โคลงนิราศหริภุญชัย

โคลงนิราศหริภุญชัย เป็นกวีเก่าที่มีประมาณ 720 บรรทัด เดิมแต่งเป็นภาษาไทยถิ่นเหนือ โดยคำว่า นิราศ มาจากคำศัพท์ภาษาสันสกฤตแปลว่า “ไม่มี” เป็นแนวการแต่งกวีที่มีการเดินทางไกลและแยกจากผู้เป็นที่รัก หริภุญชัยเป็นอาณาจักรโบราณที่มีศูนย์กลางที่จังหวัดลำพูน โดยพญามังรายทรงผนวกเข้ากับอาณาจักรล้านนาในช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 13 กวีนี้กล่าวถึงการเดินทางจากเชียงใหม่ไปยังลำพูนเพื่อสักการะพระบรมสารีริกธาตุที่วัดพระธาตุหริภุญชัย โดยไปเยี่ยมชมวัดและข้างทางประมาณ 20 แห่ง ในระหว่างการเดินทาง ผู้แต่งรู้สึกคร่ำครวญถึงการแยกจากนางศรีทิพ ผู้เป็นที่รักของเขา การเดินทางใช้เวลาสองถึงสามวัน กวีนี้จบลงที่เทศกาลพระบรมสารีริกธาตุที่ราชินีกับพระราชโอรสเสด็จมาด้วย เนื้อเรื่องเดิมสืบไปได้ถึง ค.ศ. 1517-1518 บทกวีได้รับการชื่นชมเพียงเล็กน้อยจนกระทั่งเมื่อเร็ว ๆ นี้เนื่องจากความยากของภาษาเก่า

วัดพระธาตุหริภุญชัย ภาพถ่ายโดย Ritthichai Siangdee

เอกสารตัวเขียนและการเผยแพร่

มีข้อความเจ็ดข้อความที่เขียนบนใบลานด้วยภาษาไทยถิ่นเหนือ ซึ่งพบในจังหวัดเชียงใหม่, เชียงราย, ลำพูน และพะเยา ส่วนอีกข้อความหนึ่งที่เขียนบนสมุดข่อยในภาษาไทยถูกเก็บอยู่ในสำนักหอสมุดแห่งชาติ มีสี่ฉบับที่มีเนื้อหาคล้ายกัน เชื่อกันว่าเอกสารตัวเขียนอาจนำมาจากล้านนาไปที่อาณาจักรอยุธยาตอนสมเด็จพระนารายณ์มหาราชตีเมืองเชียงใหม่ใน พ.ศ. 2204 แล้วไปแปลเป็นภาษาไทย แต่ไม่มีหลักฐานสนับสนุนทฤษฎีนี้

ข้อความฉบับภาษาไทยได้รับการตีพิมพ์ครั้งแรกโดยสำนักหอสมุดแห่งชาติใน พ.ศ. 2467 ที่มีคำนำโดยสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพว่า ผลงานนี้ “อาจเป็นต้นแบบของนิราศที่แต่งในอยุธยาและส่งลงมาถึงกรุงเทพ” อย่างไรก็ตาม ผลงานนี้มีคนอ่านน้อยเพราะใช้ภาษาที่คลุมเครือ ใน พ.ศ. 2486 ประเสริฐ ณ นครเริ่มถอดความอักษรล้านนาไปเป็นอักษรไทย ทำให้มีการตีพิมพ์ใช้งานเป็นการส่วนตัวและเป็นหนังสืองานศพในปีถัดมา ในช่วง พ.ศ. 2502 พระยาอนุมานราชธนส่งเสริมให้ประเสริฐแปลเพิ่มและตีพิมพ์ผลงานนี้ ทำให้มีการตีพิมพ์ในวารสารของสมาคมภาษาและวรรณคดีไทยใน พ.ศ. 2503 ใน พ.ศ. 2516 ประเสริฐตีพิมพ์ฉบับขยายที่มีอักษรล้านนา อักษรไทย คำอธิบาย และภาคผนวกของคำและสถานที่โดยวิจิตร ยอดสุวรรณ (Wijit Yodsuwan)

ใน พ.ศ. 2532 ลมูล จันทน์หอม จบการศึกษาวิทยานิพนธ์ระดับปริญญาโทที่มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ โดยทำการเปรียบเทียบข้อความฉบับล้านนาหกบรรทัดที่เขาอ้างว่า “ใกล้เคียงกับต้นฉบับมากที่สุด”

ใน พ.ศ. 2535 ทิว วิชัยขัทคะ กับไพฑูรย์ ดอกบัวแก้ว ตีพิมพ์ฉบับอักษรล้านนาอีกฉบับที่พวกเขากล่าวว่าเป็น “ฉบับลำพูน” และใน พ.ศ. 2562 วินัย พงศ์ศรีเพียร เรียบเรียงนิราศแบบใหม่เสร็จที่มีการเทียบกับภาษาไทยและอังกฤษ พร้อมกับงานวิจัยทางประวัติศาสตร์เกี่ยวกับภูมิหลังของนักกวี

ชื่อ นิราศหริภุญชัย อาจมาหลังจากกวีแนว นิราศ ได้พัฒนาแล้ว เช่นในเอกสารตัวเขียนหนึ่งจากวัดเจดีย์หลวงกวีนี้มีชื่อว่า ลำลพุน

ปีที่แต่งและผู้ประพันธ์

บทเปิดกวีให้ปีหนไทว่า “ปีเมิงเป้า” ซึ่งอาจเป็นไปได้ทั้งเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2000, 2060, 2120, 2180 เป็นต้น สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ คาดการณ์ว่าอยู่ใน พ.ศ. 2180 ในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าปราสาททองหรือก่อนหน้านั้น

ประเสริฐ ณ นคร กล่าวว่ากวีนี้เขียนใน พ.ศ. 2060-2061 โดยในกวีกล่าวถึงพระแก้วมรกต ซึ่งประดิษฐานอยู่ที่วัดเจดีย์หลวงวรวิหาร จังหวัดเชียงใหม่ ซึ่งเป็นจริงเฉพาะในช่วง พ.ศ. 2011 ถึง 2091 และพระพุทธสิหิงค์ประทับที่วัดพระสิงห์วรมหาวิหาร จังหวัดเชียงใหม่ ซึ่งเป็นจริงเฉพาะใน พ.ศ. 1950 ถึง 2091 ดังนั้น ช่วงปีที่ตรงกับปีนักษัตรนี้คือ พ.ศ. 2060/2061 แต่มีนักวิชาการบางส่วนตั้งข้อสงสัยถึงวันที่เริ่มเขียน

เมื่อดูคำศัพท์ในกวี จึงเป็นที่กระจ่างว่าผู้แต่งกับผู้เป็นที่รักเป็นเชื้อพระวงศ์ เช่น เขากล่าวถึงของถวายของตนว่า ราชกุศล (“ผลงานที่ดีของกษัตริย์” (v.126)) และกล่าวถึงผู้เป็นที่รักว่า อัคคชา (“มเหสีหลัก/ราชินี” (v.127))

วินัย พงศ์ศรีเพียรเสนอว่าผู้แต่งคือพระเมืองแก้ว (ครองราชย์ พ.ศ. 2038–2068) กษัตริย์ล้านนาใน เดือนสิงหาคม พ.ศ. 2060 และศรีทิพดำรงตำแหน่งเป็นพระมเหสี ในขณะที่อรุณรัตน์ วิเชียรเขียวเสนอว่าผู้แต่งคือศิริยวาปีมหาอำมาตย์ ขุนนางชั้นมหาอำมาตย์จากลำปาง และศรีทิพคือภรรยาของเขา ส่วนโป่งน้อยคือพระราชมารดาของพระเมืองแก้ว

เรื่องย่อ

เริ่มบทบูชาพระรัตนตรัย บอกวันเวลาที่แต่ง แล้วกล่าวถึงการที่ต้องจากนางที่เชียงใหม่ไปบูชาพระธาตุหริภุญชัยที่เมืองหริภุญชัย (ลำพูน) ก่อนออกเดินทางได้นมัสการลาพระพุทธสิหิงค์ ณ วัดพระสิงห์ ผ่านวัดทุงยู วัดศรีเกิด วัดผาเกียร (ชัยพระเกียรติ) วัดอูปแป้น ขอพรพระมังราชหรือพระมังรายซึ่งสถิต ณ ศาลเทพารักษ์ ผ่านหอพระแก้ว (กุฏาราม) นมัสการลาพระแก้วมรกต ณ วัดเจดีย์หลวง ผ่านวัดช่างแต้ม วัดเจ็ดลิน วัดเสฏฐา (วัดเชษฐา) วัดฟ่อนสร้อย วัดเชียงสง ออกประตูเชียงใหม่ ผ่านวัดศรีมหาทวาร (วัดเชียงของ) วัดพันงอม วัดเถียงเส่า วัดกุฎีคำ (วัดธาตุคำ) วัดน่างรั้ว ออกประตูขัวก้อม ขึ้นขบวนเกวียน ผ่านวัดกู่คำหลวง (วัดเจดีย์เหลี่ยม) วัดพระนอนป้านปิง (วัดพระนอนหนองผึ้ง) วัดยางหนุ่ม (วัดกองทราย) หยุดพักนอนที่กาดต้นไร (ตลาดต้นไทร) 1 คืน เมื่อเดินทางพบสิ่งใดหรือตำบลใดก็พรรณนาคร่ำครวญรำพันรักไปตลอดทางจนถึงเมืองหริภุญชัย ได้นมัสการพระธาตุหริภุญชัยสมความตั้งใจ บรรยายพระธาตุ งานสมโภชพระธาตุ ก่อนแวะไปนมัสการพระที่วัดพระยืน ตอนสุดท้ายลาพระธาตุกลับเชียงใหม่

รูปแบบ

โคลงนี้มีโคลงสี่สุภาพ 181 โคลงที่มีทำนองและน้ำเสียงต่างกัน และไม่มีการเชื่อมโคลง

สถานที่ในโคลงนิราศหริภุญชัย

สถานที่ในนิราศหริภุญชัย

โคลงบทที่	ชื่อ	ปัจจุบัน	ที่อยู่	ตำแหน่ง
10	พระวรเชษฐช้อย ศรีสิงห์	วัดพระสิงห์	ถนนสามล้าน	18.7884, 98.9818
12	ทุงยู	วัดทุงยู	ถนนราชดำเนิน	18.7887, 98.9842
12	ศรีเกิด	วัดศรีเกิด	ถนนราชดำเนิน	18.7882, 98.9840
12	ปราเกียร	วัดชัยพระเกียรติ	ถนนราชดำเนิน	18.7886, 98.9859
14	หอมังราชเจ้า	หอผีพระญามังราย	ถนนพระปกเกล้า	18.7888, 98.9882
15	กุฏาราม	หอพระแก้ว (หายไป)
15	อุปแป้น	วัดอูปแป้น (หายไป)
16	มหาอาวาสสร้อย ศรีสถาน	วัดเจดีย์หลวง	ถนนพระปกเกล้า	18.7869, 98.9865
19	เสฐฐา	วัดเสฏฐา (เชษฐา) ร้าง	ในโรงเรียนพุทธิโศภณ	18.7858, 98.9891
19	ช่างแต้ม	วัดช่างแต้ม	ถนนพระปกเกล้า	18°47'07.2"N 98°59'18.0"E
20	เจ็ดลิน	วัดเจ็ดลิน	ถนนพระปกเกล้า	18.7837, 98.9880
21	ฟ่อนสร้อย	วัดฟ่อนสร้อย	ถนนพระปกเกล้า	18.7825, 98.9885
23	เชียงสง	วัดเชียงสงร้าง	ถนนพระปกเกล้า	18.782204, 98.988426
24	เชียงใหม่หม้า ทวารทอง	ประตูเชียงใหม่	ถนนบำรุงบำรี	18.7813, 98.9890
27	ศรีมหาทวาร	วัดศรีมหาทวาร (วัดเชียงของ) ร้าง	ถนนช่างหล่อ	18.780952, 98.988473
28	พันงอม	หายไป
29	เถียงเส่า	อาจเป็นวัดแสนเส่า	ถนนสุริวงศ์	18.7786, 98.9885
30	กุฎีคำ	วัดธาตุคำ	ถนนสุริวงศ์	18.7774, 98.9886
31	น่างรั้ว	วัดยางกวง	ถนนสุริวงศ์	18.7760, 98.9890
32	ทวารทอง	ประตูขัวก้อม	ถนนสุริวงศ์	18.772330521074743, 98.99004477434806
45	กู่คำหลวง	วัดเจดีย์เหลี่ยม	เวียงกุมกาม	18.7539, 98.9959
49	พระขวาง	อาจเป็นวัดพระนอนหนองผึ้ง	หนองผึ้ง	18.7386, 99.0124
67	ยางหนุ่ม	วัดกองทราย	หนองผึ้ง	18.7304, 99.0205
73	หัวฝาย	วัดหัวฝาย	ตำบลหนองผึ้ง	18.7133, 99.0362
77	กาดต้นไร	ตลาดต้นไทร	ไม่ทราบ
104	พระธาตุเจ้า จอมจักร	วัดพระธาตุหริภุญชัย	จังหวัดลำพูน	18.5772, 99.0082
146	พระพุทธเจ้า จตุตน	วัดพระยืน	จังหวัดลำพูน	18.5763, 99.0193

ตัวอย่าง

ในโคลงที่ 31 เขายกย่องวัดที่ปัจจุบันคือวัดยางกวงริมถนนสุริวงศ์ จังหวัดเชียงใหม่ และคิดถึงผู้เป็นที่รักว่า:

อารามเรียงรุ่นหั้น เงางาม
เป็นปิ่นบุรีนาม น่างรั้ว
บเห็นนาฏนงราม บวรสวาท สยบเอย
ทังขื่อชีพิตกั้ว โลกนี้นามนิพาน

ในโคลงที่ 161 เขายกย่องราชินีตอนมาถึงวัดพระธาตุหริภุญชัยว่า:

ธาดาอห่อยเนื้อ ทิพมาล
ไทงาศสันเฉลิมปาน แต่งแต้ม
อานาศาสตร์พันพาน เพิงแพ่ง งามเอย
ยลยิ่งนางฟ้าแย้ม ย่างย้ายลดาวัลย์

อ้างอิง

1. Manas Chitakasem 1972.
2. Winai Pongsripian 2019, p. 24.
3. Prasert na Nagara 1973, p. [10-12].
4. Vajirayana Library 1924.
5. Prasert na Nagara 1973.
6. Lamoon Janhom 1989.
7. Thiu Wichaikhatkha 1992.
8. Winai Pongsripian 2019.
9. Lamoon Janhom 1989, p. 26.
10. Prasert na Nagara 1973, p. [12].
11. Lagirarde 2004.
12. Winai Pongsripian 2019, p. 33-36.
13. Winai Pongsripian 2019, p. 27-36.
14. Aroonrat Wichienkeeo 2019.
15. Kreangkrai Kirdsiri 2010, p. 6.
16. Aroonrat Wichienkeeo 1996.
17. Kreangkrai Kirdsiri 2010.
18. https://www.silpa-mag.com/history/article_6726
19. https://www.matichonweekly.com/column/article_77971

ข้อมูล

• Aroonrat Wichienkeeo (2019). 500 phi khlong nirat hariphunchai [500 years of Nirat Hariphunchai]. Chiang Mai: Airada Copytex.
• Aroonrat Wichienkeeo (1996). Wat rang nai wiang chiang mai [Abandoned monasteries in Chiang Mai]. Chiang Mai: Suriwong Book Center.
• Kreangkrai Kirdsiri (2010). "Khlong nirat hariphunchai: mueang chiang mai lae mueang lamphun nai wannakhadi lanna" [Nirat Hariphunchai: Chiang Mai and Lamphun in Lan Na literature]. ใน Winai Pongsripian (บ.ก.). 100 ekkasan samkhan: sappasan prawatisat thai lem thi 3 [100 key documents: essence of Thai history, volume 3]. Bangkok: Thailand Research Fund. pp. 5–43.
• Lagirarde, François (2004). "Un pèlerinage bouddhique au Lanna entre le XVIe et le XVIIe siècle d'après le Khlong Nirat Hariphunchai". Aséanie. 14: 69-107.
• Lamoon Janhom (1989). Khlong nirat hariphunchai kan winitchai ton chabap [Nirat Hariphunchai: a critical study of the text] (MA). Chiang Mai University.
• Lamoon Janhom (1995). Wannakam thongthin lanna [Local literature of Lan Na] (Thesis). Chiang Mai: Suriwong Book Center.
• Manas Chitakasem (1972). "The emergence and development of the Nirat genre in Thai poetry". Journal of the Siam Society. 60, 2: 135-168.
• Prasert na Nagara (1973). Khlong Nirat Hariphunchai [Nirat Hariphunchai]. Bangkok: Phrajan.
• Suttinee Tongsa-ard (1988). Kan sueksa rongroi thang nam kao khong maenam ping nai boriwen thi rap chiang mai lamphun [The study of Mae Ping river’s old channel traces in Chiang Mai-Lamphun Basin] (MS). Chiang Mai University.
• Thiu Wichaikhatkha; Phaithun Dokbua (1992). Nirat Hariphunchai (chabap lamphun) [Nirat Hariphunchai, Lamphun version]. Chiang Mai: Social Research Institute, Chiang Mai University.
• Vajirayana Library (1924). Khlong Nirat Hariphunchai [Nirat Hariphunchai]. Bangkok: Bamrung Nukunkit.
• Winai Pongsripian (2019). Ruthirat ramphan (khlong nirat hariphunchai) lae jaruek wat phra yuen morakot khwam songjam haeng aphinawaburi-si hariphunchai [Rudhirāja Ramban (Nirat Hariphunchai). Heritage of Chiang Mai–Lamphun)]. Bangkok: Mulnithi Phrathep Ratthanaratchasuda.

แหล่งข้อมูลอื่น

• Thai text of Nirat Hariphunchai from the Vajirayana Digital Library (ในภาษาไทย)
• Map and description of temples visited in Nirat Hariphunchai (ในภาษาไทย)