อักษรธรรมล้านนา
อักษรธรรมล้านนา หรือ ตัวเมือง (คำเมือง: ᩋᨠ᩠ᨡᩁᨵᩢᨾ᩠ᨾ᩺ᩃ᩶ᩣ᩠ᨶᨶᩣ ᩁᩂ ᨲ᩠ᩅᩫᨾᩮᩬᩥᨦ; คำเมืองอักษรไทย: อักขรธัมม์ล้านนา รฤ ตัวเมือง; ไทลื้อ: ᨵᨾ᩠ᨾ [ธรรม] "คัมภีร์") หรือ อักษรยวน ภาษาไทยกลางในอดีตเรียกว่า ไทยเฉียง ลาวเฉียงตามชื่อมณฑลลาวเฉียง เป็นอักษรที่ใช้ในสามภาษา ได้แก่ ภาษาไทยถิ่นเหนือ, ภาษาไทลื้อ ในประเทศจีน และภาษาไทเขิน ในประเทศพม่า นอกเหนือจากนี้ อักษรล้านนายังใช้กับลาวธรรม (หรือลาวเก่า) เพราะเนื่องจากอักษรธรรมล้านนาได้แพร่เข้าไปยังอาณาจักรล้านช้างเดิมผ่านความสัมพันธ์ทางการทูตและทางศาสนาระหว่างล้านนากับล้านช้างในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ 21 ร่วมสมัยกับพระเจ้าโพธิสารราชและพระเจ้าไชยเชษฐาธิราชแห่งล้านช้าง เป็นต้น เลยกลายเป็นวิวัฒนาการของแบบอักษรที่เรียกว่าอักษรธรรมลาว(หรือที่เรียกในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทยว่า "อักษรธรรมอีสาน") ในเวลาต่อมา และภาษาถิ่นอื่นในคัมภีร์ใบลานพุทธและสมุดบันทึก อักษรนี้ยังเรียก อักษรธรรมหรืออักษรยวน
| อักษรธรรมล้านนา | |
|---|---|
คำว่า "อักษรธรรม" (อักขรธัมม์) ในภาษากำเมือง | |
| ชนิด | อักษรสระประกอบ |
| ภาษาพูด | ไทยถิ่นเหนือ, ไทลื้อ, เขิน, ไทยถิ่นอีสาน และลาว(ชาวลาวและชาวไทยถิ่นอีสานจะใช้แค่ในทางศาสนาเท่านั้น) |
| ช่วงยุค | คริสศตวรรษที่ 13-ปัจจุบัน |
| ระบบแม่ | ชุดอักษรไซนายดั้งเดิม[a] |
| ระบบลูก | ไทลื้อใหม่ |
| ช่วงยูนิโคด | U+1A20-U+1AAF |
| ISO 15924 | Lana |
[a] ต้นกำเนิดเซมิติกของอักษรพราหมีไม่เป็นที่ยอมรับในระดับสากล | |
| บทความนี้มีสัญลักษณ์สัทศาสตร์สัทอักษรสากล หากไม่มีการสนับสนุนเร็นเดอร์ที่เหมาะสม คุณอาจเห็นเครื่องหมายคำถาม กล่อง หรือสัญลักษณ์อื่นแทนอักขระยูนิโค้ด | |
ภาษาไทยถิ่นเหนือเป็นภาษาใกล้ชิดกับภาษาไทยและเป็นสมาชิกของตระกูลภาษาเชียงแสน มีผู้พูดเกือบ 6,000,000 คนในภาคเหนือของประเทศไทย และหลายพันคนในประเทศลาว ซึ่งมีจำนวนน้อยที่รู้อักษรล้านนา อักษรนี้ยังใช้อยู่ในพระสงฆ์อายุมาก ภาษาไทยถิ่นเหนือมีหกวรรณยุกต์ ขณะที่ภาษาไทยมีห้าวรรณยุกต์ ทำให้การถอดเสียงเป็นอักษรไทยมีปัญหา มีความสนใจในอักษรล้านนาขึ้นมาอีกบ้างในหมู่คนหนุ่มสาว แต่ความยุ่งยากเพิ่มขึ้น คือ แบบภาษาพูดสมัยใหม่ ที่เรียก คำเมือง ออกเสียงต่างจากแบบเก่า
ᩅᩢ᩠ᨯᩉ᩠ᨾᩬᩴ᩶ᨤᩣᩴᨴ᩠ᩅᨦ᩺
ถอดเป็นอักษรไทย: "วัดหฺมฺ้อฅำทฺวง์"
คำอ่าน: "วัดหม้อคำตวง"
พยัญชนะ
อักษรธรรมล้านนาจัดตามกลุ่มพยัญชนะวรรคตามพยัญชนะภาษาบาลี แบ่งออกเป็น 5 วรรค วรรคละ 5 ตัว เรียกว่า“พยัญชนะวรรค”หรือ“พยัญชนะในวรรค”อีก 8 ตัวไม่จัดอยู่ในวรรคเรียกว่า“พยัญชนะอวรรค”หรือ“พยัญชนะนอกวรรค”หรือ“พยัญชนะเศษวรรค”ส่วนการอ่านออกเสียงเรียกพยัญชนะทั้งหมดนั้น จะเรียกว่า“ตั๋ว”เช่น ตั๋ว กะ/ก/ ตั๋ว ขะ/ข/ ตั๋ว จะ/จ/ เป็นต้น
พยัญชนะปกติ
อักษรไทยที่ปรากฏเป็นการถ่ายอักษรเท่านั้น เสียงจริงของอักษรแสดงไว้ในสัทอักษรสากล ซึ่งอาจจะออกเสียงต่างไปจากอักษรไทย
| วัคค์ (วรรค) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ประเภท | อนาสิก | นาสิก | |||||||
| หมวด | หลัก | เติม | หลัก | เติม | หลัก | เติม | หลัก | ||
| ก วัคค์ | รูป | ||||||||
| Unicode | ᨠ | ᨡ | ᨢ | ᨣ | ᨤ | ᨰ | ᨦ | ||
| ชื่อ | ก๋ะ | ข๋ะ | ข๋ะ (ฃ๋ะ) | ก๊ะ | คะ (ฅะ) | คะ (ฆะ) | งะ | ||
| ถอดอักษร | ก | ข | ฃ | ค | ฅ | ฆ | ง | ||
| สัทอักษร | /káʔ/ | /xáʔ/,/kʰáʔ/ | /xáʔ/,/kʰáʔ/ | /ka᷇ʔ/ | /xa᷇ʔ/,/kʰa᷇ʔ/ | /xa᷇ʔ/,/kʰa᷇ʔ/ | /ŋa᷇ʔ/ | ||
| อักษร | สูง | สูง | ต่ำ | ||||||
| จ วัคค์ | รูป | , | |||||||
| Unicode | ᨧ | ᨨ | ᨩ | ᨪ | ᨫ(ᨩ᩠ᨿ,ᨧ᩠ᨿ) | ᨬ | |||
| ชื่อ | จ๋ะ | ส๋ะ (ฉ๋ะ) | จ๊ะ | ซะ | ซะ (ฌะ) | ญะ | |||
| ถอดอักษร | จ | ฉ | ช | ซ | ฌ | ญ | |||
| สัทอักษร | /t͡ɕáʔ/ | /sáʔ/,/t͡ɕʰáʔ/ | /t͡ɕa᷇ʔ/ | /sa᷇ʔ/ | /sa᷇ʔ/,/t͡ɕʰa᷇ʔ/ | /ɲa᷇ʔ/ | |||
| อักษร | สูง | สูง | ต่ำ | ||||||
| ฏ วัคค์ | รูป | , | |||||||
| Unicode | ᨭ | ᨮ(ᨳᩛ/ᨭᩛ) | ᨯ | ᨰ | ᨱ | ||||
| ชื่อ | หละต๋ะ (หละฏ๋ะ) | หละถ๋ะ (หละฐ๋ะ) | ด๋ะ | หละทะ (หละฒะ) | หละนะ (หละณะ) | ||||
| ถอดอักษร | ฏ | ฐ | ฑ,ฎ,ด | ฒ | ณ | ||||
| สัทอักษร | /lə.táʔ/ | /lə.tʰáʔ/ | /dáʔ/ | /lə.tʰa᷇ʔ/ | /lə.na᷇ʔ/ | ||||
| อักษร | สูง | สูง | กลาง | ต่ำ | |||||
| ต วัคค์ | รูป | ||||||||
| Unicode | ᨲ | ᨳ | ᨴ | ᨵ | ᨶ | ||||
| ชื่อ | ต๋ะ | ถ๋ะ | ต๊ะ | ทะ (ธะ) | นะ | ||||
| ถอดอักษร | ต | ถ | ท | ธ | น | ||||
| สัทอักษร | /táʔ/ | /tʰáʔ/ | /ta᷇ʔ/ | /tʰa᷇ʔ/ | /na᷇ʔ/ | ||||
| อักษร | สูง | สูง | ต่ำ | ต่ำ | |||||
| ป วัคค์ | รูป | ||||||||
| Unicode | ᨷ | ᨸ | ᨹ | ᨺ | ᨻ | ᨼ | ᨽ | ᨾ | |
| ชื่อ | บ๋ะ | ป๋ะ | ผ๋ะ | ฝ๋ะ | ป๊ะ | ฟะ | พะ (ภะ) | มะ | |
| ถอดอักษร | บ | ป | ผ | ฝ | พ | ฟ | ภ | ม | |
| สัทอักษร | /báʔ/,/páʔ/ | /páʔ/ | /pʰáʔ/ | /fáʔ/ | /pa᷇ʔ/ | /fa᷇ʔ/ | /pʰa᷇ʔ/ | /ma᷇ʔ/ | |
| อักษร | กลาง | สูง | ต่ำ | ||||||
| อวัคค์ (เศษวรรค) | |||||||||
| หมวด | หลัก | เติม | หลัก | เติม | หลัก | เติม | หลัก | ||
| อวัคค์ | รูป | ||||||||
| Unicode | ᨿ | ᩀ | ᩁ | ᩃ | ᩅ | ||||
| ชื่อ | ญะ (ย) | อย๋ะ | ละ, ฮะ (ระ) | ละ | วะ | ||||
| ถอดอักษร | ย | อย | ร | ล | ว | ||||
| สัทอักษร | /ɲa᷇ʔ/ | /jáʔ/ | /ra᷇ʔ/,/la᷇ʔ/,/ha᷇ʔ/ | /la᷇ʔ/ | /wa᷇ʔ/ | ||||
| อักษร | ต่ำ | กลาง | ต่ำ | ต่ำ | ต่ำ | ||||
| รูป | |||||||||
| Unicode | ᩆ | ᩇ | ᩈ | ||||||
| ชื่อ | ส๋ะ (ศ๋ะ) | ส๋ะ (ษ๋ะ) | ส๋ะ | ||||||
| ถอดอักษร | ศ | ษ | ส | ||||||
| สัทอักษร | /sáʔ/ | /sáʔ/ | /sáʔ/ | ||||||
| อักษร | สูง | สูง | สูง | ||||||
| รูป | , | ||||||||
| Unicode | ᩉ | ᩊ | ᩋ | ᩌ | |||||
| ชื่อ | ห๋ะ | ละ (ฬะ) | อ๋ะ | ฮะ | |||||
| ถอดอักษร | ห | ฬ | อ | ฮ | |||||
| สัทอักษร | /háʔ/ | /la᷇ʔ/ | /ʔáʔ/ | /ha᷇ʔ/ | |||||
| อักษร | สูง | ต่ำ | กลาง | ต่ำ | |||||
พยัญชนะซ้อน(พยัญชนะหาง)
พยัญชนะซ้อน (ตัวซ้อน) เป็นพยัญชนะที่ใส่ไว้ใต้พยัญชนะตัวอื่นเพื่อทำหน้าที่อย่างใดอย่างหนึ่งดังนี้ คือ 1. เพื่อห้ามไม่ให้พยัญชนะที่ไปซ้อน (ตัวข่ม) ออกเสียงสระอะ หรือ 2. เพื่อทำหน้าที่เป็นตัวสะกด ซึ่งพยัญชนะที่ล้านนารับมาจากภาษาอื่นตั้งแต่แรกจะมีรูปพยัญชนะซ้อนทุกตัว ยกเว้น กับ เท่านั้นที่ไม่มี พยัญชนะที่มีรูปพยัญชนะซ้อนมีดังต่อไปนี้
พยัญชนะนอกเหนือจากนี้ ซึ่งได้แก่ เป็นพยัญชนะที่ล้านนาประดิษฐ์ขึ้นมาเอง ดังนั้นจึงไม่มีรูปพยัญชนะซ้อน แต่อย่างไรก็ตามเพื่อให้สามารถเขียนคำที่มาจากภาษาต่างประเทศได้ใกล้เคียงกับภาษาเดิมมากที่สุด จึงสมควรมีการประดิษฐ์รูปพยัญชนะซ้อนของ และ ขึ้นมาเพิ่มเติม
พยัญชนะพิเศษ(เฉพาะ)
สระ
สระจม
เป็นสระที่ไม่สามารถออกเสียงได้ด้วยตัวเอง ต้องนำไปผสมกับพยัญชนะก่อนจึงจะสามารถออกเสียงได้เลย
สระลอย
เป็นสระที่มาจากภาษาบาลี สามารถออกเสียงได้ด้วยตัวเองไม่จำเป็นต้องนำไปผสมกับพยัญชนะก่อน แต่บางครั้งก็มีการนำไปผสมกับพยัญชนะหรือสระแท้ เช่น คำว่า "เอา" สามารถเขียนได้โดยเขียนสระจากภาษาบาลี 'อู' ตามด้วย สระแท้ 'า' คือ ᩐᩣ
ตัวเลข
ตัวเลขล้านนามีเลขสองชุด ชุดแรก เลขธรรม สงวนไว้สำหรับพิธีกรรม อีกชุดคือเลขโหราที่ใช้ในชีวิตประจำวัน
| อารบิก | 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| เลขโหรา | ᪀ | ᪁ | ᪂ | ᪃ | ᪄ | ᪅ | ᪆ | ᪇ | ᪈ | ᪉ |
| เลขธรรม | ᪐ | ᪑ | ᪒ | ᪓ | ᪔ | ᪕ | ᪖ | ᪗ | ᪘ | ᪙ |
วรรณยุกต์
เนื่องจากล้านนาได้นำเอาระบบอักขรวิธีของมอญมาใช้โดยแทบจะไม่มีการปรับเปลี่ยนเลย และภาษามอญเองก็เป็นภาษาที่ไม่มีวรรณยุกต์ ดังนั้นในอดีตจึงไม่ปรากฏว่ามีการใช้เครื่องหมายวรรณยุกต์ในการเขียนอักษรธรรมล้านนาเลย (เคยมีการถกเถียงกันเรื่องชื่อของล้านนาว่าจริงๆแล้วชื่อ "ล้านนา" หรือ "ลานนา" กันแน่ แต่ในที่สุดก็ได้ข้อสรุปว่า "ล้านนา") จนกระทั่งในระยะหลังเมื่ออิทธิพลของสยามแผ่เข้าไปในล้านนาจึงปรากฏการใช้รูปวรรณยุกต์ในการเขียนอักษรธรรมล้านนา
| รูป | ||
| Unicode | ◌᩵ | ◌᩶ |
| ชื่อ | ไม้เยาะ | ไม้ขอจ๊าง |
| ถอดอักษรชื่อ | ไม้เหยาะ | ไม้ขอช้าง |
| ถอดอักษรรูป | ◌่ | ◌้ |
| สัทอักษร | /máj.jɔ́ʔ/ | /máj.xɔ̌ː.t͡ɕáːŋ/ |
ภาษาไทยถิ่นเหนือสามารถผันได้ 6 เสียง (จริงๆแล้วมีทั้งหมด 7 หรือ 8 เสียง แต่ในแต่ละท้องถิ่นจะใช้เพียง 6 เสียงเท่านั้น) การผันจะใช้การจับคู่กันระหว่างอักษรสูงกับอักษรต่ำจึงทำให้ต้องใช้วรรณยุกต์เพียง 2 รูปเท่านั้น คือ เอก กับ โท (เทียบภาษาไทยกลาง) เช่น
การที่มีรูปวรรณยุกต์เพียง 2 รูปนี้ทำให้เกิดปัญหากับอักษรกลาง คือ ไม่สามารถแทนเสียงได้ครบทั้ง 6 เสียง ดังนั้นจึงอาจอนุโลมให้แต่ละรูปศัพท์แทนการออกเสียงได้ 2 เสียง
เสียงวรรณยุกต์สำเนียงเชียงใหม่มี 6 เสียง คือ เสียงจัตวา, เสียงเอก, เสียงโทพิเศษ, เสียงสามัญ, เสียงโท, และเสียงตรี
| เสียงวรรณยุกต์ | ตัวอย่าง | การถอดรหัสเสียง | การออกเสียง | ความหมายในภาษาไทย | |
|---|---|---|---|---|---|
| เสียงจัตวา | ขา | ᨡᩣ | /xǎː/ | [xaː˩˦] | ขา |
| เสียงเอก | ข่า | ᨡ᩵ᩣ | /xàː/ | [xaː˨˨] | ข่า |
| เสียงโทพิเศษ | ข้า | ᨡ᩶ᩣ | /xa᷇ː/ | [xaː˥˧] | ฆ่า |
| เสียงสามัญ | ฅา | ᨤᩣ | /xaː/ | [xaː˦˦] | หญ้าคา |
| เสียงโท | ไฮ่ | ᩁᩱ᩵ | /hâjː/ | [hajː˦˩] | ไร่ |
| เสียงตรี | ฟ้า | ᨼ᩶ᩣ | /fáː/ | [faː˦˥˦] | ฟ้า |
การแสดงเสียงวรรณยุกต์
การแสดงเสียงวรรณยุกต์ของคำเมืองสำเนียงเชียงใหม่
| เสียงวรรณยุกต์ | คำเป็น สระยาว | คำเป็น สระยาว ไม้เอก | คำเป็น สระยาว ไม้โท | คำตาย สระสั้น | คำตาย สระยาว |
|---|---|---|---|---|---|
| อักษรสูง | เสียงจัตวา | เสียงเอก | เสียงโทพิเศษ | เสียงจัตวา | เสียงเอก |
| อักษรกลาง | เสียงสามัญ | เสียงเอก | เสียงโทพิเศษ | เสียงจัตวา | เสียงเอก |
| อักษรต่ำ | เสียงสามัญ | เสียงโท | เสียงตรี | เสียงตรี | เสียงโท |
อักษรธรรมล้านนาในคอมพิวเตอร์
อักษรธรรมล้านนาได้รับการบรรจุลงในยูนิโคดตั้งแต่รุ่น 5.2 ดังนั้นเราจึงสามารถใช้อักษรธรรมล้านนาในคอมพิวเตอร์ได้โดยที่ไม่ต้องอาศัยช่วงรหัสของอักษรอื่นดังเช่นที่เคยทำกันในอดีตอีกต่อไป ระบบปฏิบัติการที่รองรับยูนิโคดอักษรธรรมล้านนาในตอนนี้ ได้แก่ Ubuntu 11.04 โดยอาศัยฟอนต์แบบโอเพ็นไทป์ (OpenType) ส่วนระบบปฏิบัติการ Windows นั้นยังไม่รองรับยูนิโคดอักษรธรรมล้านนา อย่างไรก็ตาม ถึงแม้ว่า Windows จะยังไม่รองรับยูนิโคดอักษรธรรมล้านนาแต่เราก็สามารถใช้ยูนิโคดอักษรธรรมล้านนาในเว็บเบราว์เซอร์ได้โดยใช้เว็บเบราว์เซอร์ Mozilla Firefox รุ่น 4.0 ขึ้นไป (อาศัยฟอนต์แบบโอเพ็นไทป์) นอกจากนี้แล้วยังสามารถใช้ยูนิโคดอักษรธรรมล้านนาในโปรแกรมสำนักงานได้โดยใช้โปรแกรม OpenOffice รุ่น 3.2 ขึ้นไป (อาศัยฟอนต์ที่มีตาราง Graphite)
| ไทธรรม (ชื่อตามมาตรฐานยูนิโคด) Unicode.org chart (PDF) | ||||||||||||||||
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | |
| U+1A2x | ᨠ | ᨡ | ᨢ | ᨣ | ᨤ | ᨥ | ᨦ | ᨧ | ᨨ | ᨩ | ᨪ | ᨫ | ᨬ | ᨭ | ᨮ | ᨯ |
| U+1A3x | ᨰ | ᨱ | ᨲ | ᨳ | ᨴ | ᨵ | ᨶ | ᨷ | ᨸ | ᨹ | ᨺ | ᨻ | ᨼ | ᨽ | ᨾ | ᨿ |
| U+1A4x | ᩀ | ᩁ | ᩂ | ᩃ | ᩄ | ᩅ | ᩆ | ᩇ | ᩈ | ᩉ | ᩊ | ᩋ | ᩌ | ᩍ | ᩎ | ᩏ |
| U+1A5x | ᩐ | ᩑ | ᩒ | ᩓ | ᩔ | ᩕ | ᩖ | ᩗ | ᩘ | ᩙ | ᩚ | ᩛ | ᩜ | ᩝ | ᩞ | |
| U+1A6x | ᩠ | ᩡ | ᩢ | ᩣ | ᩤ | ᩥ | ᩦ | ᩧ | ᩨ | ᩩ | ᩪ | ᩫ | ᩬ | ᩭ | ᩮ | ᩯ |
| U+1A7x | ᩰ | ᩱ | ᩲ | ᩳ | ᩴ | ᩵ | ᩶ | ᩷ | ᩸ | ᩹ | ᩺ | ᩻ | ᩼ | ᩿ | ||
| U+1A8x | ᪀ | ᪁ | ᪂ | ᪃ | ᪄ | ᪅ | ᪆ | ᪇ | ᪈ | ᪉ | ||||||
| U+1A9x | ᪐ | ᪑ | ᪒ | ᪓ | ᪔ | ᪕ | ᪖ | ᪗ | ᪘ | ᪙ | ||||||
| U+1AAx | ᪠ | ᪡ | ᪢ | ᪣ | ᪤ | ᪥ | ᪦ | ᪧ | ᪨ | ᪩ | ᪪ | ᪫ | ᪬ | ᪭ | ||
อ้างอิง
- ↑ Diringer, David (1948). Alphabet a key to the history of mankind. p. 411.
- Hartmann, John F. (1986). "The spread of South Indic scripts in Southeast Asia". Crossroads: An Interdisciplinary Journal of Southeast Asian Studies. 3 (1): 6–20. JSTOR 40860228.
- Penth, Hans (1986). "On the History of Thai scripts" (PDF). Cite journal requires
|journal=(help) - จิตร ภูมิศักดิ์. ความเป็นมาของคำสยาม, ไทย ลาว และขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ. พิมพ์ครั้งที่ 6. กรุงเทพฯ:ชนนิยม. 2556, หน้า 139
- Natnapang Burutphakdee (October 2004). Khon Muang Neu Kap Phasa Muang: Attitudes of Northern Thai Youth towards Kammuang and the Lanna Script (PDF) (M.A. Thesis). Presented at 4th National Symposium on Graduate Research, Chiang Mai, Thailand, August 10–11, 2004. Asst. Prof. Dr. Kirk R. Person, adviser. Chiang Mai: Payap University. P. 7, digital image 30. เก็บ (PDF) จากแหล่งเดิมเมื่อ 2013-06-09. สืบค้นเมื่อ June 8, 2013.
The reason why they called this language ‘Kammuang’ is because they used this language in the towns where they lived together, which were surrounded by mountainous areas where there were many hill tribe people.
Unknown parameter|trans_title=ignored (help) - Gedney, William J., and Thomas J. Hudak. William J. Gedney's Tai Dialect Studies: Glossaries, Texts, and Translations. Ann Arbor, MI: Center for South and Southeast Asian Studies, The University of Michigan, 1997. Print.
อ่านเพิ่ม
- Khamjan, Mala (มาลา คำจันทร์). Kham Mueang Dictionary(พจนานุกรมคำเมือง). Chiang Mai: bookworm, 2008. ISBN 978-974-8418-55-1.
- "Lanna script". Complete information from traditional sources. Sky Knowledge. สืบค้นเมื่อ 2018-07-15.
- Owen, R. Wyn. 2017. A description and linguistic analysis of the Tai Khuen writing system. Journal of the Southeast Asian Linguistics Society 10.1, 140-164.
- Trager, Ed. (2014). Hariphunchai Tai Tham Font Project.
- Wordingham, Richard. Lamphun glyphs (A page with specimen of the font Lamphun). Retrieved 15 May 2019.
แหล่งข้อมูลอื่น
| คอมมอนส์ มีภาพและสื่อเกี่ยวกับ: อักษรธรรมล้านนา |
- ISO/IEC 10646:2003/Amd.5:2008 Universal Multiple-Octet Coded Character Set (UCS) -- Amendment 5: AMENDMENT 5: Tai Tham, Tai Viet, Avestan, Egyptian Hieroglyphs, CJK Unified Ideographs Extension C, and other characters
- รูปและการออกเสียงของอักษรล้านนา (อังกฤษ)
- สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่
- Download Font Lanna