พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์

พลเอก พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์ (24 ตุลาคม พ.ศ. 2423 – 19 ธันวาคม พ.ศ. 2495) อดีตรองเสนาบดีกระทรวงกลาโหมและอดีตประธานองคมนตรี เป็นพระโอรสในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช ประสูติแต่หม่อมขาบ ศุขสวัสดิ์ ณ อยุธยา

พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์
พระวรวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นตรี
ประธานองคมนตรี
ดำรงตำแหน่ง	พ.ศ. 2494 - พ.ศ. 2495
รองเสนาบดีกระทรวงกลาโหม
ดำรงตำแหน่ง	พ.ศ. 2474 - พ.ศ. 2475
หม่อม	หม่อมหลวงชุบ ศุขสวัสดิ์
พระบุตร	10 คน
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช
พระมารดา	หม่อมขาบ ศุขสวัสดิ์ ณ อยุธยา
ประสูติ	24 ตุลาคม พ.ศ. 2423 จังหวัดพระนคร ประเทศสยาม
สิ้นพระชนม์	19 ธันวาคม พ.ศ. 2495 (72 ปี) จังหวัดพระนคร ประเทศไทย

พระประวัติ

พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์ พระนามเดิม หม่อมเจ้าอลงกฎ เป็นพระโอรสในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช ประสูติแต่หม่อมขาบ ศุขสวัสดิ์ ณ อยุธยา ณ วังท้ายวัดพระเชตุพน เมื่อวันอาทิตย์ แรม 6 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง จุลศักราช 1242 ตรงกับวันที่ 24 ตุลาคม พ.ศ. 2423 ต่อมาในปี พ.ศ. 2473 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนา หม่อมเจ้าอลงกฎ ศุขสวัสดิ์ เป็น “พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า“ ตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอลงกฎ ครุฑนาม ทรงศักดินา 3000 ตามพระราชกำหนดอย่างพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า

ในปี พ.ศ. 2495 พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เฉลิมพระยศเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์ ครุฑนาม ทรงศักดินา 11000 ตามอย่างธรรมเนียม พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าต่างกรมทั้งปวง และทรงตั้งเจ้ากรมเป็นหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์ ถือศักดินา 500 ปลัดกรมเป็นพันบริรักษ์ภูเบศร ถือศักดินา 300 สมุห์บัญชีเป็นพันวิเศษพลขันธ์ถือศักดินา 200

พลเอก พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์ ได้ทรงปฏิบัติหน้าที่ราชการสนองคุณมาตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยเสด็จออกไปจัดระเบียบกองทหารสำหรับประจำรักษาหัวเมืองในมณฑลภาคพายัพ ตามพระบรมราโชบายเพื่อรักษาความปลอดภัยแห่งพระราชอาณาเขต อันเป็นผลสืบเนื่องมาจากการก่อความไม่สงบของพวกเงี้ยวในภาคเหนือ จนได้ดำรงพระยศและพระตำแหน่งเป็นนายพลตรีผู้บัญชาการกองพลที่ 7 มณฑลพิษณุโลก ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเป็นแม่ทัพกองที่ 2 และนายพลโทแม่ทัพกองทัพน้อยทหารบกที่ 2 ครั้นถึงรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้รับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯ ให้ย้ายกลับเข้ามาในพระนครเพื่อให้ทรงเป็น จเรทหารบก เสนาธิการทหารบก และรองเสนาบดีกระทรวงกลาโหม จนกระทั่งพ้นจากหน้าที่ราชการเมื่อคณะราษฎรได้เปลี่ยนแปลงการปกครองแผ่นดิน ดำรงพระฐานะเป็น "นายทหารนอกราชการ" และ "นายทหารพ้นราชการ" อยู่นานถึงประมาณ 15 ปี จนกระทั่งปี พ.ศ. 2490 ในรัชกาลของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร จึงทรงได้รับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯ ให้กลับมารับพระราชทานสนองพระราชภาระงานฝ่ายพระมหากษัตริย์ให้ทรงดำรงตำแหน่งต่าง ๆ คือ อภิรัฐมนตรี คณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ องคมนตรี และประธานองคมนตรี และทรงได้รับพระมหากรุณาธิคุณ โปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่งประธานองคมนตรี ในวันที่ 13 มีนาคม ถึง 29 พฤศจิกายน พุทธศักราช 2494 ทรงดำรงตำแหน่งตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2492 แทน พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร ซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ และทรงดำรงตำแหน่งประธานองคมนตรีจนถึงวันที่รัฐธรรมนูญฉบังดังกล่าวถูกยกเลิกโดยคณะรัฐประหาร (จอมพล ป. พิบูลสงคราม)

พลเอก พลเรือโท พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์ ประชวรด้วยพระโรคไข้ไทฟอยด์ โดยมีพระอาการหนักจนถึงสิ้นพระชนม์ ณ โรงพยาบาลพระมงกุฎเกล้า ในวันที่ 19 ธันวาคม พ.ศ. 2495 สิริพระชันษา 72 ปี 1 เดือน 26 วัน พระราชทานเพลิงพระศพเมื่อวันที่ 14 มิถุนายน พ.ศ. 2496 ณ วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามราชวรวิหาร

ตราประจำพระองค์

 

การศึกษา

• พ.ศ. 2435 เข้ารับราชการเป็นนักเรียนนายร้อยชั้นเล็ก และสอบไล่เลื่อนชั้นเป็นนักเรียนนายร้อยชั้น 1 ได้เป็นที่ 1
• พ.ศ. 2437 สอบไล่เลื่อนชั้นเป็นนักเรียนนายร้อยชั้น 2 ได้เป็นที่ 4
• พ.ศ. 2438 สอบไล่เลื่อนชั้นเป็นนักเรียนนายร้อยชั้น 3 ได้เป็นที่ 1
• พ.ศ. 2441 สอบไล่เพื่อออกเป็นนายทหารชั้นสัญญาบัตร ได้เป็นที่ 1

หน้าที่ราชการ

• 12 พฤศจิกายน พ.ศ. 2442 นายร้อยตรีสำรองราชการกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์
• พ.ศ. 2443 นายทหารประจำกองร้อยที่ 3 กรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์
• พ.ศ. 2444 นายร้อยโททำการแทนนายร้อยเอกตำแหน่งผู้บังคับกองร้อยที่ 4 กรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์
• 31 พฤษภาคม พ.ศ. 2445 นายร้อยเอก
• 16 ธันวาคม พ.ศ. 2445 ประจำกรมราชองครักษ์ ตำแหน่งราชองครักษ์ประจำการ
• 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2447 ผู้บังคับกองพันพิเศษกรมทหารมณฑลนครราชสีมา
• 3 กันยายน พ.ศ. 2447 ผู้บังคับการกรมทหารราบที่ 5 มณฑลนครราชสีมา
• 20 กรกฎาคม พ.ศ. 2448 นายพันตรี
• 14 ธันวาคม พ.ศ. 2449 นายพันโท
• พ.ศ. 2451 รองผู้บังคับการกรมทหารราบที่ 1 มหาดเล็กรักษาพระองค์
• 3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2451 ผู้รั้งผู้บัญชาการกองพลที่ 7 มณฑลพิษณุโลก
• 5 กรกฎาคม พ.ศ. 2452 นายพันเอก
• มีนาคม พ.ศ. 2452 ผู้บัญชาการกองพลที่ 7 มณฑลพิษณุโลก
• 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2453 นายพลตรี
• กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2453 ผู้บัญชาการกองพลที่ 5 มณฑลนครราชสีมา
• มิถุนายน พ.ศ. 2456 ผู้รั้งตำแหน่งแม่ทัพกองที่ 2 และ ผู้บัญชาการกองพลที่ 5 มณฑลนครราชสีมา
• กรกฎาคม พ.ศ. 2456 ผู้บัญชาการกองพลที่ 7 และรั้งตำแหน่งแม่ทัพกองที่ 2
• มีนาคม พ.ศ. 2457 แม่ทัพกองที่ 2 และรั้งตำแหน่งผู้บัญชาการกองพลที่ 7
• เมษายน พ.ศ. 2457 แม่ทัพกองที่ 2 เพียงตำแหน่งเดียว
• 28 เมษายน พ.ศ. 2458 นายพลโท
• 1 เมษายน พ.ศ. 2471 รั้งตำแหน่งเสนาธิการทหารบก
• พ.ศ. 2471 เสนาธิการทหารบก และที่ปรึกษาสำหรับเครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีศักดิ์รามาธิบดี
• พ.ศ. 2474 ผู้รั้งตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงกลาโหม แล้วเป็นรองเสนาบดีกระทรวงกลาโหม
• 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2474 ได้รับพระราชทานพระยศทางทหารเรือให้เป็นนายพลเรือโท
• พ.ศ. 2475 ทรงถูกเวนคืนตำแหน่งรองเสนาบดีกระทรวงกลาโหม เนื่องจากคณะราษฎรก่อการเปลี่ยนแปลงการปกครองแผ่นดิน เปลี่ยนพระฐานะเป็น “นายทหารนอกราชการ” สังกัดกระทรวงกลาโหม
• พ.ศ. 2490 อภิรัฐมนตรีสภาและผู้รักษาการในคณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ และนายทหารพิเศษประจำกองทัพบก
• พ.ศ. 2492 องคมนตรี (18 มิถุนายน พ.ศ. 2492 - 13 มีนาคม พ.ศ. 2494)
• พ.ศ. 2493 พลเอก
• พ.ศ. 2494 ประธานองคมนตรี (13 มีนาคม - 29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2494)
• พ.ศ. 2495 องคมนตรี (8 เมษายน พ.ศ. 2495 - 19 ธันวาคม พ.ศ. 2495)

พระยศ

พลเอก พลเรือโท นายกองใหญ่ พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์
รับใช้	กองทัพบกไทย กองเสือป่า
ชั้นยศ	พลเอก   พลเรือโท   นายกองใหญ่

พระยศทหาร

• นายร้อยตรี
• นายร้อยโท
• นายร้อยเอก
• นายพันตรี
• นายพันโท
• นายพันเอก
• นายพลตรี
• นายพลโท
• พลเรือโท
• พลเอก

พระยศเสือป่า

• นายหมู่เอก
• นายกองโท
• นายกองใหญ่

พระโอรส-ธิดา

เมื่อปี พ.ศ. 2443 นายร้อยตรีหม่อมเจ้าอลงกฎ เสกสมรสกับ หม่อมหลวงชุบ ศุขสวัสดิ์ ท.จ.ว. ธิดาของพันตรีหลวงครรชิตสรกรรม (หม่อมราชวงศ์ดัด สนิทวงศ์) กับสาตร สกุลเดิม ประกอบศร มีพระโอรส-ธิดาทั้งสิ้น 10 คน ดังนี้

• หม่อมราชวงศ์หญิงรัชนีพันธุ์ ศุขสวัสดิ์ (29 ตุลาคม พ.ศ. 2445 - 31 มกราคม พ.ศ. 2526)
• หม่อมราชวงศ์หญิงจันทร์กระจ่าง กฤดากร (6 เมษายน พ.ศ. 2449 - 22 มกราคม พ.ศ. 2534) สมรสกับพลตรี หม่อมกฤดากรราชเสนา (หม่อมราชวงศ์เทียมพันธุ์ กฤดากร) มีบุตร-ธิดา 5 คน
• หม่อมราชวงศ์หญิงสอางโสม โรจนบุรานนท์ (27 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2451 - 6 ตุลาคม พ.ศ. 2540) สมรสกับปุ๋ย โรจนบุรานนท์ มีบุตร-ธิดา 4 คน
• หม่อมราชวงศ์หญิงโฉมแข คมกฤส (9 พฤษภาคม พ.ศ. 2454 - 29 ตุลาคม พ.ศ. 2541) สมรสกับศาสตราจารย์เทียม คมกฤส มีบุตร-ธิดา 3 คน
• หม่อมราชวงศ์หญิงนิลตระการ วงษ์ตา (23 ธันวาคม พ.ศ. 2455 - 23 เมษายน พ.ศ. 2539) สมรสกับสุวัฒน์ วงษ์ตา มีบุตร-ธิดา 2 คน
• หม่อมราชวงศ์หญิงสังวาลพจน์ กฤดากร (7 มีนาคม พ.ศ. 2457) สมรสกับหม่อมราชวงศ์ทันพงศ์ กฤดากร
• หม่อมราชวงศ์หญิงรจนากร เหล่าวานิช (8 พฤษภาคม พ.ศ. 2458 - 14 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2549) สมรสกับประกอบ เหล่าวานิช มีบุตร-ธิดา 6 คน
• หม่อมราชวงศ์หญิงสุภรณ์รัศมี ศุขสวัสดิ์ (14 ตุลาคม พ.ศ. 2459 - พ.ศ. 2546)
• หม่อมราชวงศ์ชายปิโยรส ศุขสวัสดิ (21 กันยายน พ.ศ. 2464 - 28 เมษายน พ.ศ. 2549) สมรสกับสายสุรีวรรณ (สกุลเดิม สุวรรณานุช) มีบุตร 4 คน และสมรสกับฤดี (สกุลเดิม มุสิกสวัสดิ์)
• พันเอก หม่อมราชวงศ์ชายพชรดนัย ศุขสวัสดิ (18 สิงหาคม พ.ศ. 2467 - 3 มิถุนายน พ.ศ. 2549) สมรสกับนิยมลักษณ์ (สกุลเดิม เกษะโกมล) มีบุตร-ธิดา 2 คน

พระเกียรติยศ

พระอิสริยยศ

• หม่อมเจ้าอลงกฎ (24 ตุลาคม พ.ศ. 2423 – 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2473)
• พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอลงกฎ (8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2473 – 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2495)
• พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์ (5 พฤษภาคม พ.ศ. 2495 – 19 ธันวาคม พ.ศ. 2495)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2495 –   เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2474 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2493 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นสูงสุด มหาปรมาภรณ์ช้างเผือก (ม.ป.ช.)
• พ.ศ. 2460 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ช.)
• พ.ศ. 2457 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)
• พ.ศ. 2457 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2455 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้า (ท.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2453 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์มงกุฎไทย (ต.ม.)
• พ.ศ. 2461 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีศักดิ์รามาธิบดี ชั้นที่ 2 มหาโยธิน (ม.ร.)
• พ.ศ. 2470 -   เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา (ร.ด.ม.(ศ))
• พ.ศ. 2460 –   เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการแผ่นดิน (ร.ด.ม.(ผ))
• พ.ศ. 2457 –   เหรียญจักรมาลา (ร.จ.ม.)
• พ.ศ. 2454 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 3 (ว.ป.ร.3)
• พ.ศ. 2464 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 2 (ว.ป.ร.2)
• พ.ศ. 2469 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 7 ชั้นที่ 3 (ป.ป.ร.3)
• พ.ศ. 2469 –   เหรียญศารทูลมาลา (ร.ศ.ท.)
• พ.ศ. 2454 –   เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 6 (ร.ร.ศ.6)
• พ.ศ. 2493 –   เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 9 (ร.ร.ศ.9)

ต่างประเทศ

• พ.ศ. 2472 - อาทิตย์อุทัย ชั้นที่ 1 แห่งจักรพรรดิญี่ปุ่น

อ้างอิง

1. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2495/A/028/644.PDF
2. พระราชทานสัญญาบัตรทหาร
3. พระราชทานสัญญาบัตรทหารบก
4. แจ้งความกรมยุทธนาธิการ
5. แจ้งความกรมยุทธนาธิการ
6. แจ้งความกรมยุทธนาธิการ
7. แจ้งความกรมยุทธนาธิการ
8. พระราชทานสัญญาบัตรทหารบก
9. ส่งสัญญาบัตรทหารบกไปพระราชทาน
10. แจ้งความกรมยุทธนาธิการ
11. ส่งสัญญาบัตรทหารบกไปพระราชทาน (หน้า 731 มณฑลพิษณุโลก)
12. แจ้งความกรมยุทธนาธิการ
13. พระราชทานสัญญาบัตรทหารบก
14. แจ้งความกระทรวงกลาโหม เรื่อง เปลี่ยนแปลงตำแหน่งราชการ
15. แจ้งความกระทรวงกลาโหม เรื่อง ถอนและตั้งตำแหน่งหน้าที่ราชการทหาร
16. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2456/D/705.PDF
17. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2456/D/2909.PDF
18. แจ้งความกระทรวงกลาโหม เรื่อง ย้ายนายทหารรับราชการ
19. พระราชทานยศนายทหารบก
20. พระบรมราชโองการ ประกาศ ตั้งผู้รั้งตำแหน่งเสนาธิการทหารบก
21. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2471/A/278.PDF
22. พระราชทานยศทหาร
23. ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานยศทหาร
24. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2494/A/018/404.PDF
25. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2495/A/027/640.PDF
26. พระราชทานสัญญาบัตรทหาร
27. พระราชทานสัญญาบัตรทหารบก
28. แจ้งความกรมยุทธนาธิการ
29. พระราชทานสัญญาบัตรทหารบก
30. ส่งสัญญาบัตรทหารบกไปพระราชทาน
31. ส่งสัญญาบัตรทหารบกไปพระราชทาน (หน้า 731 มณฑลพิษณุโลก
32. พระราชทานสัญญาบัตรทหารบก
33. พระราชทานยศนายทหารบก
34. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2455/D/2220_1.PDF
35. พระราชทานยศเสือป่า
36. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2495/D/029/1286.PDF
37. พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์
38. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2493/D/023/1700.PDF
39. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2460/D/3062.PDF
40. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2457/D/180.PDF
41. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2457/D/1839.PDF
42. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2455/D/1902.PDF
43. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2453/D/1_1.PDF
44. ราชกิจจานุเบกษา,ประกาศพระราชทานถานันดรแห่งเครื่องราชอิศริยาภรณ์อันมีศักดิ์รามาธิบดี เล่ม 35 หน้า 2183 วันที่ 2 ธันวาคม 2461
45. ราชกิจจานุเบกษา,พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์และเหรียญ เล่ม 44 หน้า 2567 วันที่ 20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2470

แหล่งข้อมูลอื่น

• กองทัพเรือ. เรื่องเฉลิมพระยศเจ้านาย เล่มที่ 2 (ฉบับแก้ไขเพิ่มเติม). กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์-กรุงเทพ, 2538. (กองทัพเรือพิมพ์ถวาย สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา เนื่องในพระราชพิธีสถาปนาพระอิสริยศักดิ์และบำเพ็ญพระราชกุศลฉลองพระชนมายุ 6 รอบ วันที่ 6 พฤษภาคม พุทธศักราช 2538).
• ศิลปากร, กรม. “เมืองพิษณุโลกและพระพุทธชินราช.” อนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงพระศพ พลเอก พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์ประชาช่าง, 2496. (นายพลตำรวจเอก เผ่า ศรียานนท์ พิมพ์ถวายสนองพระคุณ).
• อลงกฎ, พลเอก พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า. “กองทัพไทยของเรา.” อนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ พลตรี พระยาประเสริฐสงคราม (เทียบ คมกฤส). พระนคร : โรงพิมพ์ท่าพระจันทร์, 2494. (หม่อมหลวงเครือวัลย์ ประเสริฐสงคราม พิมพ์แจก)

ก่อนหน้า		พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์		ถัดไป
พระยามานวราชเสวี (ปลอด วิเชียร ณ สงขลา), หลวงอดุลเดชจรัส (อดุล อดุลเดชจรัส)		ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ (พ.ศ. 2490 - 19 ธันวาคม พ.ศ. 2495)		พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร