กรมพระราชวังบวรสถานมงคล

กรมพระราชวังบวรสถานมงคล แต่เรียกกันเป็นสามัญว่าวังหน้า เป็นตำแหน่งที่พระมหากษัตริย์สยามทรงสถาปนาขึ้นสำหรับพระมหาอุปราช และมีฐานะเป็นองค์รัชทายาทผู้มีสิทธิ์ที่จะขึ้นครองราชสมบัติต่อไป

กรมพระราชวังบวรสถานมงคล
กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ (พระองค์สุดท้าย)
ที่พำนัก	พระราชวังบวรสถานมงคล
ผู้แต่งตั้ง	พระมหากษัตริย์สยาม
วาระ	ตลอดพระชนม์ชีพ
ผู้ประเดิมตำแหน่ง	พระเอกสัตราชพระมหาอุปราช
สถาปนา	พ.ศ. 1981
คนสุดท้าย	กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ
ยกเลิก	พ.ศ. 2428
ตำแหน่งที่มาแทน	สยามมกุฎราชกุมาร

ตำแหน่งพระมหาอุปราชปรากฏครั้งแรกในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ต่อมาสมเด็จพระเพทราชาจึงเปลี่ยนชื่อเป็น "กรมพระราชวังบวรสถานมงคล" ภายหลังจากการเสด็จทิวงคตของกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้เลิกธรรมเนียมตั้งพระมหาอุปราช แล้วทรงสถาปนาสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ ขึ้นเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชแทน

สมัยกรุงศรีอยุธยา

ในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนต้นยังไม่การการแต่งตั้งตำแหน่งพระมหาอุปราช เพียงแต่มีแต่งตั้งเจ้านายเพื่อไปครองเมืองต่าง ๆ เท่านั้น เช่น สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 โปรดให้สมเด็จพระราเมศวรเจ้าพระราชโอรสไปครองเมืองพิษณุโลกในปี พ.ศ. 1981 เมื่อสมเด็จพระราเมศวรเจ้าเสวยราชสมบัติทรงพระนามว่าสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ จึงโปรดให้สถาปนาสมเด็จพระเชษฐาธิราชเจ้าที่เพิ่งลาผนวชเป็นพระมหาอุปราชเป็นครั้งแรกในปี พ.ศ. 2028

ตำแหน่งพระมหาอุปราชยิ่งเด่นชัดยิ่งขึ้นอีกในรัชสมัยสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช เมื่อสมเด็จพระนเรศวรมหาราชเสด็จไปครองเมืองพิษณุโลก สมเด็จพระมหาธรรมราชาทรงสร้าง "พระราชวังจันทรเกษม" ขึ้นที่หน้าพระราชวังหลวงเพื่อเป็นที่ประทับของสมเด็จพระนเรศวรเวลาเสด็จมายังกรุงศรีอยุธยา จึงเป็นที่มาของคำว่า "วังหน้า" ต่อมา เมื่อสมเด็จพระนเรศวรขึ้นครองราชย์ โปรดเกล้า ฯ ให้สถาปนาสมเด็จพระเอกาทศรถ สมเด็จพระอนุชาธิราชเป็นที่พระมหาอุปราช รับพระราชโองการ มีพระเกียรติยศเสมอพระเจ้าแผ่นดิน

ในรัชสมัยสมเด็จพระเพทราชา ได้โปรดเกล้าฯ สถาปนาหลวงสรศักดิ์พระราชโอรสบุญธรรมเป็นพระมหาอุปราช ประทับ ณ วังหน้า พร้อมทั้งบัญญัติศัพท์นามสังกัดวังหน้าว่า "กรมพระราชวังบวรสถานมงคล" นอกจากนี้ยังโปรดเกล้าฯ สถาปนานายจบคชประสิทธิ์ให้ดำรงพระยศเป็นวังหลัง พระราชทานวังหลังเป็นที่ประทับ พร้อมทั้งบัญญัติศัพท์นามวังหลังว่า "กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข" เป็นครั้งแรก

สมัยกรุงธนบุรี

ในสมัยกรุงธนบุรีไม่มีความแตกต่างจากสมัยอยุธยา

สมัยกรุงรัตนโกสินทร์

ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ไม่มีความแตกต่างจากสมัยอยุธยาเท่าไรนัก กรมพระราชวังบวรสถานมงคลจะประทับอยู่ที่พระราชวังบวรสถานมงคลมาโดยตลอด

หลังจากการเสด็จทิวงคตของกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวไม่ได้ทรงแต่งตั้งผู้ใดขึ้นดำรงตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลอีก จนกระทั่ง พ.ศ. 2429 จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ ขึ้นเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร ซึ่งเป็นพระองค์แรกที่ทรงดำรงตำแหน่งสยามมกุฎราชกุมาร ทำให้ตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลถูกยกเลิกตั้งแต่นั้นมา

อนึ่ง สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก ทรงพระฐานันดรศักดิ์เสมอด้วยสมเด็จพระบวรราชเจ้าในพระบรมราชวงศ์แห่งกรุงรัตนโกสินทร์

พระบัณฑูร

พระบัณฑูร คือ คำสั่งของพระมหาอุปราช มาจากภาษาเขมร แปลว่า "สั่ง" สำหรับคำสั่งของพระมหากษัตริย์นั้นใช้คำว่า "พระราชโองการ" ในการสถาปนาพระมหาอุปราชตั้งแต่อดีตนั้น มักเรียกว่า "วังหน้ารับพระบัณฑูร"

ส่วน "วังหน้ารับ (บวร) ราชโองการ" นั้น เป็นพระมหาอุปราชที่พระมหากษัตริย์ทรงสถาปนาขึ้นเป็นพระเจ้าแผ่นดินพระองค์ที่ 2 เสมอกับพระองค์ มีเพียง 2 พระองค์ ได้แก่

• สมเด็จพระเอกาทศรถ พระอนุชาของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช
• พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว พระอนุชาของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

รายพระนามพระมหาอุปราชและกรมพระราชวังบวรสถานมงคล

พระมหาอุปราช	พระมหากษัตริย์	ความสัมพันธ์	ระยะเวลา	ครองราชสมบัติ หรือ สวรรคต
สมัยอยุธยา
ราชวงศ์สุพรรณภูมิ
พระเอกสัตราชพระมหาอุปราช	สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3	พระอนุชา	พ.ศ. 2031 — พ.ศ. 2034	เป็นสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2
พระอาทิตยวงศ์	สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2	พระราชโอรส	พ.ศ. 2069 — พ.ศ. 2072	เป็นสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 4
มหาอุปราช (จัน)	ขุนวรวงศาธิราช	พระอนุชา	พ.ศ. 2091 (42 วัน)	ถูกลอบปลงพระชนม์
ราชวงศ์สุโขทัย
สมเด็จพระนเรศวร	สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช	พระราชโอรส	พ.ศ. 2114 — พ.ศ. 2133	เป็นสมเด็จพระนเรศวรมหาราช
สมเด็จพระเอกาทศรถ	สมเด็จพระนเรศวรมหาราช	พระอนุชา	พ.ศ. 2133 — พ.ศ. 2148	เป็นสมเด็จพระเอกาทศรถ
เจ้าฟ้าสุทัศน์	สมเด็จพระเอกาทศรถ	พระราชโอรส	พ.ศ. 2148 — พ.ศ. 2153	สวรรคต
ราชวงศ์ปราสาททอง
สมเด็จพระนารายณ์	สมเด็จพระศรีสุธรรมราชา	พระภาติยะ	พ.ศ. 2199 (2 เดือน 17 วัน)	เป็น สมเด็จพระนารายณ์มหาราช
ราชวงศ์บ้านพลูหลวง
หลวงสรศักดิ์	สมเด็จพระเพทราชา	พระราชโอรส	พ.ศ. 2231 — พ.ศ. 2246	เป็น สมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ 8
เจ้าฟ้าเพชร พระบัณฑูรใหญ่	สมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ 8	พระราชโอรส	พ.ศ. 2246 — พ.ศ. 2251	เป็น สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ
เจ้าฟ้าพร พระบัณฑูรน้อย	สมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ 8	พระราชโอรส	พ.ศ. 2246 — พ.ศ. 2251	ไม่ได้สืบราชสมบัติต่อ
เจ้าฟ้าพร กรมพระราชวังบวรสถานมงคล	สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ	พระอนุชา	พ.ศ. 2251 — พ.ศ. 2275	เป็น สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ
เจ้าฟ้ากรมขุนเสนาพิทักษ์	สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ	พระราชโอรส	พ.ศ. 2284 — พ.ศ. 2289	สวรรคต
เจ้าฟ้ากรมขุนพรพินิต	สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ	พระราชโอรส	พ.ศ. 2300 — พ.ศ. 2301	เป็น สมเด็จพระเจ้าอุทุมพร
สมัยกรุงธนบุรี
เจ้าฟ้ากรมขุนอินทรพิทักษ์	สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช	พระราชโอรส	ไม่ทราบปี — พ.ศ. 2325	สำเร็จโทษ
สมัยรัตนโกสินทร์
ราชวงศ์จักรี
สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท	พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช	พระอนุชา	พ.ศ. 2325 - พ.ศ. 2346	สวรรคต
สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอิศรสุนทร	พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช	พระราชโอรส	พ.ศ. 2349 - พ.ศ. 2352	เป็น พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาเสนานุรักษ์	พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย	พระอนุชา	พ.ศ. 2352 - พ.ศ. 2360	สวรรคต
สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ	พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว	พระปิตุลา	พ.ศ. 2367 - พ.ศ. 2375	สวรรคต
พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว	พระอนุชา	พ.ศ. 2394 - พ.ศ. 2408	สวรรคต
กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว	พระภาดา	พ.ศ. 2411 - พ.ศ. 2428	ทิวงคต

อ้างอิง

เชิงอรรถ

1. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศเฉลิมพระนามาภิไธย สมเด็จพระบรมราชชนก และ สมเด็จพระบรมราชชนนี, เล่ม ๘๗, ตอน ๕๒, ๑๒ มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๑๓, ฉบับพิเศษ หน้า ๑
2. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 395
3. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 400
4. พระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า), หน้า 20
5. พระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า), หน้า 24
6. จุลลดา ภักดีภูมินทร์, พระบัณฑูร, สกุลไทย, ฉบับที่ 2435, ปีที่ 47, 19 มิถุนายน 2544
7. จุลลดา ภักดีภูมินทร์, วังหน้ารับพระบัณฑูร และ วังหน้ารับราชโองการ, สกุลไทย, ฉบับที่ 2739, ปีที่ 53, 17 เมษายน 2550
8. http://www.gotoknow.org/posts/217707

บรรณานุกรม

• กรมศิลปากร. พระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า). นนทบุรี : รุ่งศิลป์การพิมพ์, 2558. 127 หน้า. ISBN 978-616-283-232-1
• ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา. ตำนานวังน่า. พระนคร : โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร, 2462. [พิมพ์แจกในงานศพนางสุ่น ชาติโอสถ ปีมะแม พ.ศ. 2462]
• ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา. ประชุมพระนิพนธ์ ภาค ๒. กรุงเทพฯ : คลังวิทยา, 2494. 359 หน้า.
• พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น. นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2553. 800 หน้า. ISBN 978-616-7146-08-9