รายพระนามเจ้าผู้ครองนครน่าน

รายพระนามกษัตริย์น่าน, เจ้าผู้ครองนครเมืองน่าน และเจ้าผู้ปกครองเมืองน่าน นับแต่ปี พ.ศ. 1825 จนถึง พ.ศ. 2474

เมืองน่านมีพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ที่ยาวนานพอ ๆ กับสุโขทัย พะเยา และล้านนา มีเจ้าผู้ครองนครถึง 64 องค์ เนื่องจากเป็นนครรัฐเล็ก ๆ มีประชากรน้อย บางครั้งเป็นอิสระ บางครั้งตกเป็นประเทศราช ของอาณาจักรที่มีอำนาจมากกว่า แบ่งเหตุการณ์ความเป็นมาได้เป็นสี่ช่วงระยะเวลาดังนี้
1. ยุคนครรัฐน่านอิสระ และมีความสัมพันธ์กับกรุงสุโขทัย
2. ยุคภายใต้การปกครองของอาณาจักรล้านนา
3. ยุคภายใต้การปกครองของอาณาจักรหงสาวดี
4. ยุคภายใต้การปกครองของอาณาจักรกรุงรัตนโกสินทร์

พระนามกษัตริย์น่าน (ยุคนครรัฐน่านอิสระ)

ระยะแรกสร้างเมืองปัว และเมืองน่าน (ปลายพุทธศตวรรษที่ 18 - พ.ศ. 1192 ) เมื่อประมาณปี พ.ศ. 1825 มีคนไทยกลุ่มหนึ่งในการนำของพระยาภูคา ได้ครอบครองพื้นที่ราบตอนบนของจังหวัดน่าน ตั้งศูนย์การปกครองอยู่ที่เมืองย่าง (เชื่อกันว่าอยู่บริเวณริมฝั่งด้านใต้ของแม่น้ำย่างใกล้เทือกเขาดอยภูคา ในเขตบ้านเสี้ยว ตำบลยม อำเภอท่าวังผา) เนื่องจากพบร่องรอยชุมชนในสภาพที่เป็นคูน้ำคันดิน กำแพงเมืองซ้อนกันอยู่ ต่อมาพระยาภูคาได้ขยายอาณาเขตของตนออกไป โดยส่งบุตรบุญธรรมสองคนไปสร้างเมืองใหม่ ทางตะวันออกบนฝั่งซ้ายของแม่น้ำโขง ให้ขุนนุ่นผู้พี่ไปสร้างเมืองจันทบุรี (หลวงพระบาง) ให้ขุนฟองผู้น้องไปสร้างเมืองวรนคร หรือเมืองปัว

พระนามกษัตริย์ ผู้ครองนครน่าน

ยุคนครรัฐน่านอิสระ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 1825 - 2004 รวมเวลา 179 ปี และมีกษัตริย์น่าน ทั้งหมด 17 พระองค์ เป็นกษัตริย์ปกครองเมืองน่าน มีรายพระนาม ต่อไปนี้

ลำดับ	พระนาม	ครองราชย์	ระยะเวลา	หมายเหตุ
ราชธานีเมืองวรนคร (พ.ศ. 1825 - 1902)
พระองค์ที่ 1	พญาขุนฟอง	พ.ศ. 1825 - 1845	20 ปี	ปฐมเจ้าผู้ครองนครน่าน
พระองค์ที่ 2	พญาเก้าเกื่อน	พ.ศ. 1846 - 1848	2 ปี	พระโอรส พญาขุนฟอง
พระองค์ที่ 3	นางพญาแม่ท้าวคำปิน	พ.ศ. 1848 - 1849	7 เดือน	พระชายา พญาเก้าเกื่อน
รักษาเมือง	นางพญาปัว(อั้วสิม)	พ.ศ. 1850 - 1866	16 ปี	พระชายา พญางำเมือง
พระองค์ที่ 4	พญาผานอง	พ.ศ. 1866 - 1896	30 ปี	พระโอรส พญาเก้าเกื่อน
พระองค์ที่ 5	พญาขุนใส	พ.ศ. 1896 - 1898	2 ปี	พระโอรส พญาผานอง
พระองค์ที่ 6	พญากานเมือง	พ.ศ. 1898 - 1902	5 ปี	พระเชษฐา พญาขุนใส
ย้ายราชธานี จากเมืองวรนคร มายังเวียงภูเพียงแช่แห้ง (พ.ศ. 1902)
ราชธานีเวียงภูเพียงแช่แห้ง (พ.ศ. 1092 - 1911)
พระองค์ที่ 6	พญากานเมือง	พ.ศ. 1902 - 1905	4 ปี	พระเชษฐา พญาขุนใส
พระองค์ที่ 7	พญาผากอง	พ.ศ. 1905 - 1911	6 ปี	พระโอรส พญากานเมือง
ย้ายราชธานี จากเวียงภูเพียงแช่แห้ง มายังเวียงใต้ (เมืองน่าน) (พ.ศ. 1911 )
ราชธานีเวียงใต้ (พ.ศ. 1911 - 2362)
พระองค์ที่ 7	พญาผากอง	พ.ศ. 1911 - 1931	20 ปี	พระโอรส พญากานเมือง
พระองค์ที่ 8	พญาคำตัน	พ.ศ. 1931 - 1941	10 ปี	พระโอรส พญาผากอง
พระองค์ที่ 9	พญาศรีจันต๊ะ	พ.ศ. 1941 - 1942	1 ปี	พระโอรส พญาคำตัน
-	พญาเถระ	พ.ศ. 1942	6 เดือน	พญาแพร่ กบฎ
-	พญาอุ่นเมือง	พ.ศ. 1942 - 1903	1 ปี	อนุชาพญาเถระ
พระองค์ที่10	พญาหุง	พ.ศ. 1943 - 1950	7 ปี	พระอนุชา พญาศรีจันต๊ะ
พระองค์ที่11	พญาภูเข่ง	พ.ศ. 1950 - 1960	10 ปี	พระโอรส พญาหุง
พระองค์ที่12	พญาพันต้น	พ.ศ. 1960 - 1968	8 ปี	พระโอรส พญาภูเข่ง
พระองค์ที่13	สมเด็จเจ้าพระญาสารผาสุม	พ.ศ. 1969 - 1976	7 ปี	พระโอรส พญาพันต้น
พระองค์ที่14	พญาอินต๊ะแก่นท้าว (ครั้งที่ 1)	พ.ศ. 1976	3 เดือน	พระโอรส พญางั่วฬารผาสุม
พระองค์ที่15	พญาแปง	พ.ศ. 1977 - 1978	1 ปี	พระอนุชา พญาอินต๊เแก่นท้าว
พระองค์ที่16	พญาอินต๊ะแก่นท้าว (ครั้งที่ 2)	พ.ศ. 1978 - 1993	15 ปี	พระเชษฐา พญาแปง
ตกอยู่ภายใต้ของการปกครองของอาณาจักรล้านา(พ.ศ. 1993 - 2101 )
พระองค์ที่17	พญาผาแสง	พ.ศ. 1993 - 2004	11 ปี	พระภาติยะ พญาอินต๊แก่นท้าว

พระนามเจ้าผู้ครองเมืองน่าน (ยุคภายใต้ล้านนา)

เมืองน่านขึ้นกับอาณาจักรล้านนา (พ.ศ. 1993 - 2101 รวมเวลา 108 ปี) เมื่อพระเจ้าติโลกราช ตีเมืองน่านได้สำเร็จ ในปี พ.ศ. 1993 สมัยพญาอินต๊ะแก่นท้าว ก็ผนวกเมืองน่านเข้าไว้ในอาณาจักรล้านนา แล้วตั้งให้เจ้าผาแสง พระโอรสพญาแปง ผู้เป็นพระอนุชาของพญาอินต๊ะแก่นท้าว ขึ้นครองเมืองน่านต่อมา

ในระยะแรกเมืองน่านยังมีฐานะเป็นเมืองประเทศราชของอาณาจักรล้านนา แต่หลังจากที่พญาผาแสงพิราลัยในปี พ.ศ. 2004 ฐานะของเมืองน่านก็ถูกลดฐานะลง เป็นเพียงหัวเมืองในอาณาจักรล้านนา เจ้าเมืองน่านเป็นขุนนางที่เมืองเชียงใหม่จัดส่งมาปกครองทั้งสิ้น พญาอินต๊ะแก่นท้าวจึงเป็นเจ้าเมืองน่านลำดับที่ 17 และเป็นพระองค์สุดท้ายที่สืบเชื้อสายจากราชวงศ์ภูคา นับแต่เจ้าขุนฟองเป็นปฐม

ขุนนางที่พระเจ้าติโลกราช แต่งตั้งให้มาครองเมืองน่าน ก็จะครองอยู่เพียงระยะเวลาสั้น ๆ ประมาณ 3 - 5 ปี ต่อมาก็ได้อยู่นานขึ้น แต่ไม่เกิน 10 ปี สภาพของเมืองน่านคงเป็นปกติสุขเช่นเดิม

พระนามเจ้าผู้ครองเมืองน่าน (ยุคภายใต้ล้านนา)

ยุคเมืองน่าน (ภายใต้การปกครองของล้านนา) ตั้งแต่ปี พ.ศ. 1993 - 2101 รวมเวลา 108 ปี และมีเจ้าผู้ครองนครเมืองน่าน ในยุคนี้มีทั้งหมด 16 องค์ เป็นเจ้าผู้ปกครองเมืองน่าน ดังรายพระนาม ดังต่อไปนี้

ลำดับ	พระนาม	ครองราชย์	ระยะเวลา	หมายเหตุ
องค์ที่ 18	หมื่นสร้อยเชียงของ	พ.ศ. 2005-2009	4 ปี	ต่อมาไปครองเมืองฝาง
องค์ที่ 19	หมื่นน้อยใน	พ.ศ. 2009-2011	2 ปี	ต้องพระราชอาญา ถูกประหาร
องค์ที่ 20	หมื่นขวาเถ้าบาจาย	พ.ศ. 2012-2016	4 ปี	พิราลัย ณ เมืองน่าน
องค์ที่ 21	หมื่นคำ	พ.ศ. 2016-2018	2 ปี	ต่อมาย้ายไปครองเมืองฝาง
องค์ที่ 22	ท้าวขาก่าน	พ.ศ. 2019-2023	4 ปี	ต่อมาย้ายไปครองเมืองเชียงราย
องค์ที่ 23	ท้าวอ้ายยวม	พ.ศ. 2024-2028	4 ปี	พิราลัย ณ เมืองน่าน
องค์ที่ 24	ท้าวเมืองตน	พ.ศ. 2028-2032	4 ปี	พิราลัย ณ เมืองน่าน
องค์ที่ 25	หมื่นโมงเชียงเรื่อ	พ.ศ. 2032	6 เดือน
องค์ที่ 26	ท้าวบุญแฝง	พ.ศ. 2032 - 2038	6 ปี
องค์ที่ 27	หมื่นตีนเชียง	พ.ศ. 2039 - 2040	1 ปี	ต่อมาย้ายไปครองเมืองเชียงแสน
องค์ที่ 28	ท้าวบุญแฝง	พ.ศ. 2040 - 2050	10 ปี
องค์ที่ 29	หมื่นสามล้าน	พ.ศ. 2050 - 2052	2 ปี	ต่อมาย้ายไปครองเมืองฝาง
องค์ที่ 30	เจ้าเมืองแพ่สร้อย	พ.ศ. 2053 - 2056	3 ปี	ต่อมาย้ายไปครองเมืองลำปาง
องค์ที่ 31	ท้าวบุญฝาง	พ.ศ. 2056 - 2058	2 ปี	ต่อมาย้ายไปครองเมืองเถิง
องค์ที่ 32	เจ้าเมืองฝาง	พ.ศ. 2058 - 2059	10 เดือน	ต่อมาย้ายไปครองเมืองพยาว
องค์ที่ 33	พระยาคำยอดฟ้า	พ.ศ. 2059 - 2060	3 เดือน	ต่อมาย้ายไปครองเมืองพยาว
องค์ที่ 34	พระยาหน่อเชียงแสน	พ.ศ. 2060 - 2062	2 ปี	ต่อมาย้ายไปครองเมืองพยาว
องค์ที่ 35	พระยาคำยอดฟ้า	พ.ศ. 2062 - 2069	7 ปี
องค์ที่ 36	เจ้าแสนสงคราม	พ.ศ. 2069	11 วัน
องค์ที่ 37	พระยาคำยอดฟ้า	พ.ศ. 2069 - 2070	1 ปี	พิราลัย ณ เมืองเชียงใหม่
องค์ที่ 38	พระยาพลเทพฦๅไชย	พ.ศ. 2079 - 2101	31 ปี	หนีไปเมืองล้านช้าง

พระนามเจ้าผู้ครองเมืองน่าน (ยุคภายใต้พม่า)

เมืองน่านตกเป็นเมืองขึ้นของพม่า (พ.ศ. 2103 - 2328 รวมเวลา 228 ปี ) ในปี พ.ศ. 2096 - 2101 พระเจ้าบุเรงนองแห่งเมืองหงสาวดี ยกกองทัพมาตีเมืองเชียงใหม่ได้ เชียงใหม่จึงตกเป็นประเทศราชของพม่า ต่อมากองทัพพม่าได้ยกมาตีเมืองน่าน เจ้าพญาพลเทพฤๅชัยหนีไปพึ่งเมืองหลวงพระบาง ถือเป็นการสิ้นสุดของอาณาจักรล้านนา ในแผ่นเมืองน่าน แล้วพระเจ้าบุเรงนองจึงแต่งตั้งให้พญาหน่อคำเสถียรชัยสงคราม มาเป็นเจ้าเมืองน่านแทน และได้ใช้เมืองน่านเป็นฐานกำลังในการยกกองทัพ เพื่อปราบปรามดินแดนล้านช้างต่อไป

พระนามเจ้าผู้ครองนครน่าน (พม่า)

ยุคเมืองน่าน (ภายใต้การปกครองของพม่า) ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2103 - 2328 รวมเวลา 225 ปี และมีเจ้าผู้ครองนครเมืองน่าน ในยุคนี้มีทั้งหมด 16 องค์ เป็นเจ้าผู้ปกครองเมืองน่าน ดังรายพระนาม ต่อไปนี้

เจ้าผู้ครองเมืองน่าน 17 พระองค์ ภายใต้การปกครองของพม่า (พ.ศ. 2130 - พ.ศ. 2328)
ลำดับ	พระนาม	ครองราชย์	ระยะเวลา
39	เจ้าพระยาหน่อคำเสถียรไชยสงคราม	พ.ศ. 2103 - พ.ศ. 2134	31 ปี
40	พระเจ้าเจตบุตรพรหมมินทร์	พ.ศ. 2134 - 2140	9 ปี
-	พระยาแขก (รักษาเมืองน่าน)	พ.ศ. 2141 - พ.ศ. 2143	2 ปี
41	พระเจ้าเจตบุตรพรหมมินทร์	พ.ศ. 2143 - พ.ศ. 2146	3 ปี
42	พระเจ้าศรีสองเมือง	พ.ศ. 2146 - พ.ศ. 2158	17 ปี
43	เจ้าอุ่นเมือง	พ.ศ. 2158 - พ.ศ. 2168	10 ปี
44	เจ้าพระยาเมืองนคร	พ.ศ. 2168 - พ.ศ. 2181	13 ปี
45	เจ้าพระยาเชียงราย	พ.ศ. 2181 - พ.ศ. 2191	17 ปี
46	เจ้าพระยาแหลมมุม	พ.ศ. 2192 - พ.ศ. 2205	13 ปี
47	เจ้าพระยายอดใจ	พ.ศ. 2208 - พ.ศ. 2230	22 ปี
48	เจ้าพระยาพระเมืองราชา	พ.ศ. 2232 - พ.ศ. 2346	14 ปี
49	เจ้าฟ้าเมืองคอง	พ.ศ. 2251 - พ.ศ. 2257	6 ปี
50	เจ้าฟ้าเมียวซา	พ.ศ. 2257 - พ.ศ. 2259	2 ปี
สถาปนาราชวงศ์ติ๋นมหาวงศ์ ปกครองนครเมืองน่าน ในปี พ.ศ 2269
51 (1)	เจ้าพระยาหลวงติ๋นมหาวงษ์	พ.ศ. 2269 - พ.ศ. 2294	25 ปี
52 (2)	เจ้าอริยวงษ์	พ.ศ. 2297 - พ.ศ. 2311	14 ปี
53 (3)	เจ้านายอ้าย	พ.ศ. 2311 - พ.ศ. 2312	7 เดือน
54 (4)	พระยามโนราชา	พ.ศ. 2312 - พ.ศ. 2317	5 ปี
55 (5)	พระยาวิธูร	พ.ศ. 2317 - พ.ศ. 2321	4 ปี

พระนามเจ้าผู้ครองนครเมืองน่าน (ยุคภายใต้ราชอาณาจักรสยาม)

ในปี พ.ศ. 2326 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาเจ้าจันทปโชติ พระโอรสในเจ้าหลวงอริยวงษ์ที่รับราชการในกรุงรัตนโกสินทร์ ขึ้นเป็น พระยามงคลวรยศประเทศราช เจ้านครเมืองน่าน และให้กลับขึ้นมาครองเมืองน่านตามเดิม เจ้ามงคลวรยศ ได้ตั้งมั่นอยู่ที่เมืองท่าปลา (อาณาเขตเมืองนครน่านในอดีต)

ข้างฝ่ายพม่าได้แต่งตั้งให้เจ้าอัตถวรปัญโญ พระภาติยะ (หลานน้า) ของเจ้ามงคลวรยศ ขึ้นเป็นเจ้าเมืองน่าน ในปี พ.ศ. 2327 โดยตั้งมั่นอยู่ที่เมืองเทิง (อาณาเขตเมืองนครน่านในอดีต) ส่วนเจ้าสมณะ พระอนุชาต่างพระมารดากับเจ้ามงคลวรยศ ได้ตั้งมั่นอยู่ที่เมืองสา

ในปี พ.ศ. 2329 พระยามงคลยศประเทศราช ก็ได้สละราชสมบัติ และยกเมืองน่านให้เจ้าอัตถวรปัญโญขึ้นครองสืบต่อไป

ในปี พ.ศ. 2331 เจ้าอัตถวรปัญโญ ได้ลงไปเฝ้าทูลละอองทุลีพระบาทพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช กษัตริย์ในรัชกาลที่ 1 ของกรุงรัตนโกสินท์ เพื่อขอเป็นข้าขอบขัณฑสีมา ในการนั้น พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช จึงทรงโปรดเกล้าฯให้ เจ้าฟ้าอัตถวรปัญโญ เป็นเจ้าผู้ครองนครเมืองน่าน และในการนั้นก็ทรงโปรดเกล้าฯ ทรงแต่งตั้งเจ้าสมณะ ผู้เป็นมาตุลาขึ้นเป็นเจ้าพระยาหอหน้าฯ

ในปี พ.ศ. 2344 พระนครน่าน จึงมีฐานะเป็นหัวเมืองประเทศราชของกรุงเทพฯ ตั้งแต่นั้นมา เจ้าฟ้าอัตถวรปัญโญ มีความสามารถในการปกครองและบริหารบ้านเมืองเป็นอย่างยิ่ง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช จึงโปรดปรานและรักใคร่ดังลูกหลาน

พระนามเจ้าผู้ครองเมืองน่าน (ยุคขึ้นกับกรุงรัตนโกสินทร์ )

ยุคเมืองนครน่าน (ภายใต้การปกครองของกรุงรัตนโกสินทร์) นับตั้งแต่ปี พ.ศ. 2326 - พ.ศ. 2474 รวมระยะเวลา 148 ปี และมีเจ้าผู้ครองนครเมืองน่าน ในยุคนี้ทั้งหมด 9 พระองค์ แห่งราชวงศ์ติ๋นมหาวงศ์ มีรายพระนามตามลำดับดังนี้

เจ้าผู้ครองนครน่าน 9 พระองค์ แห่งราชวงศ์ติ๋นมหาวงศ์ ภายใต้กรุงรัตนโกสินทร์ (พ.ศ. 2326 - พ.ศ. 2474)
ลำดับ	พระรูป	พระนาม	ครองราชย์	ระยะเวลา
56 (6)		เจ้ามงคลวรยศ	พ.ศ. 2326 - พ.ศ. 2329	3 ปี
57 (7)		สมเด็จเจ้าฟ้าอัตถวรปัญโญ	พ.ศ. 2329 - พ.ศ. 2353	24 ปี
58 (8)		เจ้าสุมนเทวราช	พ.ศ. 2353 - พ.ศ. 2368	15 ปี
59 (9)		เจ้ามหายศ	พ.ศ. 2368 - พ.ศ. 2378	10 ปี
60 (10)		เจ้าอชิตวงษ์	พ.ศ. 2379 - พ.ศ. 2380	10 เดือน
61 (11)		เจ้ามหาวงษ์	พ.ศ. 2381 - พ.ศ. 2394	13 ปี
62 (12)		เจ้าอนันตวรฤทธิเดชฯ	พ.ศ. 2395 - พ.ศ. 2435	40 ปี
63 (13)		พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ	พ.ศ. 2436 - พ.ศ. 2461	25 ปี
64 (14)		เจ้ามหาพรหมสุรธาดาฯ	พ.ศ. 2461 - พ.ศ. 2474	13 ปี

ผู้สืบสกุลเจ้าผู้ครองนครน่าน ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครองในประเทศไทย

ลำดับ	รูป	นาม	ดำรงตำแหน่ง	ระยะเวลา
ผู้สืบสกุลเจ้าผู้ครองนครน่านภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง
1		เจ้าราชบุตร (เจ้าหมอกฟ้า ณ น่าน)	พ.ศ. 2474 - พ.ศ. 2501	27 ปี
2		เจ้าโคมทอง ณ น่าน	พ.ศ. 2501 - พ.ศ. 2536	35 ปี
3		เจ้าสมปรารถนา ณ น่าน	พ.ศ. 2536 - ปัจจุบัน	28 ปี

อ้างอิง

1. บันทึกประวัติศาสตร์-เล่าเรื่องถิ่นเหนือ
2. ประวัติศาสตร์ชาติไทย (จังหวัดน่าน)
3. หอมรดกไทย (จังหวัดน่าน)
4. ประวัติศาสตร์เมืองน่าน (ข้อมูล หออัตลักษณ์นครน่าน)