ยุคหินกลาง (แอฟริกา)
ในสาขาบรรพมานุษยวิทยาและชีววิทยาวิวัฒนาการเป็นต้น ยุคหินกลาง (อังกฤษ: Middle Stone Age ตัวย่อ MSA) เป็นยุคก่อนประวัติศาสตร์ของแอฟริการะหว่างยุคหินต้น (Early Stone Age) และยุคหินหลัง ๆ (Later Stone Age) โดยทั่วไปพิจารณาว่าเริ่มประมาณ 280,000 ปีก่อนและยุติประมาณ 50,000-25,000 ปีก่อน จุดเริ่มต้นของเครื่องมือหินแบบ MSA อาจเริ่มตั้งแต่ 550,000-500,000 ปีก่อน และดังนั้น นักวิจัยบางคนพิจารณาว่านั่นเป็นจุดเริ่มต้นของ MSA MSA บ่อยครั้งเข้าใจผิดว่าเท่ากับยุคหินเก่ากลาง (Middle Paleolithic) ของยุโรป เพราะมีระยะเวลาเกือบเหมือนกัน แต่ยุคหินเก่ากลางของยุโรปสัมพันธ์กับสปีชีส์มนุษย์ที่ต่างกัน ซึ่งก็คือ Homo neanderthalensis เปรียบเทียบกับแอฟริกาที่ไม่มีมนุษย์สปีชีส์นี้ในช่วง MSA นอกจากนั้นแล้ว งานโบราณคดีในแอฟริกายังได้ให้หลักฐานเป็นจำนวนมากที่แสดงว่า พฤติกรรมและลักษณะทางประชานของมนุษย์ปัจจุบันได้เริ่มพัฒนาขึ้นในแอฟริกาช่วง MSA ก่อนกว่าที่พบในยุโรปช่วงยุคหินเก่ากลางอย่างมาก อนึ่ง ราชบัณฑิตยสถานแปลคำว่า Mesolithic period (12,000-7,000 ปีก่อนในยุโรป และ 22,000-11,500 ปีก่อนในลิแวนต์) ว่า "ยุคหินกลาง" ซึ่งอาจซ้ำกับคำแปลของ Middle Stone Age (280,000-25,000 ปีก่อนในแอฟริกา) ได้เหมือนกัน แต่ให้สังเกตว่าคำแต่ละคำหมายเอาสิ่งที่ต่างกันแทบสิ้นเชิง MSA สัมพันธ์กับทั้งมนุษย์ที่มีกายวิภาคปัจจุบัน (anatomically modern humans) สปีชีส์ Homo sapiens และกับมนุษย์โบราณ (archaic Homo sapiens) ซึ่งบางครั้งก็เรียกว่า Homo helmei ด้วย หลักฐานที่เป็นรูปธรรมยุคต้น ๆ ของ MSA มาจากโบราณสถานต่าง ๆ ใน Gademotta Formation ในเอธิโอเปีย, หมวดหินแคปธิวริน (Kapthurin Formation) ในประเทศเคนยา และ Kathu Pan ในแอฟริกาใต้
| ยุคหินกลาง (แอฟริกา) |
|---|
| ↑ Early Stone Age |
|
| ↓ Later Stone Age |
เขตต่าง ๆ ที่พบ
ก่อนจะกล่าวถึง MSA ในแอฟริกา ก็จำต้องพิจารณาถึงขนาดทวีปอันมหึมาเสียก่อน มีโบราณสถานและหลักฐานต่าง ๆ ที่มาจากเขตต่าง ๆ ข้ามทวีป และเพื่อความเรียบง่าย มักจะแบ่งออกเป็น 5 เขต คือ
- แอฟริกาเหนือ ซึ่งมักจะพิจารณารวมกับเอเชียตะวันตกเฉียงใต้ร่วมกับยุโรป บ่อยครั้งกว่ารวมกับแอฟริกาที่เหลือ ซึ่งเป็นเรื่องถกเถียงที่ยังไม่ยุติ
- แอฟริกาตะวันออก ซึ่งเริ่มคร่าว ๆ ตั้งแต่ที่ราบสูงของเอธิโอเปียตลอดจนถึงภาคใต้ของเคนยา
- แอฟริกากลาง ซึ่งอาจเป็นเขตที่สำรวจน้อยที่สุด เริ่มจากชายแดนของแทนซาเนียและเคนยาแล้วรวมแองโกลา
- แอฟริกาใต้ ซึ่งรวมโบราณสถานถ้ำเป็นจำนวนมาก
- แอฟริกาตะวันตก
ในแอฟริกาเหนือและตะวันตก ความชุ่มชื้นที่เกิดสลับกับความแห้งแล้งของทะเลทรายสะฮารา ทำให้ได้โบราณสถานต่าง ๆ ที่ให้หลักฐานดีมาก ตามด้วยดินที่พืชไม่สามารถขึ้นได้ (จึงมีหลักฐานน้อย) แล้วตามด้วยหลักฐานของประชากรมนุษย์อีกเมื่อความแห้งแล้งเบาลง การสงวนหลักฐานในเขตสองแห่งนี้จึงสลับกันระหว่างเยี่ยมกับน่าเศร้า แต่หลักฐานที่พบก็ได้แสดงถึงการปรับตัวของมนุษย์ต้น ๆ ให้เข้ากับภูมิอากาศที่ไม่เสถียรได้ มีนักวิจัยที่มองว่าแอฟริกาเหนือต่างจากแอฟริกาที่เหลือ เหมือนกับจะมีพัฒนาการทางวัฒนธรรมต่างหาก ซึ่งเป็นการสร้างความแตกต่างที่ไร้เหตุผลและล้าสมัย
ส่วนแอฟริกาตะวันออกมีหลักฐานที่หาอายุได้น่าเชื่อถือมากที่สุด โดยใช้การหาอายุจากคาร์บอนกัมมันตรังสีกับตะกอนที่เป็นเถ้าภูเขาไฟ และมีโบราณสถานยุค MSA อันเก่าแก่ที่สุดส่วนหนึ่ง แต่ซากสัตว์สงวนได้ไม่ค่อยดี และมาตรฐานในการขุดค้นและการจัดหมวดหมู่เครื่องมือหินก็ไม่มีจนกระทั่งเร็ว ๆ นี้ โดยไม่เหมือนแอฟริกาเหนือ การเปลี่ยนเทคโนโลยีเครื่องมือหินจากสมัยหนึ่งไปสู่อีกสมัยหนึ่งไม่ชัดเจนเท่า น่าจะเพราะภูมิอากาศดีกว่าซึ่งทำให้มนุษย์สามารถอยู่ในที่เดียวกันอย่างต่อเนื่อง
แอฟริกากลางจะออกคล้ายแอฟริกาตะวันออก แต่ต้องเพิ่มงานโบราณคดีในเขตนี้ ส่วนแอฟริกาใต้มีโบราณสถานที่เป็นถ้ำจำนวนมาก และโดยมากจะแสดงจุดเริ่มและจุดยุติของเทคโนโลยีเครื่องมือหินแบบเป็นพัก ๆ อย่างชัดเจน งานวิจัยในเขตนี้ทั้งต่อเนื่องและทำเป็นมาตรฐาน ทำให้เทียบสิ่งที่พบจากที่ต่าง ๆ ในเขตได้อย่างน่าเชื่อถือ หลักฐานโบราณคดีเกี่ยวกับกำเนิดพฤติกรรมปัจจุบันของมนุษย์มักจะมาจากเขตนี้ คือจากโบราณสถานต่าง ๆ รวมทั้งถ้ำบลอมโบส์ (Blombos Cave), Howieson's Poort Shelter, โบราณสถานสติลเบย์ (Stillbay), และแหลมพินนะเคิล (Pinnacle Point)
พัฒนาการยุคต้น ๆ
.JPG.html){kind=link}
กำเนิดวัฒนธรรม MSA โดยมากจะกำหนดโดยการเปลี่ยนใช้เทคโนโลยีหินแบบอะชูเลียน (Acheulian) ไปเป็นแบบ MSA ซึ่งพิจารณาว่าเป็นกระบวนการที่ค่อยเป็นค่อยไป ไม่ใช่เหตุการณ์หนึ่ง ๆ ที่เทคโนโลยีมนุษย์ก้าวกระโดดไปอย่างรวดเร็ว แม้ว่าการเปลี่ยนเช่นนี้จะมีอายุต่าง ๆ กัน โบราณสถาน MSA เก่าแก่ที่สุดอันหาอายุน่าเชื่อถือได้ที่สุดก็คือ Gademotta Formation ในเอธิโอเปีย ซึ่งเก่าแก่เกิน 276,000 ปีก่อน
หุบเขาอะวอชกลาง (Middle Awash) ในเอธิโอเปีย และหุบเขา Central Rift ในเคนยารวมกันเป็นศูนย์นวัตกรรมทางพฤติกรรมที่สำคัญ อาจเป็นไปได้ว่า เขตเหล่านี้มีสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมเป็นจำนวนมาก ซึ่งสามารถรับรองประชากรมนุษย์จำนวนพอสมควรที่หากินและผลิตเครื่องมือในรูปแบบที่คล้าย ๆ กับมนุษย์นักล่า-เก็บของป่าที่พบในสาขาชาติพันธุ์วรรณนา
หลักฐานโบราณคดีจากแอฟริกาตะวันออกเริ่มจาก Rift Valley ในเอธิโอเปียไปจนถึงแทนซาเนียเหนือ เป็นหลักฐานจำนวนมากที่สุดของการเปลี่ยนการใช้เทคโนโลยีอะชูเลียนรุ่นปลายไปเป็นเทคโนโลยีแบบ MSA การเปลี่ยนแปลงเห็นได้จากลำดับชั้นหินที่มีเครื่องมือหินแบบอะชูเลียน ซึ่งเป็นเทคโนโลยีขวานหินสองคม (bifacial handaxe) ที่พบใต้หรือในชั้นหินเดียวกับที่มีเทคโนโลยี MSA รวมทั้งเครื่องมือแบบ Levallois, ชิ้นหินที่ตีออก (flake), เครื่องมือทำจากชิ้นหินที่ตีออก, ชิ้นหินแหลม, ชิ้นหินสองคมเล็กสำหรับอาวุธแบบพุ่ง, และที่มีน้อยมาก ก็คือเครื่องมือใส่ด้าม ดังนั้น หลักฐานว่าการเปลี่ยนใช้เทคโนโลยีเป็นเรื่องค่อยเป็นค่อยไปจึงมาจากเครื่องมือหิน "ต่างยุค" ที่พบในชั้นหินตามลำดับหรือชั้นเดียวกัน และมาจากการปรากฏแรกสุดของเทคโนโลยี MSA ในโบราณสถาน Gademotta เมื่อ 276,000 ปีก่อน และหลักฐานเทคโนโลยีอะชูเลียนที่ปรากฏหลังสุด ที่หมวดหินบุรี (Bouri Formation) ซึ่งมีอายุระหว่าง 154,000-160,000 ปีก่อน ซึ่งแสดงการเหลื่อมล้ำกันจนอาจถึง 100,000-150,000 ปี
ถ้ำต่าง ๆ ในแอฟริกาใต้ก็ให้ข้อมูลในการเปลี่ยนแปลงที่หาอายุได้อย่างแม่นยำเนื่องจากตะกอนเถ้าภูเขาไฟ โดยพบอายุถ้ำต่าง ๆ ที่ระหว่าง 999,000 - 49,000 ปีก่อน แม้ถ้ำฮารธ์ส (Cave of Hearths) และถ้ำมอนเตกิว (Montague Cave) ในแอฟริกาใต้จะมีหลักฐานเทคโนโลยีทั้งแบบอะชูเลียนและ MSA แต่ก็ไม่มีการเหลื่อมล้ำกันโดยอายุ
เทคโนโลยีหิน
ใบมีด (blade) หินต้น ๆ อาจมีอายุถึง 550,000-500,000 ปีโดยพบที่หมวดหินแคปธิวรินในประเทศเคนยา และโบราณสถาน Kathu Pan ในแอฟริกาใต้ ส่วนใบมีดมีหลัง (Backed blade) จากโบราณสถานต่าง ๆ ใน Twin Rivers และ Kalambo Falls ณ ประเทศแซมเบียมีอายุประมาณ 300,000-140,000 ปี ก็ใช้เป็นตัวกำหนดพฤติกรรมใหม่ ๆ บ้าง ใบมีดอายุประมาณ 280,000 ปีพบที่หมวดหินแคปธิวริน ก็ปรากฏว่ามีเทคนิคการผลิตระดับสูงเช่นเดียวกัน
เทคโนโลยีหินที่ใช้ระหว่าง MSA มีเทคนิคการผลิตที่ผสมผเส เริ่มที่ประมาณ 300,000 ปีก่อน เครื่องมือที่ใช้ตัดขนาดใหญ่แบบอะชูเลียนก็เปลี่ยนเป็นเครื่องมือที่ผลิตโดยเทคนิค Levallois ซึ่งนีแอนเดอร์ทาลก็ได้ใช้อย่างกว้างขวางในช่วงยุคหินเก่ากลางของยุโรปด้วย เมื่อยุค MSA ดำเนินต่อไป เทคโนโลยีหินแบบต่าง ๆ ก็สามัญไปทั่วแอฟริการวมทั้งหินแหลม ใบมีด ชิ้นหินที่ตีออกแล้วแต่ง (retouched flake) หินขูดตามปลายหรือตามข้าง (end scraper, side scraper) หินลับมีด และแม้แต่เครื่องมือกระดูก
การใช้ใบมีด (ที่พบโดยหลักในยุคหินเก่าปลาย [Upper Palaeolithic] ในยุโรป) ก็ยังพบในที่ต่าง ๆ ด้วย ในแอฟริกา ใบมีดอาจใช้ในช่วงระหว่างการเปลี่ยนจากเทคโนโลยียุคหินต้น (Early Stone Age) เป็น MSA และหลังจากนั้น ในที่สุด ในช่วงหลัง ๆ ของ MSA อย่างช้าก็ 70,000 ปีก่อน เทคโนโลยีหินไมโคร (microlith) ที่ใช้ผลิตอะไหล่ของเครื่องมือผสมแบบมีด้าม ก็เริ่มปรากฏในโบราณสถานต่าง ๆ เช่น แหลมพินนะเคิล และ Diepkloof Rock Shelter ในแอฟริกาใต้
เทคโนยียุค MSA มักจะเกิดขึ้นแล้วก็หายไป เช่น ลูกประคำที่ทำจากเปลือกหอย หัวลูกศร เครื่องมือทำหนังรวมทั้งเข็ม และกาว ซึ่งเป็นตัวอย่างคัดค้านทฤษฎี "ออกจากแอฟริกา" ฉบับแบบแผน ที่อ้างว่า เทคโนโลยีซับซ้อนจะสะสมขึ้นเรื่อย ๆ ในช่วง MSA แล้วทำให้สามารถอ้างได้ว่า นวัตกรรมทางเทคโนโลยีเช่นนี้ "ปรากฏ หายไป แล้วก็ปรากฏอีก โดยเข้ากับสถานการณ์ว่า ความบังเอิญทางประวัติศาสตร์และการเปลี่ยนแปลงของสิ่งแวดล้อม ไม่ใช่การเปลี่ยนแปลงทางประชาน เป็นตัวขับเคลื่อนหลัก"
วิวัฒนาการของมนุษย์และการอพยพย้ายถิ่นฐาน
มนุษย์ได้อพยพย้ายถิ่นฐานออกจากแอฟริกาสองครั้ง ครั้งแรกเป็นของมนุษย์ H. erectus โดยเข้าไปในยูเรเชียประมาณ 1.9-1.7 ล้านปีก่อน ครั้งสองเป็นของ H. sapiens ที่เริ่มในช่วง MSA ประมาณ 80,000-50,000 ปีก่อน โดยอพยพไปในเอเชีย ออสเตรเลีย และยุโรป ซึ่งอาจเป็นจำนวนน้อยในตอนต้น ๆ แต่โดย 30,000 ปีก่อน ก็ได้แทนที่มนุษย์นีแอนเดอร์ทาล และ H. erectus เกือบทั้งหมด การอพยพแต่ละรอบแสดงถึงความยืดหยุ่นที่เพิ่มขึ้นของมนุษย์สกุล Homo ในการรอดชีวิตในภูมิอากาศที่ต่าง ๆ กันอย่างมาก
งานศึกษาปี 2550 ที่วัดกะโหลกศีรษะมนุษย์เป็นจำนวนมาก สนับสนุนกำเนิดของ Homo sapiens จากแอฟริกากลางหรือใต้ เพราะว่าเป็นเขตที่กลุ่มประชากรมีลักษณะปรากฏทางพันธุกรรมที่มีขนาดต่าง ๆ กันมากที่สุด แม้หลักฐานทางพันธุกรรมก็สนับสนุนข้อสรุปนี้เช่นกัน
แต่ว่า ก็ยังมีหลักฐานทางพันธุกรรมที่แสดงว่า การอพยพออกจากแอฟริกาเริ่มต้นที่ภาคตะวันออก และโบราณสถานต่าง ๆ เช่น Omo Kibish Formation, Herto Member ของ Bouri Formation, และ Mumba Cave ก็มีหลักฐานซากดึกดำบรรพ์ซึ่งสนับสนุนข้อสรุปนี้ด้วย
หลักฐานของพฤติกรรมมนุษย์ปัจจุบัน
มีทฤษฎีจำนวนหนึ่งที่อธิบายพัฒนาการทางพฤติกรรมของมนุษย์ปัจจุบัน แต่เร็ว ๆ นี้ ทฤษฎีแบบผสมก็เป็นมุมมองที่นิยมที่สุดเกี่ยวกับ MSA โดยเฉพาะเมื่อพิจารณาหลักฐานโบราณคดี แม้จะมีนักวิชาการที่อ้างว่า เป็นเรื่องที่เกิดโดยฉับพลัน แต่ท่านอื่น ๆ ก็อ้างว่า ความก้าวหน้าทางประชานสามารถเห็นได้ตั้งแต่สมัย MSA และกำเนิดสปีชีส์ของเราสัมพันธ์กับการปรากฏของเทคโนโลยี MSA ตั้งแต่ 250,000-300,000 ปีก่อน
ซากศพที่เก่าแก่สุดของ Homo sapiens มีอายุประมาณ 300,000 ปีก่อนในแอฟริกาเหนือ ในบันทึกโบราณคดีของทั้งแอฟริกาตะวันออกและแอฟริกาใต้ โบราณสถานต่าง ๆ ของ Homo sapiens แตกต่างกันอย่างมหาศาล และเป็นช่วงเวลานี้แหละที่เห็นหลักฐานกำเนิดของพฤติกรรมมนุษย์ปัจจุบัน
ตามนักวิชาการคู่หนึ่ง มีลักษณะเฉพาะ 4 อย่างของพฤติกรรมมนุษย์ปัจจุบัน คือ ความคิดแบบนามธรรม ความสามารถในการวางแผนและกลยุทธ์ "ความสามารถในการสร้างอะไรใหม่ ๆ ทางพฤติกรรม เศรษฐกิจ และเทคโนโลยี" และพฤติกรรมเชิงสัญลักษณ์ โดยด้านต่าง ๆ สามารถแบ่งออกเป็นหมวดหมู่โดยเฉพาะ ๆ รวมทั้งศิลปะ การตกแต่งตัว ความก้าวหน้าทางเทคโนโลยี เป็นต้น แต่หมวดหมู่หลัก 4 อย่างที่เหลื่อมล้ำกันอย่างสำคัญเหล่านี้ ก็พอให้สามารถคุยกันเรื่องการเปลี่ยนมามีพฤติกรรมปัจจุบันอย่างละเอียดแล้ว
วัฒนธรรมต่าง ๆ
เมื่อ Homo sapiens ต้น ๆ เริ่มอยู่ในเขตนิเวศที่หลากหลายในช่วง MSA บันทึกโบราณคดีที่สัมพันธ์เกับเขตเหล่านี้ก็เริ่มแสดงหลักฐานของความสืบต่อกันทางวัฒนธรรมในเขตภูมิภาค ๆ ซึ่งเป็นเรื่องสำคัญเพราะเหตุผลต่าง ๆ
การขยายถิ่นฐานของ Homo sapiens เข้าไปในเขตนิเวศต่าง ๆ แสดงความสามารถปรับตัวให้เข้ากับสิ่งแวดล้อมที่หลากหลายรวมทั้งชายทะเล ทุ่งหญ้าสะวันนา ทะเลทรายที่ค่อนข้างแห้งแล้ง และป่า การปรับตัวได้เช่นนี้ สะท้อนให้เห็นในสิ่งประดิษฐ์แบบ MSA จากเขตเหล่านี้ เป็นสิ่งประดิษฐ์สไตล์ต่าง ๆ ขึ้นอยู่กับว่าอยู่ในเขตไหน เทียบกับวัฒนธรรมอะชูเลียนระหว่าง 1.5 ล้านปีจนถึง 3 แสนปีก่อน ที่เทคโนโลยีหินเหมือนกันอย่างไม่น่าเชื่อในเขตนิเวศทุก ๆ แห่ง และเพราะเทคโนโลยี MSA มีทั้งความแตกต่างและความสืบต่อกันเฉพาะเขต ๆ จึงเป็นความก้าวหน้าที่น่าทึ่งใจ ข้อมูลเช่นนี้ใช้สนับสนุนทฤษฎีเกี่ยวกับพัฒนาการทางสังคมและทางศิลป์ที่เกิดตลอดช่วง MSA
ในแอฟริกาใต้ นักวิชาการก็ได้พบเทคโนโลยีแบบ Howiesons Poort และสติลเบย์ โดยมีชื่อตามโบราณสถานที่ค้นพบเป็นครั้งแรก มีเทคโนโลยีแบบอื่น ๆ อีกที่ยังไม่ได้หาอายุ หรือหาอายุได้อย่างไม่น่าเชื่อถือ รวมทั้งแบบ Lupemban ในแอฟริกากลาง, แบบ Bambatan ในแอฟริกาตะวันออกเฉียงใต้ (อายุ 70,000-80,000 ปี), แบบอะทีเรียน (Aterian) ในแอฟริกาเหนือ (อายุ 160,000-90,000 ปี)
การคิดเป็นนามธรรม
หลักฐานการคิดเป็นนามธรรมได้พบในบันทึกโบราณคดีเริ่มตั้งแต่ยุคเปลี่ยนจากวัฒนธรรมอะชูเลียนไปเป็น MSA ประมาณ 300,000-250,000 ปีก่อน ซึ่งเป็นการเปลี่ยนจากเทคโนโลยีหินแบบ Mode 2 ซึ่งก็คือเครื่องมืออะชูเลียน ไปเป็น Mode 3 และ 4 ซึ่งรวมทั้งใบมีดและเทคโนโลยีหินไมโคร การผลิตเครื่องมือเหล่านี้ต้องวางแผนและเข้าใจว่า การตีหินจะให้ผลเป็นชิ้นหินในรูปแบบต่าง ๆ อย่างไร ซึ่งต้องใช้การคิดเป็นนามธรรม อันเป็นคุณสมบัติหลักอย่างหนึ่งของพฤติกรรมมนุษย์ปัจจุบัน การเปลี่ยนจากการใช้เครื่องมือตัดขนาดใหญ่ของวัฒนธรรมอะชูเลียน ไปเป็นชุดเครื่องมือที่เล็กกว่าและหลากหลายมากกว่าของ MSA หมายถึงความเข้าใจทางประชานและทางมโนทัศน์ที่ดีขึ้น ในเรื่องการตีหินและผลประโยชน์ที่อาจได้จากเครื่องมือแบบต่าง ๆ
ความลึกซึ้งในการวางแผน
โดยคล้ายกับการคิดเป็นนามธรรม สมรรถภาพในการวางแผนและกลยุทธ์ สามารถเห็นได้จากชุดเครื่องมือที่ต่าง ๆ กันมากกว่าของ MSA ตลอดจนรูปแบบการหากินที่พบในช่วงเวลานั้น เมื่อมนุษย์ยุค MSA เริ่มอพยพไปยังเขตนิเวศต่าง ๆ การมีกลยุทธ์ล่าสัตว์เป็นฤดู ๆ ก็กลายเป็นเรื่องจำเป็น ความสำนึกถึงฤดูจะเห็นได้ชัดในซากสัตว์ที่พบในค่ายพักชั่วคราว
ในเขตนิเวศที่อันตรายกว่า ความสำนึกนี้จำเป็นต่อการอยู่รอด และสมรรถภาพในการวางแผนกลยุทธ์หากินที่อาศัยความสำนึกนี้ แสดงถึงความสามารถในการคิดนอกเหนือจากแค่ปัจจุบันแล้วดำเนินการตามความเข้าใจ ความลึกซึ้งในการวางแผนยังเห็นได้จากการมีวัสดุดิบใหม่ ๆ ตามโบราณสถาน MSA ต่าง ๆ การหาวัตถุดิบใกล้ ๆ ทำได้ง่าย แต่โบราณสถาน MSA มักจะมีวัตถุดิบที่ได้มาจากที่ ๆ ไกลถึง 100 กม. และบางครั้งไกลกว่า 300 กม. การหาวัตถุดิบจากที่ไกล ๆ เช่นนี้จำเป็นต้องรู้เรื่องทรัพยากรนั้น ๆ รู้คุณค่าของทรัพยากรไม่ว่าจะเพื่อใช้งานหรือคุณค่าทางสัญลักษณ์ และอาจต้องสามารถบริหารเครือข่ายการแลกเปลี่ยนเพื่อให้ได้วัสดุที่ต้องการได้
นวัตกรรม
การอพยพย้ายถิ่นฐานไปยังสิ่งแวดล้อมใหม่ ๆ ทั่วแอฟริกา และในที่สุด ทั่วโลก แสดงระดับความสามารถในการปรับตัว และดังนั้น จึงแสดงสมรรถภาพในการสร้างอะไรใหม่ ๆ ที่บ่อยครั้งพิจารณาว่าเป็นลักษณะเฉพาะของพฤติกรรมปัจจุบัน และนี่ก็ไม่ใช่หลักฐานการทำอะไรใหม่ ๆ ได้อย่างเดียวที่เห็นใน Homo sapiens ต้น ๆ
มีการพัฒนาเครื่องมือใหม่ ๆ ที่เหมาะกับเขตภูมิภาค เช่นที่ใช้เก็บทรัพยากรทางทะเลดังที่เห็นในโบราณสถาน Abdur เอธิโอเปีย, ถ้ำที่แหลมพินนะเคิล แอฟริกาใต้ และถ้ำบลอมโบส์ แอฟริกาใต้ การใช้ไฟก็แสดงการทำอะไรได้ใหม่ ๆ ด้วย เช่นเมื่อใช้สร้างเครื่องมือหินที่แข็งแรงกว่า เช่น ซิลเครตเผาไฟที่พบที่ถ้ำบลอมโบส์, Howiesons Poort, และสติลเบย์ และเครื่องมือกระดูกเผาไฟจากสติลเบย์
เครื่องมือติดด้าม/เครื่องมือผสม ยังแสดงสมรรถภาพการทำอะไรใหม่ ๆ ของมนุษย์ด้วย เครื่องมือสำหรับตัดขนาดใหญ่ในวัฒนธรรมอะชูเลียนได้เปลี่ยนเป็นเครื่องมือที่เล็กและซับซ้อนกว่า ซึ่งเหมาะกับสิ่งแวดล้อมต่าง ๆ กันมากกว่า เป็นตัวแสดงระดับการทำอะไรใหม่ ๆ เนื่องจากมีประสิทธิภาพและการผลิตที่ซับซ้อนยิ่งขึ้น สมรรถภาพในการคิดเกินการตีหินชิ้นเล็กออกจากหินก้อนใหญ่ แสดงความยืดหยุ่นได้ทางประชาน และการใช้กาว ซึ่งบ่อยครั้งมีองค์ประกอบเป็นดินสี (ochre) เพื่อติดชิ้นหินกับด้าม แสดงความเข้าใจของการเปลี่ยนแปลงทางเคมีที่มีประโยชน์นอกเหนือจากการเป็นสี โดยเริ่มใช้ติดด้ามประมาณ 95,000 ปีก่อนที่ถ้ำซิบูดู (Sibudu Cave) ในแอฟริกาใต้
พฤติกรรมสัญลักษณ์
พฤติกรรมสัญลักษณ์ (symbolic behavior) เป็นลักษณะทางพฤติกรรมของมนุษย์ปัจจุบันที่แยกแยะได้ยากที่สุดตามหลักฐานโบราณคดี เมื่อหาหลักฐานของพฤติกรรมสัญลักษณ์ช่วง MSA มีหลักฐานสามแบบที่สามารถพิจารณาได้ คือ
- หลักฐานโดยตรงที่แสดงการใช้สัญลักษณ์อย่างเป็นรูปธรรม
- หลักฐานโดยอ้อมที่แสดงพฤติกรรมที่ใช้เพื่อสื่อความคิดแนวสัญลักษณ์
- หลักฐานทางเทคโนโลยีที่แสดงเครื่องมือพร้อมกับทักษะที่ใช้สร้างศิลปะ
หลักฐานโดยตรงก่อน 40,000 ปีก่อนหาได้ยาก หลักฐานโดยอ้อมก็เป็นเรื่องทางนามธรรม และดังนั้น หลักฐานทางเทคโนโลยีจึงดีที่สุดในบรรดาทั้ง 3 อย่าง
ปัจจุบัน มีมติร่วมกันในบรรดานักโบราณคดีว่า ศิลปะและวัฒนธรรมสัญลักษณ์แรกของโลกมาจากแอฟริกาใต้สมัย MSA วัตถุที่โดดเด่นมากที่สุด รวมทั้งดินสีแท่งสีแดงที่สลักลาย ผลิตขึ้นที่ถ้ำบลอมโบส์ในแอฟริกาใต้ 70,000 ปีก่อน ลูกประคำที่ทำจากเปลือกหอยฝาเดียวสกุล Nassarius โดยเจาะรูแล้วระบายสีดิน ก็พบด้วยที่ถ้ำ โดยมีตัวอย่างที่เก่าแก่ยิ่งกว่านั้นจากวัฒนธรรมอะทีเรียนช่วง MSA ที่ Taforalt Caves ส่วนหัวลูกศรและเครื่องมือทำหนังก็พบที่ถ้ำซิบูดู ตลอดจนหลักฐานการทำอาวุธด้วยกาวผสมที่เผาไฟ
ระบบประชานที่ซับซ้อน
มีหลักฐานของนวัตกรรมเป็นชุด ๆ ตั้งแต่ 170,000-160,000 ปีก่อนที่ตำแหน่งแหลมพินนะเคิล 13B ติดชายฝั่งทิศใต้ของแอฟริกาใต้ ซึ่งรวมหลักฐานเก่าแก่ที่สุดอันยืนยันแล้วของการใช้ดินสีและทรัพยากรทะเลคือการทานหอยเป็นอาหาร
อาศัยการวิเคราะห์กลุ่มชีวินวัวและควาย (bovid assemblage) พบที่ Klasies River Caves แอฟริกาใต้ นักวิจัยได้รายงานว่า มนุษย์สมัย MSA เป็นนักล่าที่น่าเกรงขาม และรูปแบบพฤติกรรมทางสังคมของพวกเขาใกล้กับมนุษย์ปัจจุบัน
นักวิชาการอีกท่านหนึ่งดำรงว่า การจัดการทรัพยากรอาหารที่เป็นพืชโดยการตั้งใจเผาทุ่งหญ้าเพื่อให้โอกาสพืชที่มีหัวแบบเผือก (corm) หรือหัวแบบมันฝรั่ง (tuber) ในแอฟริกาใต้ช่วงวัฒนธรรม Howiesons Poort (ประมาณ 70,000-55,000 ปีก่อน) เป็นตัวบ่งชี้พฤติกรรมมนุษย์ปัจจุบัน และว่า การหากินแบบเป็นครอบครัว การใช้สัญลักษณ์สี การแลกเปลี่ยนสิ่งที่ทำขึ้น และการจัดระเบียบที่อยู่ ล้วนแต่เป็นหลักฐานการมีพฤติกรรมปัจจุบันในช่วง MSA
นักวิชาการท่านอื่น ๆ เสนอว่า ทักษะซับซ้อนที่จำเป็นเพื่อใช้กาวผสมเผาไฟติดด้ามอาวุธดูเหมือนจะแสดงความสืบต่อกันระหว่างระบบประชานของมนุษย์ปัจจุบันจากของมนุษย์เมื่อ 70,000 ปีก่อนที่ถ้ำซิบูดู
หลักฐานการใช้ภาษา
โบราณสถานสมัย MSA ต้น ๆ ปรากฏว่ามีดินสี ยกตัวอย่างเช่นที่หมวดหินแคปธิวริน และ Twin Rivers โดยกลายเป็นสิ่งสามัญหลังจาก 100,000 ปีก่อน มีนักวิชาการที่อ้างว่า แม้ถ้าบางส่วนของสีดินนี้ใช้ในงานสัญลักษณ์เกี่ยวกับสี การคิดเป็นนามธรรมเช่นนี้จะเป็นไปไม่ได้โดยไร้ภาษา เขาจึงเสนอว่า ดินสี (ochre) สามารถใช้เป็นตัวแทนเพื่อสืบหากำเนิดภาษา
นักโบราณคดีบ่อยครั้งสัมพันธ์การใช้เครื่องมือกระดูกกับพฤติกรรมปัจจุบัน ดังนั้น ฉมวกกระดูกซับซ้อนซึ่งผลิตที่ Katanda แอฟริกาตะวันตกประมาณ 90,000 ปีก่อน และเครื่องมือกระดูกอายุประมาณ 77,000 ปีก่อนจากถ้ำบลอมโบส์ ก็อาจใช้เป็นตัวอย่างวัตถุในวัฒนธรรมที่สัมพันธ์กับการใช้ภาษารูปแบบเดียวกับภาษาปัจจุบัน
มีการเสนอว่า ภาษาเป็นเรื่องจำเป็นเพื่อดำรงเครือข่ายการแลกเปลี่ยน งานวิจัยปี 2546 แสดงหลักฐานว่ามีเครือข่ายการแลกเปลี่ยนในช่วง MSA คืองานได้เปรียบเทียบระยะทางของโบราณสถานที่วัสดุปรากฏกับแหล่งวัสดุ โบราณสถาน MSA 5 แห่งมีวัสดุจากแหล่งที่ห่างถึง 140-340 กม. ซึ่งตีความเทียบกับข้อมูลทางชาติพันธุ์วรรณนาว่า ระยะห่างเช่นนี้จะเป็นไปได้ก็เพราะมีเครือข่ายแลกเปลี่ยนวัสดุ
นักวิชาการคนหนึ่งมองว่า ภาษาที่ประกอบด้วยวากยสัมพันธ์เป็นส่วนหนึ่งของพฤติกรรมที่ทำให้มนุษย์สมัย MSA ตั้งถิ่นฐานในป่าดิบชื้นที่ปัจจุบันคือสาธารณรัฐประชาธิปไตยคองโกได้
นักวิชาการหลายคนคาดว่า เหตุของการปรากฏวัสดุสัญลักษณ์จำนวนมากอย่างฉับพลัน ก็คือพัฒนาการพร้อม ๆ กันของภาษาที่ประกอบด้วยวากยสัมพันธ์ อันวิวัฒนาการผ่านระบบการเรียนรู้ทางสังคมแบบเฉพาะเจาะจง และช่วยอำนวยการสื่อสารที่ไม่จำกัดอยู่เพียงแค่สถานที่และเวลาวากยสัมพันธ์จะมีบทบาทกุญแจสำคัญในกระบวนการนี้ และสมรรถภาพในการใช้มันอย่างสมบูรณ์อาจเป็นองค์ประกอบที่ขาดไม่ได้ของพฤติกรรมสัญลักษณ์ที่ปรากฏใน MSA
ความเปลี่ยนแปลงทางสมอง
แม้ว่ากำเนิดของลักษณะทางกายวิภาคปัจจุบันจะไม่สามารถเชื่อมกับการเปลี่ยนแปลงทางประสาทในยุคดึกดำบรรพ์ได้อย่างมั่นใจ แต่ก็ดูจะเป็นไปได้ว่า สมองมนุษย์ได้วิวัฒนาการผ่านกระบวนการคัดเลือกเดียวกันกับของอวัยวะส่วนอื่น ๆ
ยีนที่ทำให้เกิดสมรรถภาพทางสัญลักษณ์อาจได้การคัดเลือก ซึ่งก็จะแสดงว่า มูลฐานของวัฒนธรรมสัญลักษณ์อาจมาจากกระบวนการทางชีววิทยา แต่ว่า พฤติกรรมที่สัญลักษณ์อำนวยอาจตามมาทีหลัง แม้ว่าสมรรถภาพทางกายจะมีก่อนตั้งนาน ยกตัวอย่างเช่น นักวิชาการคู่หนึ่งอ้างว่า การเพิ่มขนาดสมองส่วน prefrontal cortex จะทำให้สามารถใช้สัญลักษณ์ในการคิดอย่างที่ไม่สามารถมาก่อน และกระบวนการนี้ ซึ่งตอนแรกเริ่มขึ้นอย่างช้า ๆ ก็เร่งเร็วเพิ่มขึ้น ๆ ในช่วง 100,000 ปีที่ผ่านมา
พฤติกรรมที่สัญลักษณ์อำนวยก็อาจป้อนกลับไปยังกระบวนการนี้ โดยเพิ่มสมรรถภาพการสร้างสิ่งประดิษฐ์ทางสัญลักษณ์และเครือข่ายทางสังคม ตามกลุ่มนักวิจัยที่โบราณสถาน Jebel Irhoud การค้นพบเช่นนี้แสดงว่า Homo sapiens เอง ไม่ใช่สมาชิกมนุษย์กลุ่มอื่น ๆ หรือบรรพบุรุษ (เช่น Homo heidelbergensis, Homo naledi) เป็นสปีชีส์ที่ได้ทิ้งเครื่องมือแบบ MSA ให้ขุดพบได้ทั่วแอฟริกา
โบราณสถาน
โบราณสถานจำนวนมากในแอฟริกาใต้สะท้อนให้เห็นพฤติกรรมปัจจุบันของมนุษย์ 4 อย่างดังที่กล่าวแล้ว ถ้ำบลอมโบส์มีเครื่องประดับตัว สิ่งที่คิดว่าเป็นเครื่องมือสร้างภาพศิลป์ ตลอดจนเครื่องมือกระดูก สติลเบย์ และ Howieson's Poort มีเทคโนโลยีเครื่องมือที่หลายหลาก กลุ่มเครื่องมือต่าง ๆ จากช่วงเดียวกันเช่นนี้ ช่วยให้นักวิจัยประมาณค่านอกช่วงซึ่งพฤติกรรมที่น่าจะสัมพันธ์กับเทคโนโลยี เช่นการเปลี่ยนการหาอาหาร ซึ่งมีหลักฐานสนับสนุนจากพรรณสัตว์ที่พบในโบราณสถานเหล่านี้ รวมทั้ง
- ถ้ำบลอมโบส์ แอฟริกาใต้
- Klasies River Caves, แอฟริกาใต้
- ถ้ำซิบูดู แอฟริกาใต้
- Diepkloof Rock Shelter, แอฟริกาใต้
- แหลมพินนะเคิล แอฟริกาใต้
- ถ้ำมัมบา แทนซาเนีย
- หมู่ถ้ำมัมบ์วา แซมเบีย
เชิงอรรถและอ้างอิง
- ↑ McBrearty, Sally; Brooks, Alison A. (2000). "The revolution that wasn't: A new interpretation of the origin of modern human behaviour". Journal of Human Evolution. 39: 453–563. doi:10.1006/jhev.2000.0435. PMID 11102266.
- ↑ Herries, A.I.R. (2011). "A chronological perspective on the Acheulian and its transition to the Middle Stone Age in southern Africa: the question of the Fauresmith". International Journal of Evolutionary Biology. 2011: 1–25. doi:10.4061/2011/961401.
- D'Errico, Francesco; Banks, William E. (2013). "Identifying Mechanisms behind Middle Paleolithic and Middle Stone Age Cultural Trajectories". Current Anthropology. 54 (8): 371–387. doi:10.1086/673388.
- "Mesolithic period", ศัพท์บัญญัติอังกฤษ-ไทย, ไทย-อังกฤษ ฉบับราชบัณฑิตยสถาน (คอมพิวเตอร์) รุ่น ๑.๑ ฉบับ ๒๕๔๕,
(ภูมิศาสตร์) ยุคหินกลาง
- ↑ Lombard, Marlize (2012). "Thinking through the Middle Stone Age of sub-Saharan Africa". Quaternary International. 270: 140–155. doi:10.1016/j.quaint.2012.02.033.
- ↑ Marean, Curtis W; Assefa, Zelalem (2004). Stahl, Ann B (บ.ก.). The Middle and Upper Pleistocene African Record for the Biological and Behavioral Origins of Modern Humans. African Archaeology: A Critical Introduction. New Jersey: Wiley-Blackwell. pp. 93–129.CS1 maint: uses authors parameter (link) CS1 maint: uses editors parameter (link)
- ↑ Ambrose, Stanley H (2001). "Paleolithic Technology and Human Evolution". Science. 291: 1748–1753. doi:10.1126/science.1059487. PMID 11249821.
- ↑ Tryon, Christopher A.; Faith, Tyler (2013). "Variability in the Middle Stone Age of Eastern Africa". Current Anthropology. 54 (8): 234–254. doi:10.1086/673752.
- Brooks, A. S. (2006). Recent perspectives on the Middle Stone Age of Africa. African Genesis Symposium on Hominid Evolution in Africa. Johannesburg.CS1 maint: uses authors parameter (link)
- Barham, Lawrence (2002). "Backed tools in Middle Pleistocene central Africa and their evolutionary significance". Journal of Human Evolution. 43: 585–603. doi:10.1006/jhev.2002.0597.
- Deino, Alan L.; McBrearty, Sally (2002). "40Ar/(39)Ar dating of the Kapthurin Formation, Baringo, Kenya". Journal of Human Evolution. 42 (1–2): 185–210. doi:10.1006/jhev.2001.0517. PMID 11795974.
- Shea, John (2011). "Homo sapiens is as Homo sapiens was". Current Anthropology. 52: 1–35. doi:10.1086/658067.
- Porat, Naomi; Chazan, Michael; Grün, Rainer; Aubert, Maxime; Eisenman, Vera; Kolska Horwitz, Liora (2010). "New radiometric ages for the Fauresmith industry from Kathu Pan, southern Africa: Implications for the Earlier to Middle Stone Age transition". Journal of Archaeological Science. 37: 269–283. doi:10.1016/j.jas.2009.09.038.
- Rigaud, Jean-Phillipe; Texier, Pierre-Jean; Parkington, John; Poggenpoel, Cedric (2006). "Le mobilier Stillbay et Howiesons Poort de l'abri Diepkloof: La chronologie du Middle Stone Age sud-africain et ses implications". Comptes Rendus Palevol. 5 (6): 839–849. doi:10.1016/j.crpv.2006.02.003.
- ↑ Brown, Kyle S.; Marean, Curtis W.; Jacobs, Zenobia; Schoville, Benjamin J.; Oestmo, Simen; Fisher, Erich C.; Bernatchez, Jocelyn; Karkanas, Panagiotis; Matthews, Thalassa (2012). "An early and enduring advanced technology originating 71,000 years ago in South Africa". Nature. 491: 590–593. doi:10.1038/nature11660. PMID 23135405.
- D'Errico, Francesco; Vanhaeren, Marian; Wadley, Lyn (2008). "Possible shell beads from the Middle Stone Age layers of Sibudu Cave, South Africa". Journal of Archaeological Science. 35 (10): 2675–2685. doi:10.1016/j.jas.2008.04.023.
- ↑ Backwell, L; d'Errico, F; Wadley, L (2008). "Middle Stone Age bone tools from the Howiesons Poort layers, Sibudu Cave, South Africa". Journal of Archaeological Science. 35: 1566–1580. doi:10.1016/j.jas.2007.11.006.
- ↑ Wadley, L; Hodgskiss, T; Grant, M (2009). "Implications for complex cognition from the hafting of tools with compound adhesives in the Middle Stone Age, South Africa". Proceedings of the National Academy of Sciences. 106: 9590–9594. doi:10.1073/pnas.0900957106. PMC 2700998. PMID 19433786.
- Anton, Susan C.; Potts, Richard; Aeillo, Leslie C. (2014). "Evolution of early Homo: An integrated biological perspective". Science. 345: 45–59. doi:10.1126/science.1236828.
- Mellers, Paul (2006). "A new radiocarbon revolution and the dispersal of modern humans in Eurasia". Nature. 439: 931–935. doi:10.1038/nature04521. PMID 16495989.
- ↑ Manica, Andrea; Amos, William; Balloux, Francois; Hanihara, Tsunehiko (2007). "The effect of ancient population bottlenecks on human phenotypic variation". Nature. 448: 346–348. doi:10.1038/nature05951. PMC 1978547. PMID 17637668.
- ↑ Henshilwood, Christopher S.; d'Errico, Francesco; Marean, Curtis W.; Milo, Richard G.; Yates, Royden (2001). "An early bone tool industry from the Middle Stone Age at Blombos Cave, South Africa: implications for the origins of modern human behaviour, symbolism and language". Journal of Human Evolution. 41: 631–678. doi:10.1006/jhev.2001.0515. PMID 11782112.
- Klein, R. G. (2000). "Archaeology and the evolution of human behavior". Evolutionary Anthropology. 9: 17–36. doi:10.1002/(sici)1520-6505(2000)9:1<17::aid-evan3>3.0.co;2-a.
- ในงานปี 2560 การหาอายุของเครื่องมือหินในชั้นตะกอนเดียวกับซากดึกดำบรรพ์มนุษย์ Homo sapiens ที่เก่าแก่ที่สุด ณ โบราณสถาน Jebel Irhoud ประเทศโมร็อกโก ได้ใช้เทคนิค thermoluminescence ซึ่งสามารถหาเวลาที่ผ่านไปหลังจากเผาแร่ผลึกในเครื่องมือหินเป็นครั้งสุดท้าย โดยได้อายุต่าง ๆ 14 รายการ (ดู "World's oldest Homo sapiens fossils found in Morocco". Science Magazine. 2017-06-07.) ซึ่งมีค่าเฉลี่ยถ่วงน้ำหนักที่ 315,000 ± 34,000 ปี (ดู doi:10.1038/nature22335
This citation will be automatically completed in the next few minutes. You can jump the queue or expand by hand Abstract) เทียบกับอายุราว 195,000 ปีของซาก Omo remains โดยเพิ่มอายุเก่าแก่ที่สุดของซากมนุษย์ที่เคยขุดพบราว 100,000 ปี จาก 200,000 ปี เป็น 300,000 ปี ดู- "Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species' history". Nature News. 2017-06-07.
- "Oldest Fossils of Homo Sapiens Found in Morocco, Altering History of Our Species". เดอะนิวยอร์กไทมส์. 2017-06-07.
- "Earliest known human fossils found in Morocco". Nature Middle East. 2017-06-07.
- "New fossil finds from Morocco do more than push back the origins of our species by 100,000 years". Science Daily. 2017-06-07.
- "Oldest Homo sapiens fossils discovered in Morocco". Washington Post. 2017-06-07.
- Hogsberg, Anders; Larsson, Lars (2011). "Lithic technology and behavioural modernity: New results from the Still Bay site, Hollow Rock Shelter, Western Cape Province, South Africa". Journal of Human Evolution. 61: 133–155. doi:10.1016/j.jhevol.2011.02.006. PMID 21470660.
- Lombard, Marlize (2012). "Thinking through the Middle Stone Age of sub-Saharan Africa". Quaternary International. 270: 140–155. doi:10.1016/j.quaint.2012.02.033.
- Marean, Curtis W.; Bar-Matthews, Miryam; Bernatchez, Jocelyn; Fisher, Erich; Goldberg, Paul; Herries, Andy I. R.; Jacobs, Zenobia; Jerardino, Antonieta; Karkanas, Panagiotis; Minichillo, Tom; Nilssen, Peter J.; Thompson, Erin; Watts, Ian; Williams, Hope M. (2007). "Early human use of marine resources and pigment in South Africa during the Middle Pleistocene". Nature. 449: 905–908. doi:10.1038/nature06204. PMID 17943129.
- Milo, R. G. (1998). "Evidence for hominid predation at Klasies River Mouth, South Africa, and its implications for the behavior of early modern humans". Journal of Archaeological Science. 25: 99–133. doi:10.1006/jasc.1997.0233.
- Deacon, H. J. (2001). Tobias, PV; Raath, MA; Maggi-Cecchi, J; Doyle, GA (บ.ก.). Modern human emergence: an African archaeological perspective. Humanity from African Naissance to Coming Millennia: Colloquia in Human Biology and Palaeoanthropology. Florence: Florence University Press. pp. 217–226.CS1 maint: uses authors parameter (link) CS1 maint: uses editors parameter (link)
- Wynn, Thomas (2009). "Hafted spears and the archaeology of mind". Proceedings of the National Academy of Sciences. 106 (24): 9544–9545. doi:10.1073/pnas.0904369106. PMC 2701010. PMID 19506246.
- Watts, I (2002). "Ochre in the Middle Stone Age of southern Africa: ritualized display or hide preservative?". South African Archaeological Bulletin. 57: 64–74.
- Barham, L. S. (2002). "Systematic pigment use in the Middle Pleistocene of south central Africa". Current Anthropology. 43 (1): 181–190. doi:10.1086/338292.
- ↑ Henshilwood, C. S.; d'Errico, F.; Marean, C.; Milo, R.; Yates, R. (2001). "An early bone tool industry from the Middle Stone Age at Blombos Cave, South Africa: implications for the origins of modern human behaviour, symbolism and language". Journal of Human Evolution. 41: 631–678. doi:10.1006/jhev.2001.0515. PMID 11782112.
- Yellen, J.E.; Brooks, A.S.; Cornelissen, E.; Mehlman, M.J.; Stewart, K. (1995). "A Middle Stone Age worked bone industry from Katanda, Upper Semliki Valley, Zaire". Science. 268: 553–556. doi:10.1126/science.7725100. PMID 7725100.
- Brooks, A.S.; Helgren, D.M.; Cramer, J.S.; Franklin, A.; Hornyak, W.; Keating, J.M.; Klein, R.G.; Rink, W.J.; Schwarcz, H.; Smith, J.N.L.; Stewart, K.; Todd, N.E.; Verniers, J.; Yellen, J.E. (1995). "Dating and Context of Three Middle Stone Age Sites with Bone Points in the Upper Semliki Valley, Zaire". Science. 268: 548–553. doi:10.1126/science.7725099.
- ↑ Marwick, Ben (2003). "Pleistocene Exchange Networks as Evidence for the Evolution of Language". Cambridge Archaeological Journal. 13 (1): 67–81. doi:10.1017/s0959774303000040.
- Barham, Lawrence (2001). Barham, Lawrence; Robson-Brown, Kate (บ.ก.). Central Africa and the emergence of regional identity in the Middle Pleistocene. Human Roots: Africa and Asia in the Middle Pleistocene. Bristol: Western Academic and Specialist Press. pp. 65–80.CS1 maint: uses authors parameter (link) CS1 maint: uses editors parameter (link)
- Richerson, P.; Boyd, R. (1998). The Pleistocene and the origins of human culture: built for speed. 5th Biannual Symposium on the Science of Behaviour: Behaviour, Evolution and Culture. University of Guadalajara, Mexico.CS1 maint: uses authors parameter (link)
- Rappaport, R. A. (1999). Ritual and Religion in the Making of Humanity. Cambridge: Cambridge University Press.CS1 maint: uses authors parameter (link)
- Bickerton, D (2003). Christiansen, MH; Kirby, S (บ.ก.). Symbol and structure: A comprehensive framework for language evolution. Language Evolution. Oxford: Oxford University Press. pp. 77–93.CS1 maint: uses authors parameter (link) CS1 maint: uses editors parameter (link)
- Holloway, R.L. (1996). Locke, A; Peters, C (บ.ก.). Evolution of the human brain. Handbook of Human Symbolic Evolution. New York: Oxford University Press. pp. 74–116.CS1 maint: uses authors parameter (link) CS1 maint: uses editors parameter (link)
- Gabora, L (2001). Cognitive mechanisms underlying the origin and evolution of culture (PHD). Brussels, Belgium: Center Leo Apostel For interdisciplinary Studies, Vrije Universiteit Brussels.CS1 maint: uses authors parameter (link)
- Skoyles, JR; Sagan, D (2002). Up from Dragons: The evolution of intelligence. McGraw-Hill.CS1 maint: uses authors parameter (link)
- "Moroccan fossil find rearranges Homo sapiens family tree". phys.org. 2017-06-08.
- Henshilwood, Christopher S.; Dubreuil, Benoit (2011). "The Still Bay and Howiesons Poort, 77-59 ka: Symbolic Material Culture and the Evolution of the Mind during the African Middle Stone Age". Current Anthropology. 52: 361–400. doi:10.1086/660022.