หม่อมเจ้า
หม่อมเจ้า นั้นมีมาตั้งแต่ตอนต้นยุคกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี มีหลักฐานปรากฏชัดเจนเพราะว่ามีศักดินาอยู่ในพระอัยการพลเรือนที่ได้ตราขึ้นในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ
ผู้ที่จะดำรงพระยศเป็นหม่อมเจ้าได้มีดังนี้
- เป็นพระโอรส พระธิดา ในเจ้าฟ้า ที่พระมารดามิได้เป็นเจ้า หรือมิได้เป็นนางห้ามพระราชทาน (มิได้เสกสมรสหรือรับตราโปรดเกล้าฯให้เป็นสะใภ้หลวง) อาทิ หม่อมเจ้าในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ทั้งนี้หากพระบิดาเป็นเจ้าฟ้าชั้นเอกหรือชั้นทูลกระหม่อม ก็มักจะได้รับการสถาปนายกขึ้นเป็นพระองค์เจ้า อาทิหม่อมเจ้าในสมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้าจุฑาธุชธราดิลก กรมขุนเพ็ชรบูรณ์อินทราไชย และหม่อมเจ้าในสมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลยเดช กรมขุนสงขลานครินทร์ ในรัชสมัยรัชกาลที่ 7
- เป็นพระโอรส พระธิดา ในพระองค์เจ้าลูกหลวง (พระองค์เจ้าชั้นเอก) ที่พระมารดามิได้เป็นพระองค์เจ้า ทั้งนี้หากพระมารดาเป็นพระองค์เจ้า พระบุตรจะประสูติเป็นพระองค์เจ้าชั้นตรี และหากพระมารดาเป็นเจ้าฟ้า พระบุตรจะประสูติเป็นเจ้าฟ้าชั้นตรี
- เป็นพระโอรส พระธิดา ในพระองค์เจ้าหลานหลวงชั้นพระเจ้าวรวงศ์เธอ (พระองค์เจ้าชั้นโท) แต่ทั้งนี้จะต้องทรงเป็นพระเจ้าวรวงศ์เธอโดยแท้มาแต่ประสูติ
- เป็นพระโอรส พระธิดา ในพระองค์เจ้าหลานหลวงชั้นพระวรวงศ์เธอ (พระองค์เจ้าชั้นตรี) หรือในหม่อมเจ้าหลานหลวงที่ได้รับการสถาปนายกขึ้นเป็นพระเจ้าวรวงศ์เธอ และในพระบรมราชโองการสถาปนาพระอิสริยยศได้ระบุไว้ว่า ถ้ามีพระบุตรให้เป็นหม่อมเจ้า อาทิพระบรมราชโองการสถาปนาพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า สายราชสกุลบริพัตรและสายราชสกุลยุคล ในต้นรัชสมัยรัชกาลที่ 6 หรืออาทิหม่อมเจ้าชั้นพระราชปนัดดา(เหลน)ใน พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จากราชสกุลจักรพันธ์ และราชสกุลภาณุพันธ์ ที่พระบิดาได้รับการสถาปนายกขึ้นเป็นพระเจ้าวรวงศ์เธอในปลายรัชสมัยรัชกาลที่ 5 ก็เป็นหม่อมเจ้าในคุณลักษณะนี้
- เป็นพระโอรส พระธิดา ในกรมพระราชวังบวรสถานพิมุข (วังหลัง) ซึ่งมีพระชนนีที่มิได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นเจ้าจอม
- เป็นพระโอรส พระธิดา ในพระองค์เจ้าลูกเธอในกรมพระราชวังบวร
เจ้านายที่ดำรงพระยศหม่อมเจ้านี้ หากได้ทรงรับราชการสนองพระเดชพระคุณมาด้วยดี มีความดีความชอบต่อแผ่นดิน หรือต่อองค์พระมหากษัตริย์ ก็อาจได้รับการสถาปนาเลื่อนพระยศเป็นพระองค์เจ้าได้ ซึ่งในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ก็มีอยู่เป็นอันมาก
หม่อมเจ้านับเป็นเจ้านายชั้นพระอนุวงศ์ และเป็นเจ้านายในลำดับสุดท้าย ถัดจากชั้นหม่อมเจ้าลงไปหรือถ้านับจากชั้นบุตรของหม่อมเจ้าแล้วนั้นถือเป็นสามัญชน ไม่นับว่าเป็นเจ้า แม้จะมีคำนำหน้านามเป็นหม่อมราชวงศ์หรือหม่อมหลวงก็ตาม
หม่อมเจ้าในสมัยกรุงศรีอยุธยา
ในสมัยกรุงศรีอยุธยามีหม่อมเจ้ามาแต่สมัยต้นกรุงเนื่องมีหลักฐานปรากฏชัดเจนเพราะมีศักดินาดังกล่าวอยู่ในพระอัยการพลเรือนที่ได้ตราขึ้นในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ
หม่อมเจ้าที่ปรากฏพระนามในสมัยกรุงศรีอยุธยา เช่น หม่อมเจ้าบัวหรือหม่อมเจ้าหญิงอำไพ (เจ้าแม่วัดดุสิต) พระราชธิดาในสมเด็จพระเอกาทศรถ, หม่อมเจ้าเจิดอุภัย พระสวามีในเจ้าแม่วัดดุสิต, หม่อมเจ้าอาทิตย์ (พระองค์เจ้าอาทิตย์ กรมหมื่นพิทักษ์ภูเบศร์) ในเจ้าฟ้าธรรมธิเบศรไชยเชษฐสุริยวงศ์ กรมขุนเสนาพิทักษ์
หม่อมเจ้าในสมัยกรุงธนบุรี
หม่อมเจ้าในสมัยกรุงธนบุรีนั้นส่วนมากเป็นพระราชนัดดาในสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี เมื่อต่อมาพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ สถาปนาราชวงศ์จักรี หม่อมเจ้าเหล่านี้จึงถูกถอดพระอิสริยยศเป็นสามัญชน บางพระองค์ได้รับใช้ใกล้ชิดราชสำนักก็จะได้รับแต่งตั้งให้มียศฐาบรรดาศักดิ์
หม่อมเจ้าในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์
หม่อมเจ้าในราชวงศ์จักรี
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทุกพระองค์มีพระเจ้าน้องยาเธอ พระเจ้าลูกเธอ พระเจ้าหลานเธอ ทั้งฝ่ายหน้าฝ่ายในหลายพระองค์ทกๆ แผ่นดิน พระเจ้าน้องยาเธอ พระเจ้าลูกยาเธอ พระเจ้าหลานเธอก็มีความเจริญพระราชวงศ์ ด้วยมีบุตรบุตรีและนัดดาประนัดดาสืบแพร่หลายเป็นอันมาก ผู้ที่เป็นบุตรบุตรีเจ้าฟ้าแลพระองค์เจ้านั้นก็เป็นหม่อมเจ้า— พระราชดำรัสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์นั้นตั้งแต่รัชกาลที่ 1 จนถึงรัชกาลที่ 5 พระมหากษัตริย์ทุกพระองค์ทรงมีพระราชโอรสหลายพระองค์ พระราชโอรสนั้นก็ทรงมีพระโอรสที่ดำรงพระยศเป็นหม่อมเจ้าต่อมา ทำให้ราชวงศ์จักรีมีหม่อมเจ้าหลายพันพระองค์ ซึ่งหากหม่อมเจ้าพระองค์ใด ทำคุณประโยชน์แก่แผ่นดิน ก็จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งขึ้นเป็นพระองค์เจ้า
หม่อมเจ้าที่ยังทรงพระชนม์อยู่ในปัจจุบัน (เรียงลำดับตามชันษา)
| พระนาม | ประสูติ | พระบิดา |
|---|---|---|
| หม่อมเจ้าภีศเดช รัชนี | 20 มกราคม พ.ศ. 2465 (99 ปี) | พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ |
| หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ | 27 ธันวาคม พ.ศ. 2472 (91 ปี) | สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ |
| หม่อมเจ้าอุทัยเที่ยง ชยางกูร | 1 มิถุนายน พ.ศ. 2473 (91 ปี) | พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป |
| หม่อมเจ้าจรูญฤทธิเดช ชยางกูร | 10 มกราคม พ.ศ. 2476 (88 ปี) | พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป |
| หม่อมเจ้าอุทัยกัญญา ภาณุพันธุ์ | 24 ตุลาคม พ.ศ. 2476 (87 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช |
| หม่อมเจ้ามงคลเฉลิม ยุคล | 31 ธันวาคม พ.ศ. 2479 (84 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมพลฑิฆัมพร |
| หม่อมเจ้าชาตรีเฉลิม ยุคล | 29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2485 (78 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ |
| หม่อมเจ้าจุลเจิม ยุคล | 22 มกราคม พ.ศ. 2490 (74 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ |
| หม่อมเจ้าเฉลิมศึก ยุคล | 24 ตุลาคม พ.ศ. 2493 (70 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมพลฑิฆัมพร |
| หม่อมเจ้าฑิฆัมพร ยุคล | 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2494 (70 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมพลฑิฆัมพร |
| หม่อมเจ้านภดลเฉลิมศรี ยุคล | 23 ตุลาคม พ.ศ. 2496 (67 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ |
| หม่อมเจ้านวพรรษ์ ยุคล | 1 มกราคม พ.ศ. 2521 (43 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธุ์ยุคล |
อดีตหม่อมเจ้าที่ยังทรงพระชนม์อยู่ในปัจจุบัน (เรียงลำดับตามชันษา)
| พระนาม | ประสูติ | พระบิดา |
|---|---|---|
| อินทุรัตนา บริพัตร | 2 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2465 (99 ปี) | สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต |
| พันธุ์วโรภาส เศวตรุนทร์ | 4 สิงหาคม พ.ศ. 2476 (88 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช |
| พันธุ์สวลี กิติยากร | 24 กันยายน พ.ศ. 2476 (87 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธุ์ยุคล |
| วุฒิเฉลิม วุฒิชัย | 21 พฤษภาคม พ.ศ. 2477 (87 ปี) | พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร |
| ภุมรีภิรมย์ เชลล์ | 22 มีนาคม พ.ศ. 2482 (82 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ |
| มาลินีมงคล อมาตยกุล | 24 มิถุนายน พ.ศ. 2483 (81 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงการ |
| ปัทมนรังษี เสนาณรงค์ | 12 สิงหาคม พ.ศ. 2484 (80 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ |
| ศรีสว่างวงศ์ บุญจิตราดุลย์ | 17 สิงหาคม พ.ศ. 2489 (74 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมพลฑิฆัมพร |
| จุฑาวัชร วิวัชรวงศ์ | 29 สิงหาคม พ.ศ. 2522 (41 ปี) | พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว |
| วัชรเรศร วิวัชรวงศ์ | 27 พฤษภาคม พ.ศ. 2524 (40 ปี) | พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว |
| ภานุมา ยุคล | 20 มิถุนายน พ.ศ. 2524 (40 ปี) | พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธุ์ยุคล |
| จักรีวัชร วิวัชรวงศ์ | 26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2526 (38 ปี) | พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว |
| วัชรวีร์ วิวัชรวงศ์ | 14 มิถุนายน พ.ศ. 2528 (36 ปี) | พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว |
| สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าสิริวัณณวรี นารีรัตนราชกัญญา | 8 มกราคม พ.ศ. 2530 (34 ปี) | พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว |
อ้างอิง
- http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2470/A/253.PDF
- https://th.m.wikipedia.org/wiki/การเฉลิมพระยศเจ้านาย
- ราชกิจจานุเบกษา,พระบรมราชโองการ ประกาศ ยกพระวรวงษ์เธอ เป็นพระเจ้าวรวงษ์เธอ, เล่ม ๒๗, ตอน ก, ๘ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๓, หน้า ๙๙
- http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2443/003/17.PDF
- https://th.m.wikipedia.org/wiki/พระบรมวงศานุวงศ์
- https://www.silpa-mag.com/culture/article_26972
- ฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ไทย ตอนที่ 3 พระยศหม่อมเจ้า. จากเว็บไซต์ oknation.net [ออนไลน์]. สืบค้นเมื่อ 19-02-57.
- ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. ISBN 974-221-818-8