จตุลังคบาท

จตุลังคบาท (คำอ่าน: จะ-ตุ-ลัง-คะ-บาด) เป็นพระตำรวจประจำ 4 เท้าช้างทรงของพระมหากษัตริย์ไทยในยามศึกสงคราม ซึ่งเป็นที่รู้จักกันดีในสงครามยุทธหัตถี ระหว่างสมเด็จพระนเรศวรมหาราชกับพระมหาอุปราชา

การแสดงที่งานช้างสุรินทร์ ซึ่งมีจตุลังคบาทถือดาบและเขน (โล่กลม)

ภาพจิตรกรรมฝาผนังสงครามยุทธหัตถี ณ อนุสรณ์สถานแห่งชาติ จังหวัดปทุมธานี อันมีจตุลังคบาทประจำเท้าทั้งสี่ของช้างทรง

ประวัติ

จตุลังคบาท เป็นผู้คุ้มครองเท้าทั้ง 4 ของช้างทรง มีฝีมือในการรบทุกรูปแบบ โดยเฉพาะการใช้ดาบสองมือ, เขน, ทวน และมวย จตุลังคบาทประจำ 2 เท้าหน้ามียศเป็นออกหลวง ส่วนจตุลังคบาทประจำ 2 เท้าหลังมียศเป็นออกขุน โดยบางตำราระบุว่า นอกเหนือจากจตุลังคบาทที่คุ้มกันช้างแล้ว ยังมีอีก 1 นายที่ทำหน้าที่ดังกล่าว คือพลนำหน้าช้าง

จตุลังคบาทปรากฏในการทำยุทธหัตถีของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช โดยเมื่อครั้งที่พระเจ้านันทบุเรงได้ให้พระมหาอุปราชายกทัพใหญ่มาตีกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระนเรศวรมหาราชและสมเด็จพระเอกาทศรถทราบข่าวจึงยกทัพหลวงไปตั้งรับ ณ หนองสาหร่าย ช้างพระที่นั่งได้พากันไล่ล่าศัตรู กระทั่งทั้งสองพระองค์ตกอยู่ในวงล้อมของศัตรูโดยไม่รู้ตัว มีเพียงจตุลังคบาทและทหารรักษาพระองค์เท่านั้นที่ติดตามได้ทัน

ซึ่งการจัดตำแหน่งจตุลังคบาทในสมัยสมเด็จพระนเรศวร มีดังนี้:

สมเด็จพระนเรศวร

สมเด็จพระนเรศวรมหาราช ทรงช้างเจ้าพระยาไชยานุภาพ (พลายภูเขาทอง) มีนายมหานุภาพเป็นตวาญช้าง, ส่วนเจ้ารามราฆพเป็นกลางช้าง และมีจตุลังคบาททำหน้าที่พิทักษ์ช้างทรง (คนนอกถือหอก คนในถือดาบ) ได้แก่:

• "พระมหามนตรี" ประจำเท้าหน้าขวา
• "พระมหาเทพ" ประจำเท้าหน้าซ้าย
• "หลวงอินทรเทพ" ประจำเท้าหลังขวา
• "หลวงพิเรนทรเทพ" ประจำเท้าหลังซ้าย

ทั้งนี้ จากคำให้การชาวกรุงเก่า นายทหารทั้ง 4 ทิศ ผู้ทำหน้าที่เป็นพระตำรวจจตุลังคบาท ยังมีข้อมูลที่ตรงกัน และไม่ตรงกันอยู่บ้าง อันได้แก่ มหาเทพ (ขาดอินทรเทพ), มหามนตรี (ขาดพิเรนทรเทพ), ราชรินทร (ไม่มีพรหรมบริรักษ์), อินทเดช (ไม่มีสุริยภักดี)

สมเด็จพระเอกาทศรถ

สมเด็จพระเอกาทศรถ ทรงช้างเจ้าพระยาปราบไตรจักร (พลายบุญเรือง) มี "นายแวง" เป็นจตุลังคบาท

สิ่งสืบทอด

 

พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระสุริโยทัย ที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ซึ่งมีนักรบจตุลังคบาทถือดาบสองมือ

พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระสุริโยทัย ณ ทุ่งมะขามหย่อง จังหวัดพระนครศรีอยุธยา มีนักรบจตุลังคบาทตั้งอยู่บนเกาะกลางน้ำ ซึ่งบังเอิญมีโครงหน้าคล้ายพลเอก วิมล วงศ์วานิช และพลเอก สุนทร คงสมพงษ์ ขณะที่บางคนเห็นว่าจตุลังคบาทประจำเท้าซ้ายหน้า มีใบหน้าคล้ายพลเอก อภิรัชต์ คงสมพงษ์

ส่วนที่เก๋งจีนคู่หลังเล็ก ในพระราชวังกรุงธนบุรี (หรือพระราชวังเดิม) เขตบางกอกใหญ่ กรุงเทพมหานคร มี "ดาบจตุลังคบาท" และ "ดาบญี่ปุ่นคร่ำทอง" ภายในตู้เดียวกัน ซึ่งด้ามดาบจตุลังคบาทนี้ ทำมาจากงาช้าง รวมถึงมี "ดาบหัวช้าง" ที่มีลักษณะคล้ายกันวางอยู่ข้าง ๆ

ในวัฒนธรรมร่วมสมัย

ในการจัดฉายภาพยนตร์พระเจ้าช้างเผือก ที่ประเทศฟิลิปปินส์ ได้ทำการตลาด ด้วยการจ้างให้มีคนแต่งกายเป็นจตุลังคบาท เดินตามถนนสายต่าง ๆ ทั่วกรุงมะนิลา ส่วนในภาพยนตร์ต้มยำกุ้ง ที่นำแสดงโดยจา พนม ตัวละครเอกของเรื่องเป็นผู้สืบทอดวิชาจตุลังคบาท

เดือนธันวาคม พ.ศ. 2561 สามารถ พยัคฆ์อรุณ และสมรักษ์ คำสิงห์ ได้นำทัพนักมวยไทยของตนเข้าแข่งมวยไทยในรายการ จตุลังคบาท ศึกมวยไทยมรดกโลก ซึ่งตั้งชื่อตามผู้ปกป้องการรุกรานจากข้าศึกในประวัติศาสตร์ไทย โดยจัดที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

ผู้ฝึกวิชาจตุลังคบาทที่มีชื่อเสียงสมัยใหม่

• วิสิทธิ์ เลิศฤทธิ์ – ผู้ฝึกสอนมวยไทยเลิศฤทธิ์
• จา พนม – นักแสดง, สตันต์แมน
• เดชากุล สังวรกาญจน์ (ครูเดช) – ผู้ฝึกสอนดาบสองมือ, มวยไทยสายจตุลังคบาท, ช่างตีดาบฝั่งธน

ดูเพิ่ม

• สงครามยุทธหัตถี
• พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระสุริโยทัย
• เจ้าพระยาไชยานุภาพ (พลายภูเขาทอง)
• เจ้าพระยาปราบไตรจักร (พลายบุญเรือง)

อ้างอิง

1. จตุลังคบาท รู้ความ แต่ไม่รู้คำ อ่านว่า จะ-ตุ-ลัง-คะ-บาด – เสรีชน : เสรีธรรม
2. มารู้จักพยัญชนะ ตัว จ ที่น่าจดจำ - กระทรวงวัฒนธรรม
3. จตุลังคบาท
4. จตุลังคบาท - สำนักงานราชบัณฑิตยสภา
5. วันกองทัพไทย ย้อนอดีตมหาวีรกรรมสมเด็จพระนเรศวรฯ ทรงทำยุทธหัตถีปราบพระมหาอุปราชา ไล่พม่ากลับประเทศ ขยายอาณาจักรไทยยิ่งใหญ่ไพศาล
6. วันสำคัญทางประวัติศาสตร์ “วันยุทธหัตถี”
7. คอลัมนิสต์ - ๑๘ มกราคม ของทุกปี วันยุทธหัตถี วันสมเด็จพระนเรศวรมหาราช และวันกองทัพไทย - บ้านเมือง
8. การจัดขบวนทัพช้าง - ช้างไทย ช้างศึก
9. คำให้การชาวกรุงเก่า ชื่อขุนนางวังหลวง
10. สมเด็จพระนเรศวรมหาราช - welcome! - WordPress.com
11. ช้างศึก - SuphamitOto - Google Sites
12. พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระศรีสุริโยทัย - Thailand Tourism Directory
13. ทุ่งมะขามหย่อง สถานที่ท่องเที่ยวพระนครศรีอยุธยา
14. ความงามเหนือแผ่นดิน : พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระสุริโยทัย - winnews
15. อย่าเข้าใจผิด จตุลังคบาท ไม่ใช่ "บิ๊กแดง" - เนชั่นสุดสัปดาห์
16. 10 สิ่งต้องดูในวังเดิม วังเดียวในสมัยกรุงธนบุรีที่เปิดให้ดูแค่ 14 วัน
17. คลังทรัพยากรการศึกษาแบบเปิด โครงการระบบสื่อสาระออนไลน์
18. เมื่อ "พระเจ้าช้างเผือก" เข้าฉายที่ฟิลิปปินส์ - ศิลปวัฒนธรรม
19. เกร็ดน่ารู้ ต้มยำกุ้ง (2005) - Siamzone
20. อยุธยาจัดมวยไทยมรดกโลก ศึกจาตุลังคบาท ทัพมวยสามารถ ปะทะ ทัพมวยสมรักษ์ - ข่าวอยุธยา
21. สามารถ พยัคฆ์อรุณ จัดทัพมวยประลองฝีมือมวยไทยมวยโลก กับ ทัพมวยสมรักษ์ คำสิงห์ "ศึกจตุลังคบาท" ในงานยอยศยิ่งฟ้าอยุธยามรดกโลก

แหล่งข้อมูลอื่น

•   วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อเกี่ยวกับ จตุลังคบาท