พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์
มหาอำมาตย์โท พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ มีพระนามเดิมว่า พระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส หรือนามปากกาว่า น.ม.ส. (10 มกราคม พ.ศ. 2420 – 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488) เป็นปราชญ์แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เป็นพระบิดาแห่งการสหกรณ์ไทย เป็นองค์ต้นราชสกุล รัชนี
พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ | |
---|---|
พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชั้นโท | |
อธิบดีกรมกษาปณ์สิทธิการ | |
ดำรงตำแหน่ง | 22 พฤศจิกายน พ.ศ. 2447 |
ชายา หม่อม | หม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี หม่อมพัฒน์ รัชนี ณ อยุธยา |
พระบุตร | 11 องค์ |
ราชวงศ์ | จักรี |
พระบิดา | กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ |
พระมารดา | จอมมารดาเลี่ยมเล็ก |
ประสูติ | 10 มกราคม พ.ศ. 2420 |
สิ้นพระชนม์ | 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488 (68 ปี) |
ลายพระอภิไธย |
พระประวัติ
พระราชวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ มีพระนามเดิมว่า พระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส เป็นพระราชโอรสในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ (พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) กับจอมมารดาเลี่ยมเล็ก (ธิดานายสุดจินดา (พลอย ชูโต) ประสูติเมื่อวันที่ 10 มกราคม พ.ศ. 2420 ในพระบวรราชวัง มีพระเชษฐภคินีหนึ่งพระองค์คือพระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภัททาวดีศรีราชธิดา
เมื่อเยาว์วัยทรงเรียนหนังสือกับพระมารดาที่ตำหนัก เมื่อพระชันษา 5 ปี ก็ทรงอ่านหนังสือได้คล่อง ทรงเข้าศึกษาที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ เมื่อพ.ศ. 2429 และต่อมาศึกษาภาษาอังกฤษจนถึงพ.ศ. 2436 จึงเข้ารับราชการในตำแหน่งนายเวร กระทรวงธรรมการ ขณะพระชันษา 16 ปี และได้เลื่อนเป็นผู้ช่วยในกรมศึกษาธิการใน ทรงรับหน้าที่พิเศษเป็นข้าหลวงสอบไล่วิชาหนังสือไทย ทรงเป็นกรรมการพิเศษร่างพระราชบัญญัติพิจารณาความแพ่ง และทรงได้เลื่อนเป็นผู้ช่วยที่ปรึกษากระทรวงพระคลังมหาสมบัติ
วันที่ 8 กรกฎาคม พ.ศ. 2432 ผนวชเป็นสามเณร โดยมีพระพรหมมุนี (เหมือน สุมิตฺโต) เป็นพระอุปัชฌาย์ และพระเมธาธรรมรส (อ่อน อหึสโก) เป็นพระศีลาจารย์
เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสยุโรป พ.ศ. 2440 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัสตามเสด็จด้วย ทรงศึกษาต่อในมหาวิทยาลัยเคมบริดจ์ เป็นเวลาสองปี และเสด็จกลับจากประเทศอังกฤษเมื่อ พ.ศ. 2442
เมื่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวขึ้นครองราชย์ ทรงได้รับแต่งตั้งเป็นองคมนตรี
ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ทรงพระริเริ่มตั้งลอนเทนนิสสมาคมแห่งประเทศไทยขึ้นเมื่อวันที่ 14 เมษายน พ.ศ. 2470 และได้รับแต่งตั้งเป็นกรรมการองคมนตรี โดยทรงได้รับเลือกเป็นสภานายก เมื่อวันที่ 2 เมษายน พ.ศ. 2474
พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488 ด้วยพระโรคหลอดเลือดในสมองตัน สิริพระชันษา 68 ปี 195 วัน มีพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพเมื่อวันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2491 ณ พระเมรุ วัดเทพศิรินทราวาส
พระกรณียกิจ
พ.ศ. 2442 ทรงเข้ารับราชการในกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ ทรงรับตำแหน่งเป็นผู้ช่วยอธิบดีกรมตรวจและกรมสารบาญชี
พ.ศ. 2444 ทรงย้ายเป็นปลัดกรมธนบัตร และเจริญก้าวหน้าเป็น ผู้แทนเจ้ากรมธนบัตร เจ้ากรมกองที่ปรึกษาอธิบดีกรมประสาปน์สิทธิการ อธิบดีกรมตรวจและกรมสารบาญชี อธิบดีกรมพาณิชย์และสถิติพยากรณ์ ทรงจัดตั้งและวางรากฐานกิจการสหกรณ์ จนในที่สุดได้เลื่อนตำแหน่งเป็นรองเสนาบดีกระทรวงพาณิชย์
วันที่ 20 กันยายน พ.ศ. 2454 พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส เป็นองคมนตรี และในวันอังคารที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯสถาปนาเป็นพระราชวรวงษ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ทรงศักดินา 11000 เครื่องยศพระราชทานประกอบด้วย พระมาลาเส้าเสทิน เครื่องทองคำลงยา มีพระยี่ก่า หีบหมากทองคำลงยา กากระบอกมีถาดรองทองคำ และพระแสงดาบญี่ปุ่นฝักถม ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทรงดำรงตำแหน่งองคมนตรีต่อไป โดยทรงดำรงตำแหน่งถึงวันที่ 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2475
พ.ศ. 2468 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ดำรงตำแหน่งอุปนายกกรรมการหอพระสมุดสำหรับพระนคร ซึ่งต่อมาได้รวมเข้ากับกรมศิลปากร ต่อมาได้เปลี่ยนจากหอสมุดสำหรับพระนครเป็น "ราชบัณฑิตยสภา"
การสหกรณ์ไทย
ทรงดำริให้จัดสร้างสหกรณ์วัดจันทร์ สหกรณ์แห่งแรกของไทย[ต้องการอ้างอิง]
พระนิพนธ์
ในด้านงานพระนิพนธ์ ทรงเป็นกวีเอก ในการนิพนธ์ร้อยกรองและร้อยแก้วมากมายหลายเรื่อง ทรงใช้พระนามแฝงว่า "น.ม.ส." ย่อมาจากตัวอักษรท้ายพระนามเดิม รัชนี แจ่ม จรัส ทรงมีผลงานตีพิมพ์ (บางส่วน) ได้แก่
- พ.ศ. 2447 - สงครามญี่ปุ่น กับ รัสเซีย 2 เล่ม
- พ.ศ. 2448 - จดหมายจางวางหร่ำ ตีพิมพ์ในหนังสือพิมพ์รายเดือน "ทวีปัญญา" ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
- พ.ศ. 2453 - สืบราชสมบัติ
- พ.ศ. 2459 - พระนลคำฉันท์ และ ตลาดเงินตรา
- พ.ศ. 2461 - นิทานเวตาล พิมพ์ครั้งแรก เพื่อแจกในงานพระราชทานเพลิงศพ หม่อมพัฒน์ รัชนี
- พ.ศ. 2465 - กนกนคร
- พ.ศ. 2467 - ความนึกในฤดูหนาว
- พ.ศ. 2469 - ปาฐกถา เล่ม 1 พิมพ์แจกในงานพระราชทานเพลิงศพ เจ้าจอมมารดาเลี่ยม
- พ.ศ. 2472 - ปาฐกถา เล่ม 2
- พ.ศ. 2473 - ประมวญนิทาน น.ม.ส. รวบรวมจากหนังสือ ลักวิทยาและทวีปัญญา
- พ.ศ. 2474 - เห่เรือ ทูลเกล้าถวายพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ในพระราชพิธีทรงเปิดสะพานปฐมบรมราชานุสรณ์ เมื่อวันที่ 6 มิถุนายน พ.ศ. 2475
- พ.ศ. 2474 - บทร้อง"อโหกุมาร" - ทรงนิพนธ์ด้วยสยามวิเชียรฉันท์8 ประทานให้เป็นบทร้องประจำโรงเรียนเทพศิรินทร์
- พ.ศ. 2473 - กลอนและนักกลอน
- พ.ศ. 2474 - คำทำนาย
- พ.ศ. 2477 - เครื่องฝึกหัดเยเตลแมนในออกซฟอร์ดและเคมบริดจ์
- พ.ศ. 2480 - เสภาสภา
- พ.ศ. 2481 - ปฤษาณาเถลิงศก
- (ไม่ทราบปีที่พิมพ์ แต่ทรงนิพนธ์ช่วงก่อนและระหว่างสงครามโลกครั้งที่ 2) - ยุคกลางในยุโรป หรือ นิทานชาลมาญ
- พ.ศ. 2487 - สามกรุง - พระนิพนธ์สุดท้ายในกรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ขณะนั้นพระองค์ประชวรต้อกระจก ทรงให้ หม่อมเจ้าหญิงวิภาวดี รังสิต (พระธิดาในกรม) จดตามคำบอกของพระองค์
ครอบครัว
พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ได้ทำพิธีอาวาหะมงคลกับหม่อมพัฒน์ (สกุลเดิม บุนนาค) ธิดาของเจ้าพระยาภาสกรวงศ์ (พร บุนนาค) และท่านผู้หญิงเปลี่ยน ภาสกรวงศ์ เมื่อพ.ศ. 2444 มีพระโอรส-พระธิดา 6 องค์ ครั้นเมื่อหม่อมพัฒน์ถึงแก่กรรมแล้ว พระองค์จึงทรงเสกสมรสใหม่กับหม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี (ราชสกุลเดิม วรวรรณ) พระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ เมื่อพ.ศ. 2462 มีพระโอรส-พระธิดา ได้ 2 องค์
- ประสูติแต่หม่อมพัฒน์ รัชนี ณ อยุธยา ต.จ.
- จันทร์เจริญ รัชนี (พ.ศ. 2445 – พ.ศ. 2515 ) นามปากกา จ.จ.ร.
- ศะศิเพลินพัฒนา บุนนาค
- หม่อมเจ้าจันทร์จิรายุวัฒน์ รัชนี (21 กรกฎาคม พ.ศ. 2453 – 29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2534) นามปากกา พ. ณ ประมวญมารค
- หม่อมเจ้ารัชนีพัฒน์พิทยาลงกรณ์ รัชนี
- ศะศิธรพัฒนวดี บุนนาค (18 มิถุนายน พ.ศ. 2457 – 28 มิถุนายน พ.ศ. 2549) เสกสมรสกับวิลาศ บุนนาค มีบุตรสี่คน
- หม่อมเจ้าจันทร์พัฒน์โมลีจุฑาพงศ์ รัชนี (12 มิถุนายน พ.ศ. 2459 – 8 มิถุนายน พ.ศ. 2535)
- ประสูติแต่หม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี
- พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิภาวดีรังสิต (20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2463 – 16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2520) นามปากกา ว. ณ ประมวญมารค เสกสมรสกับหม่อมเจ้าปิยะรังสิต รังสิต มีพระธิดาสองคน
- หม่อมเจ้าภีศเดช รัชนี (ประสูติ 20 มกราคม พ.ศ. 2465) นามปากกา ภ. ณ ประมวญมารค เสกสมรสกับหม่อมราชวงศ์หญิงดัชนีรัชนา (ราชสกุลเดิม วรวรรณ) มีโอรส-ธิดาสามคน
- ไม่ทราบหม่อม
- หม่อมเจ้าจันทร์จิรกาล รัชนี
- หม่อมเจ้าชาย
- หม่อมเจ้าจันทร์จรัส รัชนี (ไม่มีข้อมูล – 28 ธันวาคม พ.ศ. 2450)
พระเกียรติยศ
พระอิสริยยศ
- 10 มกราคม พ.ศ. 2420 - 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2454 : พระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส
- 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2454 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 : พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส
- 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 — 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488 : พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์
เครื่องราชอิสริยาภรณ์
- พ.ศ. 2459 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)
- พ.ศ. 2456 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ช.)
- พ.ศ. 2455 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)
- พ.ศ. 2454 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.)
- พ.ศ. 2454 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์มงกุฎไทย (ท.ม.)
- พ.ศ. 2452 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้า (ท.จ.)
- พ.ศ. 2451 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์ช้างเผือก (ต.ช.)
- พ.ศ. 2447 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์มงกุฎไทย (ต.ม.)
- พ.ศ. 2444 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 4 จัตุรถาภรณ์ช้างเผือก (จ.ช.)
- พ.ศ. 2443 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 4 จัตุรถาภรณ์มงกุฎไทย (จ.ม.)
- พ.ศ. 2457 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 2 (ว.ป.ร.2)
- พ.ศ. 2469 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 7 ชั้นที่ 2 (ป.ป.ร.2)
- พ.ศ. 2463 – เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)
- พ.ศ. 2469 – เหรียญศารทูลมาลา (ร.ศ.ท.)
- พ.ศ. 2455 - เข็มข้าหลวงเดิม
พระสมัญญานาม
- พระบิดาแห่งการสหกรณ์ไทย
พระยศ
พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ | |
---|---|
รับใช้ | กองเสือป่า |
ชั้นยศ | นายกองตรี |
พระยศพลเรือน
- มหาอำมาตย์ตรี
- มหาอำมาตย์โท
พระยศเสือป่า
- นายหมู่ตรี
- นายหมู่โท
- นายหมู่ใหญ่
- นายกองตรี
สถานที่อันเนื่องด้วยพระนาม
- ตึกพิทยาลงกรณ คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์
- อาคารพิทยาลงกรณ์ คณะบริหารธุรกิจ มหาวิทยาลัยแม่โจ้
- โรงเรียนพิทยาลงกรณ์พิทยาคม แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร
พงศาวลี
พงศาวลีของพระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
อ้างอิง
คอมมอนส์ มีภาพและสื่อเกี่ยวกับ: พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ |
- เชิงอรรถ
- http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2447/035/624.PDF
- ราชกิจจานุเบกษา,พระราชทานยศเลื่อนยศ เล่ม๓๐ หน้า ๙๗๖ วันที่ ๑๗ สิงหาคม ๒๔๕๖
- "ประกาศพระราชทานนามสกุล ครั้งที่ ๗๒" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 34 (0 ง): 2115. 2 กันยายน 2460. สืบค้นเมื่อ 22 กันยายน 2559. Check date values in:
|accessdate=, |date=
(help) - องค์ บรรจุน. หญิงมอญ, อำนาจ และราชสำนัก. กรุงเทพฯ : ศิลปวัฒนธรรม, มติชน, 2550. 224 หน้า. ISBN 978-974-02-0059-8
- "ข่าวพระองค์เจ้า และหม่อมเจ้าทรงผนวช" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 6 (15): 125. 14 กรกฎาคม 2432. สืบค้นเมื่อ 21 กันยายน 2559. Check date values in:
|accessdate=, |date=
(help) - ราชกิจจานุเบกษา,พระราชทานสัญญาบัตร์องคมนตรี เล่ม ๒๘ หน้า ๑๓๔๐ วันที่ ๒๔ กันยายน 2454
- http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2473/A/433.PDF
- http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2474/D/176.PDF
- ราชกิจจานุเบกษา, หมายกำหนดการ ที่ 3/2491 พระราชทานเพลิงพระศพ ณ เมรุหน้าพลับพลาอิสริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส มีนาคม พุทธศักราช ๒๔๙๑ เล่ม 65, ตอน 19 ง, 23 มีนาคม พ.ศ. 2491, หน้า 1117
- "พระราชทานสัญญาบัตรองคมนตรี" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 28 (0 ง): 1340. 24 กันยายน 2454. สืบค้นเมื่อ 22 กันยายน 2559. Check date values in:
|accessdate=, |date=
(help) - "พระบรมราชโองการ ประกาศ เลื่อนกรม ตั้งกรม ตั้งพระองค์เจ้า และตั้งเจ้าพระยา" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 30 (ก): 339–342. 11 พฤศจิกายน 2456. สืบค้นเมื่อ 22 กันยายน 2559. Check date values in:
|accessdate=, |date=
(help) - ราชกิจจานุเบกษา,การพระราชพิธีตั้งองคมนตรี เล่ม ๔๒ หน้า ๒๗๑๔ วันที่ ๖ ธันวาคม ๒๔๖๘
- ประกาศยกเลิก พระราชบัญญัติองคมนตรี พุทธศักราช ๒๔๗๐ ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 49 หน้า 200 วันที่ 17 กรกฎาคม 2475
- http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2469/A/105.PDF
- "สายเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวลชั้นที่ 3 สายสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาสุริยวงศ์ (ดิศ บุนนาค)". ชมรมสายสกุลบุนนาค. สืบค้นเมื่อ 20 กันยายน 2561. Check date values in:
|accessdate=
(help) - ราชสกุลวงศ์, หน้า 180
- "ชีวิต จ.จ.ร. (หม่อมเจ้าหญิงจันทร์เจริญ รัชนี)". One Bookk. สืบค้นเมื่อ 20 กันยายน 2561. Check date values in:
|accessdate=
(help) - "สายเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวลชั้นที่ 7 สายพระยาประภากรวงศ์ (ว่อง บุนนาค) บุตรพระยาประภากรวงศ์วรวุฒิภักดี (ชาย)". ชมรมสายสกุลบุนนาค. สืบค้นเมื่อ 20 กันยายน 2561. Check date values in:
|accessdate=
(help) - ชีวิตเสี่ยง ๆ, หน้า 3
- ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า เล่ม 33 ตอนที่ 0 ง วันที่ 19 พฤศจิกายน พ.ศ. 2459 หน้า 2193
- ราชกิจจานุเบกษา, [1]
- ราชกิจจานุเบกษา,[2]
- ราชกิจจานุเบกษา,[3]
- ราชกิจจานุเบกษา,[4]
- ราชกิจจานุเบกษา,[5]
- ราชกิจจานุเบกษา,พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์
- ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ฝ่ายหน้า
- ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์
- ราชกิจจานุเบกษา, [6]
- ราชกิจจานุเบกษา, [7]
- ราชกิจจานุเบกษา,[8]
- ราชกิจจานุเบกษา,[9]
- ราชกิจจานุเบกษา,[10]
- ราชกิจจานุเบกษา,[11]
- http://coop.eco.ku.ac.th/newdesign/index.php?option=com_content&view=article&id=26&Itemid=28
- ประกาศพระบรมราชโองการ ประกาศพระราชทานยศแก่ข้าราชการกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ
- พระราชทานยศแลเลื่อนยศ
- พระราชทานยศพิเศษ
- http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2454/D/660.PDF
- http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2456/D/2684.PDF
- http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2457/D/2242.PDF
- บรรณานุกรม
- สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 141. ISBN 978-974-417-594-6
- ภ. ณ ประมวญมารค. ชีวิตเสี่ยง ๆ. กรุงเทพฯ : แพรวสำนักพิมพ์ อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2560. 30 หน้า. ISBN 978-616-18-1702-2