ทางรถไฟสายปากน้ำ

ทางรถไฟสายปากน้ำ ต่อมาเรียก รถไฟสายกรุงเทพฯ–สมุทรปราการ เป็นทางรถไฟเอกชนที่เดินรถระหว่างสถานีรถไฟหัวลำโพง กรุงเทพมหานคร กับสถานีรถไฟปากน้ำ จังหวัดสมุทรปราการ เป็นระยะทาง 21.3 กิโลเมตร ตั้งแต่ พ.ศ. 2436 ถึง พ.ศ. 2503 เป็นทางรถไฟสายแรกของประเทศไทย ที่ก่อตั้งขึ้นก่อนการเดินรถของรถไฟหลวงสายกรุงเทพ-อยุธยาถึงสามปี

ทางรถไฟสายปากน้ำ
สถานีต้นทาง สถานีรถไฟหัวลำโพง
ข้อมูลทั่วไป
รูปแบบ	รถไฟระหว่างเมือง
ระบบ	รถไฟทางไกล ของการรถไฟแห่งประเทศไทย
สถานะ	ยกเลิก
ที่ตั้ง	กรุงเทพมหานคร จังหวัดสมุทรปราการ
ปลายทาง	หัวลำโพง ปากน้ำ
จำนวนสถานี	12
การดำเนินงาน
เปิดเมื่อ	11 เมษายน พ.ศ. 2436
ปิดเมื่อ	1 มกราคม พ.ศ. 2503
เจ้าของ	บริษัทรถไฟปากน้ำทุนจำกัด (2429–2479) การรถไฟแห่งประเทศไทย (2479–2503)
ข้อมูลทางเทคนิค
ระยะทาง	21.3 กม. (13.24 ไมล์)
แผนที่เส้นทาง 0+000 กม. หัวลำโพง สะพานสว่าง สะพานเหลือง สามย่าน สถานเสาวภา 2+300 กม. ศาลาแดง วิทยุ จุดตัดทางรถไฟสายมักกะสัน–แม่น้ำ ตลาดคลองเตย 5+200 คลองเตย 7+100 บ้านกล้วย กล้วยน้ำไท คลองพระโขนง 8.9 พระโขนง คลองสวนอ้อย พระโขนงวิทยาลัย คลองเจ๊ก 10+500 บางจาก (คลองบางจาก) โรงกลั่นน้ำมันบางจาก 12+000 กม. บางนา คลองบางนา 14+800 กม. สำโรง คลองสำโรง 17+300 กม. ศีรษะจระเข้ (หัวจระเข้) 18+800 กม. บางนางเกร็ง โรงเรียนชุมพลทหารเรือ 20+000 กม. มหาวงศ์ คลองมหาวงศ์ ศาลากลาง 21+300 กม. ปากน้ำ แผนภาพนี้: ดู คุย แก้

แต่เดิมทางรถไฟสายดังกล่าวเป็นสัมปทานของบริษัทรถไฟปากน้ำทุนจำกัด โดยมีพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินไปทรงทำพิธีเริ่มการก่อสร้าง และได้เสด็จไปในพิธีเปิดด้วย แต่เดิมทางรถไฟสายปากน้ำมีทั้งหมด 10 สถานี ต่อมาจึงเพิ่มเติมเป็น 12 สถานี

หลังสิ้นสุดสัมปทานในเวลา 50 ปี เส้นทางรถไฟดังกล่าวตกอยู่ในการบริหารกิจการของกรมรถไฟต่อ ครั้นในรัฐบาลจอมพล สฤษดิ์ ธนะรัชต์ ได้ยกเลิกเส้นทางรถไฟสายปากน้ำเมื่อวันที่ 1 มกราคม พ.ศ. 2503 โดยได้มีการสร้างถนนแทน ปัจจุบัน คือ ถนนพระราม 4 และถนนทางรถไฟสายเก่าปากน้ำ

ประวัติ

ทางรถไฟสายปากน้ำดำเนินการโดย กอมปานีรถไฟ หรือ บริษัทรถไฟปากน้ำทุนจำกัด บริหารงานโดยพระยาชลยุทธโยธินทร์ (อองเดร ดู เปลซี เดอ ริเชอลิเออ) ชาวเดนมาร์ก และพระนิเทศชลธี (แอลเฟรด ยอนลอบเตอด เยฟอานีเอช) ได้รับสัมปทานตั้งแต่วันที่ 13 กันยายน พ.ศ. 2429 เป็นเวลา 50 ปี สิ้นสุด พ.ศ. 2479 เริ่มดำเนินการก่อสร้างตั้งแต่ พ.ศ. 2434 มีวิศวกรเดินรถชื่อ ที.เอ. ก็อตเช่ (Captain T.A. Gottsche) ชาวเดนมาร์ก ต่อมาได้รับราชทินนามเป็น ขุนบริพัตรโภคกิจ ต้นสกุล คเชศะนันทน์ ครั้งนั้นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เสด็จพระราชดำเนินไปทรงทำพิธีเริ่มการก่อสร้างเมื่อวันที่ 16 กรกฎาคม พ.ศ. 2434

เมื่อทางรถไฟสายปากน้ำแล้วเสร็จเปิดเดินขบวนรถครั้งแรกเมื่อวันที่ 11 เมษายน พ.ศ. 2436 (ร.ศ. 112) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินทรงประกอบพิธีเปิดบริการ และเสด็จขึ้นประทับโดยสารขบวนรถไฟพระที่นั่ง พร้อมด้วยพระบรมวงศานุวงศ์ ในพิธีเปิดการเดินรถครั้งนั้นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำรัส ปรากฏความตอนหนึ่งว่า

"...เรามีความยินดี ที่ได้รับน่าที่อันเปนที่พึงใจ คือจะได้เปนผู้เปิดรถไฟสายนี้ ซึ่งเปนที่ชอบใจแลปรารถนามาช้านานแล้วนั้นได้สำเร็จสมประสงค์ลงในครั้งนี้ เพราะเหตุว่า เปนรถไฟสายแรกที่จะได้เปิดในบ้านเมืองเรา แล้วยังจะมีสายอื่นต่อ ๆ ไปอีกเปนอันมากในเร็ว ๆ นี้ เราหวังใจว่าคงจะเปนการเจริญแก่ราชการ แลการค้าขายในบ้านเมืองเรายิ่งนัก..."

25 ธันวาคม พ.ศ. 2453 ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานอำนาจพิเศษแก่บริษัทรถไฟสายปากน้ำทุนจำกัด

หลังสิ้นสุดสัมปทาน การรถไฟแห่งประเทศไทยได้ซื้อเส้นทางรถไฟสายดังกล่าวมาดำเนินกิจการระยะหนึ่ง และท้ายที่สุดได้มีการยกเลิกทางรถไฟสายนี้ เมื่อวันที่ 1 มกราคม พ.ศ. 2503 ในรัฐบาลจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ มีคำสั่งให้รื้อทางรถไฟและถมคลองสร้างเป็นถนนพระราม 4 และถนนทางรถไฟสายเก่า

การเดินรถ

 

ตัวขบวนรถรางไฟฟ้าชนิด EMU จอดอยู่ที่สถานีปากน้ำ

สถานีต้นทางรถไฟ คือ สถานีหัวลำโพง ตั้งอยู่ริมคลองหัวลำโพง ปัจจุบันคือบริเวณถนนพระราม 4 ตรงข้ามกับสถานีรถไฟกรุงเทพในปัจจุบัน สถานีปลายทางคือ สถานีปากน้ำ ปัจจุบันเป็นถนนหน้าทางเข้าท่าเรือข้ามฟากไปฝั่งพระสมุทรเจดีย์ ระหว่าง พ.ศ. 2436 ถึง พ.ศ. 2459 มีสถานีรายทางทั้งสิ้น 10 สถานี และเพิ่มเป็น 12 สถานีจนสิ้นสุดการเดินรถ

ค่าโดยสารไปกลับราคา 1 บาท ส่วนรายสถานีคิดค่าโดยสารระยะสถานี สถานีละ 1 เฟื้อง มีขนาดราง 1.00 เมตร ขบวนรถโดยสารหนึ่งขบวนจะประกอบไปด้วยตู้โดยสารสี่ตู้ และโบกี้ห้ามล้ออีกหนึ่งโบกี้ มีระดับชั้นที่นั่งสองระดับคือชั้นสองและชั้นสามเท่านั้น ทั้งนี้ตลอดหนึ่งชั่วโมงของการเดินทางจะต้องผ่านสะพานข้ามคูคลองจำนวนมากซึ่งสะพานส่วนใหญ่ทำจากไม้ มีเพียงบางส่วนที่เป็นไม้กับเหล็ก

การเดินรถในระยะแรก ใช้หัวรถจักรไอน้ำ ผลิตโดยบริษัท Krauss & Co of Munich จากเมืองมิวนิก ประเทศเยอรมนี จนกระทั่ง พ.ศ. 2468 จึงได้เปลี่ยนเป็นรถไฟฟ้าเช่นเดียวกับรถรางในกรุงเทพฯ อย่างไรก็ตามกิจการทางรถไฟสายปากน้ำต้องประสบกับการขาดทุนด้านทางราชการจึงให้เงินกู้ยืม ถือเป็นครั้งแรกที่ให้บริษัทต่างชาติกู้ยืมเงิน ทั้งนี้ก็เพื่อรักษาทางรถไฟสายแรกของไทยให้ดำเนินกิจการต่อไปได้

ในปี พ.ศ. 2492-3 ทางรถไฟสายปากน้ำได้มีการใช้รถไฟฟ้าจากบริษัทนิปปอนชาเรียวของญี่ปุ่นแทนการใช้รถจักรไอน้ำด้วยมีประสิทธิภาพกว่าประกอบกับกำลังได้รับความนิยม โดยได้เปิดการเดินรถพร้อมกับรถไฟฟ้าของโตเกียว ลุมาจนถึงช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง รถรางสายปากน้ำได้รับความเสียหายเนื่องจากสายเคเบิลไฟฟ้าถูกตัดขาดที่บริเวณบางจาก แต่ก็ยังคงเปิดดำเนินการอยู่ตามปกติ โดยพนักงานรถรางจะต้องปีนขึ้นไปบนหลังคารถแล้วบังคับแหนบรับไฟให้สามารถรับกระแสไฟฟ้าได้โดยตลอด ในขณะที่รถผ่านบริเวณจุดที่เกิดความเสียหายเพื่อให้รถรางสามารถวิ่งต่อได้จนถึงปลายทาง

เหตุการณ์สำคัญ

 

อนุสาวรีย์รถไฟสายปากน้ำ หน้าตลาดปากน้ำในปัจจุบัน

ช่วงเหตุการณ์ ร.ศ. 112 เมื่อคราที่ฝรั่งเศสส่งเรือรบสองลำฝ่าการป้องกันของป้อมพระจุลจอมเกล้าเข้ามาเมื่อวันที่ 13 กรกฎาคม พ.ศ. 2436 รถไฟขบวนสุดท้ายในคืนนั้นถูกลูกหลงจากการโจมตีไม่ทราบฝ่ายเป็นเหตุให้มีผู้โดยสารเสียชีวิตหนึ่งราย บาดเจ็บหนึ่งราย และมีหญิงชราหัวใจวายตายไปอีกหนึ่งคน พระยาชลยุทธโยธินทร์ (อองเดร ดู เปลซี เดอ ริเชอลิเออ) ซึ่งเป็นผู้อำนวยการป้องกันปากแม่น้ำจึงขึ้นรถไฟสายนี้ตามเรือรบฝรั่งเศสเข้ามา หวังจะเอาเรือพระที่นั่งมหาจักรีพุ่งชน แต่ทางการไทยเกรงว่าจะเกิดปัญหากับฝรั่งเศสอีกจึงใช้วิธีเจรจาแทน

รายชื่อสถานี

ทางรถไฟสายปากน้ำ มีความยาวตลอดทั้งสาย 21.3 กิโลเมตร แต่เดิมมีสถานีทั้งหมด 10 สถานี และต่อมาได้มีการเพิ่มเติมขึ้นเป็น 12 สถานี โดยรายชื่อจะสะกดด้วยอักขรวิธีเก่าปรากฏดังต่อไปนี้

 

ชื่อสถานี / ที่หยุดรถ	ชื่อภาษาอังกฤษ	กม. จากสถานีหัวลำโพง	ตำแหน่งที่ตั้ง (โดยประมาณ)	สถานีรถไฟฟ้าในปัจจุบันตามแนวเส้นทาง	หมายเหตุ
หัวลำโพง	Hua Lamphong	0.0	ถนนพระรามที่ 4 ตรงข้ามสถานีรถไฟกรุงเทพ	สายเฉลิมรัชมงคล  สถานีหัวลำโพง  สายสีแดงเข้ม  สถานีหัวลำโพง (โครงการ)
สะพานสว่าง	Saphan Sawang		จุดตัดระหว่างถนนพระรามที่ 4 กับถนนบรรทัดทอง และทางขึ้นทางพิเศษศรีรัช		ที่หยุดรถ
สะพานเหลือง	Saphan Luang		ถนนพระรามที่ 4 บริเวณปากซอยจุฬาฯ 9		ที่หยุดรถ
สามย่าน	Sam Yan		ถนนพระรามที่ 4 ใกล้กับวัดหัวลำโพง และแยกสามย่าน	สายเฉลิมรัชมงคล  สถานีสามย่าน	ที่หยุดรถ
สถานเสาวภา	Sathan Saowapha		ถนนพระรามที่ 4 หน้าสถานเสาวภา (สวนงู)		ที่หยุดรถ
ศาลาแดง	Sala Deng	2.3	ถนนพระรามที่ 4 หน้าโรงแรมดุสิตธานี	สายสีลม  สถานีศาลาแดง  สายเฉลิมรัชมงคล  สถานีสีลม
วิทยุ	Witthayu		จุดตัดระหว่างถนนพระรามที่ 4 กับถนนสาทรใต้ (หน้าอาคารคิวเฮาส์ ลุมพินี)	สายเฉลิมรัชมงคล  สถานีลุมพินี  สายสีเทา  สถานีลุมพินี (โครงการ)	ที่หยุดรถ
คลองเตย	Klong Toi		หน้าสำนักงานการไฟฟ้านครหลวง เขตคลองเตย	สายเฉลิมรัชมงคล  สถานีคลองเตย  สายสีเทา  สถานีคลองเตย (โครงการ)	ที่หยุดรถ
ตลาดคลองเตย	Talat Klong Toi	5.2	บริเวณจุดตัดระหว่างถนนพระรามที่ 4 กับถนนทางรถไฟสายเก่า ใกล้ตลาดคลองเตย	สายเฉลิมรัชมงคล  สถานีศูนย์ฯ สิริกิติ์  สายสีเทา  สถานีพระราม 4 (โครงการ)
บ้านกล้วย	Ban Kluei	7.1	ถนนทางรถไฟสายเก่า บริเวณปากซอยบ้านกล้วยใต้
กล้วยน้ำไท	Kruay Nam Thai		จุดตัดระหว่างซอยกล้วยน้ำไท (สุขุมวิท 42) กับถนนอาจณรงค์ ใต้ทางพิเศษเฉลิมมหานคร	สายสุขุมวิท  'สถานีเอกมัย  สายสีเทา  สถานีกล้วยน้ำไท (โครงการ)	ที่หยุดรถ
พระโขนง	Prakonong	8.9	ถนนทางรถไฟสายเก่า ระหว่างสะพานข้ามคลองพระโขนง กับซอยสุขุมวิท 50	สายสุขุมวิท  'สถานีอ่อนนุช
พระโขนงพิทยาลัย	Prakonong Pittayalai		จุดตัดระหว่างซอยสุขุมวิท 62 กับถนนทางรถไฟสายเก่า ใกล้โรงเรียนพระโขนงพิทยาลัย	สายสุขุมวิท  'สถานีบางจาก	ที่หยุดรถ
บางจาก	Bangdjak	10.5	ด้านทิศตะวันตกของโรงกลั่นน้ำมันบางจาก	สายสุขุมวิท  'สถานีปุณณวิถี
บางนา	Bang Na	12.0	ด้านทิศใต้ของถนนสรรพาวุธ ใกล้วัดบางนานอก	สายสุขุมวิท  สถานีบางนา
สำโรง	Samrong	14.8	ด้านหลังอิมพีเรียลเวิลด์ สำโรง	สายสุขุมวิท  สถานีสำโรง  สายสีเหลือง  สถานีสำโรง (กำลังก่อสร้าง)
จอรเข้ (จระเข้)	Chorakhe	17.3	บริเวณทางแยกต่างระดับต่างระดับปากน้ำ (ถนนสุขุมวิท ตัดกับ ทางพิเศษกาญจนาภิเษก)	สายสุขุมวิท  สถานีช้างเอราวัณ
บางนางเกรง (บางนางเกร็ง)	Bang Nang Greng	18.8	ถนนสุขุมวิท บริเวณปากซอยทางเข้าวัดบางนางเกรง		ที่หยุดรถ
โรงเรียนชุมพลทหารเรือ	Naval Rating School		ุถนนสุขุมวิท ใกล้โรงเรียนนายเรือ	สายสุขุมวิท  สถานีโรงเรียนนายเรือ	ที่หยุดรถ
มหาวง (มหาวงศ์)	Mahawong	20.0	ถนนสุขุมวิท หน้าวัดมหาวงษ์	สายสุขุมวิท  สถานีปากน้ำ	ที่หยุดรถ
ศาลากลาง	Samut Prakarn Provincial Hall		บริเวณจุดตัดระหว่างถนนสุขุมวิท กับถนนประโคนชัย		ที่หยุดรถ
ปากน้ำ	Paknam	21.3	ถนนศรีสมุทร ใกล้ท่าเรือข้ามฟากไปพระประแดง

เส้นทาง

อ้างอิง

1. "หนังสือกำหนดอำนาจ ของบริษัทรถไฟปากน้ำทุนจำกัด" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 27 (ก): 75. 25 ธันวาคม 2453. Check date values in: |date= (help)
2. "ข่าวพระราชดำเนินกลับจากเกาะสีชังแลการเปิดรถไฟปากน้ำ" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 10 (3): 17. 16 เมษายน 2436. Check date values in: |date= (help)
3. สุจิตต์ วงษ์เทศ. กรุงเทพฯ มาจากไหน. กรุงเทพฯ : มติชน, 2548, หน้า 186
4. โรม บุนนาค. ชุดบันทึกแผ่นดิน ตอน เรื่องเก่าเล่าสนุก ๒. กรุงเทพฯ:สยามบันทึก. 2552, หน้า 103-105
5. รถไฟสายปากน้ำ
6. ตามรอย หัวจักรรถไฟสายปากน้ำ ทางรถไฟสายแรกของประเทศไทย
7. "พระบรมราชโองการ พระราชดำรัสตอบในการเปิดรถไฟปากน้ำ" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 10 (3): 19. 16 เมษายน 2436. Check date values in: |date= (help)
8. "พระบรมราชโองการ ประกาศ พระราชทานอำนาจพิเศษแก่บริษัทรถไฟสายปากน้ำทุนจำกัด" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 27 (ก): 58. 25 ธันวาคม 2453. Check date values in: |date= (help)
9. "แจ้งความกระทรวงเกษตราธิการ เรื่อง บริษัทรถไฟสายปากน้ำทุนจำกัด ได้จดทะเบียนไว้ที่กระทรวงเกษตราธิการ ตามความในข้อ 5 แห่งประกาศพระราชทานอำนาจพิเศษแล้ว" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 27 (0 ง): 2766. 25 ธันวาคม 2453. Check date values in: |date= (help)
10. "รถไฟสายปากน้ำ". โครงการมหาวิทยาลัยไซเบอร์ไทย. สืบค้นเมื่อ 28 เมษายน 2557. Check date values in: |accessdate= (help)
11. ตามรอย หัวจักรรถสายปากน้ำ
12. "แท่นอนุสรณ์ และรถรางสายปากน้ำ". ปราการนิวส์ออนไลน์. 22 มีนาคม 2557. สืบค้นเมื่อ 1 พฤษภาคม 2557. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
13. รายชื่อสถานีรถไฟสายปากน้ำ จากหอจดหมายเหตุแห่งชาติ
14. "โผรายชื่อสถานีรถไฟสายปากน้ำ จากหอจดหมายเหตุแห่งชาติ". รถไฟไทยดอตคอม. สืบค้นเมื่อ 11 สิงหาคม 2562. Check date values in: |accessdate= (help)