กงสะเด็น

กงสะเด็น
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร:	Plantae
หมวด:	Magnoliophyta
ชั้น:	Magnoliopsida
อันดับ:	Lamiales
วงศ์:	Lamiaceae
สกุล:	Picria
สปีชีส์:	P.  fel-terrae
ชื่อทวินาม
Picria fel-terrae Lour.
ชื่อพ้อง
Curanga amara Juss. Curanga fel-terrae (Lour.) Merr. Curanga melissifolia A.Juss. Curanga torenioides Steud. Synphyllium torenioides Griff. Treisteria assamica Griff. Gratiola amara (Juss.) Roxb. Herpestis amara Benth.

กงสะเด็น (ชื่อวิทยาศาสตร์: Picria fel-terrae) เป็นพืชดอกล้มลุกปีเดียว และเป็นพืชสมุนไพรที่หายากในประเทศไทยซึ่งหมอพื้นบ้านเข้าใจว่าสมุนไพรชนิดนี้ได้สูญพันธุ์ไปจากธรรมชาติแล้ว พบใช้ในตำรายาแผนไทยอีสานและลาว ปัจจุบันเป็นพืชชนิดเดียวในสกุลกงสะเด็น ของวงศ์กระเพรา ที่ได้รับการยอมรับ

ศัพทมูลวิทยา

กงสะเด็น เป็นภาษาลาวและอีสาน กง แปลว่า เขตแดน, บริเวณ, สิ่งที่มีลักษณะกลมหรือคล้ายวงกลม สะเด็น แปลว่า กระเด็น กงสะเด็น ใช้เรียกพืชชนิดหนึ่งเมื่อผลแก่เต็มที่ผลจะแตกกระเด็นตกไปในที่ไกล (นอกเขตพุ่มต้น)

ชื่ออื่น

ชื่อในภาษาอื่น ได้แก่

• ภาษาจีนกลาง : 苦玄参 ขู่สฺวันเชิน
• ภาษาฟิลิปีโน : Sagai-uak
• ภาษาอินโดนีเซีย : Tamah raheut, Daun kukurang, Papaita
• ภาษามลายู : Hempedu tanah, Gelumak susu, Rumput kerak nasi
• ภาษาอังกฤษ : Curanja

อนุกรมวิธาน

กงสะเด็น (Picria fel-terrae) ได้รับการระบุชนิดโดยโยอันนิส เดอ ลัวร์ไรโร (Joannis de Loureiro; Lour.) ในหนังสือ ฟลอราโคชินชีเนนซิส (Flora Cochinchinensis) ฉบับตีพิมพ์ครั้งที่ 2 ปี 1790 หน้า 393

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

พืชล้มลุกปีเดียว พุ่มเตี้ย สูงประมาณ 1 เมตร มีรากออกตามข้อ สามารถไหลไปกับพื้นดิน กิ่งก้านแตกแขนงจำนวนมากตามลำต้นและตั้งตรง (ลักษณะเดียวกันกับพืชอื่นในวงศ์กะเพรา)

ก้านใบ 0.5–2 เซนติเมตร ใบรูปไข่ปลายแหลมถึงกึ่งกลมป้อม ยาว 5.5 เซนติเมตร กว้าง 3 เซนติเมตร เส้นใบมีขนสากสั้น ๆ ปลายชี้ทำมุมออกจากกิ่งใบ และขนสากสั้นบนใบทำมุมเข้าหากิ่งใบ โคนใบโค้งมนหรือเป็นรูปลิ่ม ขอบใบจักหรือหยัก ปลายใบแหลม เส้นใบ 4 หรือ 5 เส้นในแต่ละด้าน

ช่อดอกกระจะ (raceme) 4–8 ดอก ก้านดอกยาว 1 เซนติเมตร กลีบเลี้ยงรูปขอบขนานกึงรูปไข่ ยาว 1.4 เซนติเมตร กว้าง 1 เซนติเมตร กลีบเลี้ยงล่างเล็กกว่ากลีบเลี้ยงบนซึ่งมักมีปลายเป็นสองแฉก กลีบดอกสีขาวหรือน้ำตาลแดง กว้างประมาณ 1.2 เซนติเมตร เป็นท่อยาวประมาณ 6.5 มิลลิเมตร ตีบตรงกลาง ฐานกลีบดอกกว้าง กลีบดอกล่างสามกลีบยาว 6.5 มิลลิเมตร ปลายกลีบแผ่ค่อนข้างแบน กลีบดอกบน 4.5 มิลลิเมตร กลีบแคบห่อเข้าประกบกลีบล่างคล้ายการป้องกัน ปลายกลีบบนงอนตั้งขึ้น มีขนสั้นบนผิวบนกลีบจำนวนมาก ปลายเกสรรูปไข่ 5–6 มิลลิเมตร สองอันสีเหลือง

การแพร่กระจายและถิ่นที่อยู่

มีการกระจายพันธุ์อยู่ในป่าธรรมชาติในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ จีนตอนใต้ และอินเดีย ตั้งแต่รัฐอัสสัม เมียนมา ลาว มาเลเซีย เวียดนาม อินโดนีเซียและฟิลิปปินส์ เป็นสมุนไพรหายาก เกิดขึ้นบนเนินป่าหรือชายป่าที่ร่มครึ้ม พื้นที่ชุ่มน้ำ ตั้งแต่ระดับน้ำทะเลถึง 900 เมตร ในประเทศจีนพบที่ความสูง 700–1,400 เมตร

การนำมาใช้เป็นสมุนไพรตามตำรับดั้งเดิม ส่วนใหญ่เก็บมาจากป่าธรรมชาติ แต่มีหลายพื้นที่ที่มีการปลูกแล้วนำมาจำหน่ายในตลาดท้องถิ่น ซึ่งในประเทศไทยกงสะเด็นในป่าธรรมชาติหายไปและปลูกขยายพันธุ์ไม่ทัน ส่งผลให้ตำรายาแผนไทยบางส่วนที่มีส่วนประกอบของกงสะเด็นหายไป แต่ยังพบได้ในประเทศลาว

การใช้ประโยชน์

สารสำคัญ

จากการศึกษาเชิงลึกพบสารสำคัญหลายชนิด เช่น ฟลาโวนอยส์, ไกลโคซายด์, คิวแรนจิน (curangin) และกลุ่มไตรเตอร์ปีนแซปโปนิน (triterpene saponins) สารคิวแรนจินที่พบมีคุณสมบัติเหมือนไดจิทาลีส (digitalis) ที่ใช้เป็นยากระตุ้นหัวใจ ที่ได้จากพืชในสกุล Digitalis แต่มีความเป็นพิษเล็กน้อย

ประโยชน์ทางยา

เมื่อนำสมุนไพรกงสะเด็นแห้งมาสกัดด้วยแอลกอฮอล์ พบว่าสามารถยับยั้งแบคทีเรียที่ก่อโรคในลำไส้ (Proteus vulgaris) และแบคทีเรียที่ทำให้เกิดอาหารเป็นพิษ (Staphylococcus aureus) นอกจากนี้ในตำรายาจีนยังพบว่าสามารถต่อต้านเชื้อไวรัสเริม (Herpes simplex virus 1; HSV-1; Human alphaherpesvirus 1)

ใบสดมีรสขมมาก มีฤทธิ์ขับปัสสาวะ ช่วยบำรุงตับ ปกป้องหัวใจ เบาหวาน ยับยั้งไวรัสตับอักเสบบี (HB) e-antigen ต้านอนุมูลอิสระ ต้านการอักเสบ เคมีบำบัดร่วมสำหรับมะเร็งเต้านม ยาขับพยาธิ และยาแก้ปวด

เมื่อหมักด้วยแอลกอฮอล์ใช้เป็นยาชูกำลัง

ทั้งต้นนำมาต้มดื่มรักษาอาการผิดปกติต่าง ๆ ได้หลายอย่าง โดยเฉพาะอาการปวดท้องเนื่องจากกระเพาะอาหารผิดปกติ อาการโคลิก (อาการปวดท้องในเด็กเล็ก) และอาการผิดปกติของตับจัดว่าเป็นอาหารเรียกน้ำย่อยได้ กระตุ้นให้มีประจำเดือน กระตุ้นลำไส้ กระเพาะอาหาร และใช้เป็นยาขับเหงื่อ

ใบสดนำมาบดใช้พอกแผลและรักษาโรคผิวหนัง เมื่อใช้ร่วมกับใบบัวบกจะช่วยรักษาไอกรนและอาการเจ็บแน่นหน้าอก

อ้างอิง

1. "Picria fel-terrae Lour. | Plants of the World Online | Kew Science". Plants of the World Online (ภาษาอังกฤษ).
2. "Picria fel-terrae Lour. — The Plant List". www.theplantlist.org.
3. มติชนสุดสัปดาห์ (2022-03-05). "โก้งสะเด็นหรือกงสะเด็น สมุนไพรหายาก / สมุนไพรเพื่อสุขภาพ". มติชนสุดสัปดาห์.
4. "กง", วิกิพจนานุกรม, 2022-01-26, สืบค้นเมื่อ 2022-03-05
5. esan108.com. "กง ภาษาอีสาน". esan108.com.
6. "สะเด็น", วิกิพจนานุกรม, 2021-06-17, สืบค้นเมื่อ 2022-03-05
7. esan108.com. "กงสะเด็น ภาษาอีสาน". esan108.com.
8. "Sagai-uak, Picria fel-terrae: Philippine Medicinal Herbs / Alternative Medicine". www.stuartxchange.org.
9. "Picria felterrae in Flora of China @ efloras.org". www.efloras.org.
10. Loureiro, João de; Lisboa, Academia das Ciências de (1790). Flora cochinchinensis : sistens plantas in regno Cochinchina nascentes. Quibus accedunt aliae observatae in Sinensi imperio, Africa Orientali, Indiaeque locis variis. Omnes dispositae secundum systema sexuale Linnaeanum. Labore. Vol. 2. Ulyssipone :: Typis, et expensis academicis,.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (ลิงก์)
11. "Picria Lour. | Plants of the World Online | Kew Science". Plants of the World Online (ภาษาอังกฤษ).
12. "Picria fel-terrae Lour". www.gbif.org (ภาษาอังกฤษ).
13. "Curanga amara: Lansdown, R.V." IUCN Red List of Threatened Species. 2011-07-12. doi:10.2305/iucn.uk.2011-2.rlts.t199703a9120155.en.
14. "Picria felterrae - Useful Tropical Plants". tropical.theferns.info.
15. Dalimunthe, Aminah; Harahap, Urip; Rosidah; M, Pandapotan Nasution (2015-07-01). "EVALUATION OF DIURETIC ACTIVITY OF PICRIA FEL-TERRAE LOUR LEAVES EXTRACTS". Asian Journal of Pharmaceutical and Clinical Research (ภาษาอังกฤษ): 204–205. ISSN 2455-3891.
16. Chan, Chuk-ching; Zhang, Hong-wei; Chan, Kelvin; Lin, Zhi-xiu (2016-01-29). "Xiaoke Pill (消渴丸) and anti-diabetic drugs: A review on clinical evidence of possible herb-drug interactions". Chinese Journal of Integrative Medicine. doi:10.1007/s11655-015-2106-5. ISSN 1672-0415.
17. Purba, Hartono Apriliasta; Syafril, Santi; Lindarto, Dharma (2018-04-29). "Effect of Puguntano Extract (Curanga Fel-Terrae Merr.) on hs-CRP Level in Newly Diagnosed Type 2 Diabetes Mellitus Patient". The Indonesian Biomedical Journal. 10 (1): 79. doi:10.18585/inabj.v10i1.362. ISSN 2355-9179.
18. Auliafendri, Novycha; Rosidah, Rosidah; Yuandani, Yuandani; Suryani, Sri; Satria, Denny (2019-11-14). "The Inhibitory Activity of Picria fel-terrae Lour Herbs Extract on Nitric Oxide Production toward RAW 264.7 Cells Induced by Lipopolysaccharide". Open Access Macedonian Journal of Medical Sciences. 7 (22): 3737–3740. doi:10.3889/oamjms.2019.493. ISSN 1857-9655.
19. Satria, Denny; Silalahi, Jansen; Haro, Ginda; Ilyas, Syafruddin (2018). "Antiproliferative and Apoptotic Induction of n-Hexane Fraction of Picria fel-terrae lour. Herbs on T47D Cell Line". Proceedings of BROMO Conference. SCITEPRESS - Science and Technology Publications. doi:10.5220/0008359701900193.
20. Thuan, Nguyen Duy; Ha, Do Thi; Thuong, Phuong Thien; Na, Min Kyun; Bae, KiHwan; Lee, Jong Pill; Lee, Jeong-Hun; Seo, Hyo-Won; Min, Byung-Sun; Kim, Jin-Cheol (2007-09). "A phenylpropanoid glycoside with antioxidant activity from picria tel-ferae". Archives of Pharmacal Research. 30 (9): 1062–1066. doi:10.1007/bf02980238. ISSN 0253-6269. {{cite journal}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |date= (help)
21. Harahap, Urip; Hasibuan, Poppy Anjelisa Zaitun; Sitorus, Panal; Satria, Denny (2018-04-26). "CYTOTOXICITY ACTIVITY OF PICRIA FEL-TERRAE LOUR. HERBS AGAINST 4T1 AND MCF-7 BREAST CANCER CELLS". Asian Journal of Pharmaceutical and Clinical Research. 11 (13): 194. doi:10.22159/ajpcr.2018.v11s1.26608. ISSN 2455-3891.
22. Harahap, Urip; Bastian, Marianne; Yuliasmi, Sri; Husori, Dadang Irfan; Patilaya, Popi; Laila, Lia (2017-11-01). "HEPATOPROTECTIVE ACTIVITY FROM ETHANOL EXTRACT OF PUGUN TANO'S LEAVE (Curanga fel-terrae (Lour.) Merr.)". Asian Journal of Pharmaceutical and Clinical Research. 10 (11): 78. doi:10.22159/ajpcr.2017.v10i11.19127. ISSN 2455-3891.
23. Satria, Denny; Silalahi, Jansen; Haro, Ginda; Ilyas, Syafruddin; Hasibuan, Poppy Anjelisa Zaitun (2019-11-14). "Cytoprotective Activity of Ethylacetate Fraction of Picria fel-terrae Lour. Herbs". Open Access Macedonian Journal of Medical Sciences. 7 (22): 3865–3867. doi:10.3889/oamjms.2019.521. ISSN 1857-9655. PMC 7048334. PMID 32127993.