธ์ อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าสุราไลย อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าพยอม อิศรางกูร
พระธิดา
- หม่อมเจ้าปุก อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าป้อม อิศรางกูร (ประสูติ พ.ศ. 2336)
- หม่อมเจ้าอำพัน อิศรางกูร (พ.ศ. 2341 – 7 มิถุนายน พ.ศ. 2401)
- หม่อมเจ้าประไภย อิศรางกูร (พ.ศ. 2344 – 16 มิถุนายน พ.ศ. 2420)
- หม่อมเจ้ามณฑา อิศรางกูร (พ.ศ. 2346 – 28 กรกฎาคม พ.ศ. 2428; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดสระเกศ เมื่อ 11 มีนาคม พ.ศ. 2428)
- หม่อมเจ้าประภา อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2400)
- หม่อมเจ้าบัญชร อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าตลับ อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าจิตร อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2400)
- หม่อมเจ้ามุกดา อิศรางกูร (พ.ศ. 2354 – 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2434; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดดุสิดาราม เมื่อ 8 ธันวาคม พ.ศ. 2435)
- หม่อมเจ้าจีด อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าหนูหมี อิศรางกูร (พ.ศ. 2356 – เมื่อวันที่ 6 มีนาคม พ.ศ. 2430; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดระฆังโฆสิตาราม เมื่อ 9 มีนาคม พ.ศ. 2430)
- หม่อมเจ้าอัมภร อิศรางกูร
- หม่อมเจ้ากระจิบ อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัยในสมัยรัชกาลที่ 3)
- หม่อมเจ้ากลาง อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าประดับ อิศรางกูร (พ.ศ. 2358 – 13 กันยายน พ.ศ. 2421)
- หม่อมเจ้ากำพร้า อิศรางกูร(สิ้นชีพิตักษัย 11 ธันวาคม พ.ศ. 2441)
- หม่อมเจ้าไย อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าหนู อิศรางกูร (พ.ศ. 2364 – 21 มิถุนายน พ.ศ. 2438; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดระฆังโฆสิตาราม เมื่อ 3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2438)
- หม่อมเจ้าอุไร อิศรางกูร (พ.ศ. 2366 – 3 เมษายน พ.ศ. 2421)
- หม่อมเจ้าหญิง อิศรางกูร (พ.ศ. 2370 – 5 มกราคม พ.ศ. 2461)
- หม่อมเจ้าละม่อม อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย 21 กันยายน พ.ศ. 2444)
- หม่อมเจ้าปี อิศรางกูร บางแห่งว่าหม่อมเจ้าหญิงปี่ (สิ้นชีพิตักษัย 14 ตุลาคม พ.ศ. 2444; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดจักรวรรดิราชาวาส เมื่อ 20 เมษายน พ.ศ. 2445)
- หม่อมเจ้าเขียน อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย 9 มีนาคม พ.ศ. 2446; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดจักรวรรดิราชาวาส เมื่อ 5 ตุลาคม พ.ศ. 2448)
- หม่อมเจ้ารัศมี อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย 25 กรกฎาคม พ.ศ. 2441; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดไตรมิตรวิทยาราม เมื่อ 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2443)
- หม่อมเจ้าถนอม อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย 20 มกราคม พ.ศ. 2443; พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดระฆังโฆสิตาราม)
- หม่อมเจ้าสวาสดิ์ อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย 8 สิงหาคม พ.ศ. 2450)
- หม่อมเจ้าเรไร อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2400)
- หม่อมเจ้าแสง อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าสุวรรณ อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าลดาวัณ อิศรางกูร (สิ้นชีพิตักษัย 26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2421)
- หม่อมเจ้าสว่าง อิศรางกูร (พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดสระเกศ เมื่อ 29 มีนาคม พ.ศ. 2433)
- หม่อมเจ้าสุด อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าอำพา อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าอรชร อิศรางกูร
- หม่อมเจ้ามาลี อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าเล็ก อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าคืบ อิศรางกูร
- หม่อมเจ้าโมรา อิศรางกูร (พระราชทานเพลิงศพ เมื่อ พ.ศ. 2401)
อ้างอิง
- เชิงอรรถ
- "ราชสกุลวงศ์" (PDF). กรมศิลปากร, สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์. สืบค้นเมื่อ 24 กุมภาพันธ์ 2557. Check date values in:
|accessdate=(help) - เล็ก พงษ์สมัครไทย. พระญาติ ราชสกุลกรุงรัตนโกสินทร์. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์ข้าวฟ่าง, พ.ศ. 2549. 160 หน้า. หน้า หน้าที่. ISBN 974-9687-35-3
- ธำรงศักดิ์ อายุวัฒนะ. ราชสกุลจักรีวงศ์ และราชสกุลสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2544. 490 หน้า. หน้า หน้าที่. ISBN 974-222-648-2
- พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑ : ๑๒๔. ตั้งพระบัณฑูรน้อย และตั้งกรมเจ้านาย
- พระราชพงษาวดาร กรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๒ : ๑๗. เรื่องให้เจ้านายกำกับราชการ
- พระราชพงษาวดาร กรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๒ : ๘๔. เหตุการณ์เบ็ดเตล็ดในรัชกาลที่ ๒
- ↑ "อิศรางกูร" ที่ระลึกงานพระราชทานเพลองศพ พลเรือตรี เอกไชย อิศรางกูร ณ อยุธยา. อังคารที่ 5 มีนาคม พ.ศ. 2534
- สมประสงค์ ทรัพย์พาลี. สายใยในราชวงศ์จักรี. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2560, หน้า 15
- บรรณานุกรม
- ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา (2459). "พระราชพงษาวดาร กรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๒". ห้องสมุดดิจิทัลวชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 13 สิงหาคม 2561. Check date values in:
|accessdate=, |date=(help) - ทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (11 สิงหาคม พ.ศ. 2531). "พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑". ห้องสมุดดิจิทัลวชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 13 สิงหาคม พ.ศ. 2561. Check date values in:
|accessdate=, |date=(help) - ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. ISBN 974-221-818-8
- สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. พิมพ์ครั้งที่ 14, กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 57. ISBN 978-974-417-594-6