การตอบสนองโดยสู้หรือหนี

การตอบสนองโดยสู้หรือหนี หรือ การตอบสนองแบบสู้หรือหนี (อังกฤษ: fight-or-flight response, hyperarousal, acute stress response) เป็นปฏิกิริยาทางสรีรภาพที่เกิดตอบสนองต่อเหตุการณ์ที่รู้สึกว่าเป็นอันตราย เสี่ยงต่อถูกทำร้าย หรือเสี่ยงต่อชีวิต โดยมี ศ. นพ. วอลเตอร์ แบรดฟอร์ด แคนนอนที่มหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ดกล่าวถึงไอเดียนี้เป็นคนแรกในปี พ.ศ. 2472 ทฤษฎีของเขาแสดงว่า สัตว์ (และมนุษย์) มีปฏิกิริยาต่อภัยด้วยการทำงานในระบบประสาทซิมพาเทติก ซึ่งช่วยเตรียมสัตว์ให้สู้หรือหนี

จะสู้หรือหนีดี

โดยเฉพาะก็คือ สมองส่วน adrenal medulla ซึ่งเป็นส่วนของต่อมหมวกไตจะสร้างปฏิกิริยาลูกโซ่ทางฮอร์โมนมีผลเป็นการหลั่งสารประกอบอินทรีย์แบบโมโนอะมีนคือ catecholamines โดยเฉพาะนอร์เอพิเนฟรินและอีพิเนฟริน (คือ อะดรีนาลีน) นอกจากนั้นแล้ว ฮอร์โมนเพศหญิงหลักคือเอสโตรเจน ฮอร์โมนเพศชายหลักคือเทสโทสเตอโรน และฮอร์โมนที่หลั่งเมื่อเครียดคือคอร์ติซอล กับทั้งสารสื่อประสาทโดพามีนและเซโรโทนิน ก็ยังมีอิทธิพลต่อการตอบสนองต่อความเครียดของสัตว์อีกด้วย

การตอบสนองเช่นนี้รู้แล้วว่าเป็นระยะแรกของกลุ่มอาการปรับตัวทั่วไป (General Adaptation Syndrome) ที่ควบคุมการตอบสนองต่อความเครียดของสัตว์มีกระดูกสันหลังและสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ

สรีรวิทยา

ระบบประสาทอิสระ

ดูเพิ่มเติมที่: ระบบประสาทอิสระ

ระบบประสาทอิสระเป็นระบบควบคุมที่ทำงานใต้จิตสำนึกและควบคุมอัตราหัวใจเต้น การย่อยอาหาร อัตราการหายใจ การตอบสนองของรูม่านตา การถ่ายปัสสาวะ และอารมณ์เพศ เป็นระบบหลักที่ควบคุมการตอบสนองแบบสู้หรือหนี ที่อำนวยโดยส่วนประกอบสองอย่าง ดังที่จะกล่าวต่อไป

ระบบประสาทซิมพาเทติก

ดูเพิ่มเติมที่: ระบบประสาทซิมพาเทติก

ระบบประสาทซิมพาเทติกเริ่มที่ไขสันหลังและทำหน้าที่หลักคือก่อความเปลี่ยนแปลงทางสรีรภาพที่เกิดขึ้นในช่วงการตอบสนองโดยสู้หรือหนี ส่วนประกอบของระบบประสาทนี้ ใช้สารสื่อประสาทและส่งสัญญาณให้ปล่อยสารสื่อประสาทนอร์เอพิเนฟรินในปฏิกิริยานี้

ระบบประสาทพาราซิมพาเทติก

ดูเพิ่มเติมที่: ระบบประสาทพาราซิมพาเทติก

ระบบประสาทพาราซิมพาเทติกเริ่มจากไขสันหลังและ medulla oblongata โดยทำงานร่วมกับระบบประสาทซิมพาเทติก และทำหน้าที่หลักคือก่อการตอบสนองแบบ "พักและย่อยอาหาร" แล้วคืนสภาพร่างกายไปสู่ภาวะธำรงดุลหลังจากตอบสนองแบบสู้หรือหนี ระบบนี้ใช้สารสื่อประสาทและส่งสัญญาณให้ปล่อยสารสื่อประสาท acetylcholine

ปฏิกิริยา

 

ผังแสดงการตอบสนองโดยสู้หรือหนี

ในสมอง ปฏิกิริยาเริ่มที่อะมิกดะลา ซึ่งจุดชนวนการตอบสนองในไฮโปทาลามัส ปฏิกิริยาเบื้องต้นจะตามด้วยการทำงานของต่อมใต้สมอง (pituitary gland) และการปล่อยฮอร์โมน Adrenocorticotropic hormone (ACTH) โดยมีต่อมหมวกไตที่เริ่มทำงานเกือบพร้อมกันและปล่อยฮอร์โมนอีพิเนฟริน (อะดรีนาลีน) การปล่อยสารเคมีต่าง ๆ เหล่านี้มีผลเป็นการผลิตฮอร์โมนคอร์ติซอล ซึ่งเพิ่มความดันโลหิต น้ำตาลในเลือด และระงับระบบภูมิคุ้มกัน การตอบสนองเบื้องต้นนี้และปฏิกิริยาต่อ ๆ มา เกิดขึ้นเพื่อเพิ่มพลังงานที่มี ซึ่งเกิดขึ้นเมื่ออีพิเนฟรินเข้ายึดกับเซลล์ตับซึ่งผลิตกลูโคสต่อมา นอกจากนั้นแล้ว การไหลเวียนของคอร์ติซอลยังเปลี่ยนกรดไขมันเป็นพลังงาน ซึ่งตระเตรียมกล้ามเนื้อทั่วร่างกายเพื่อการตอบสนอง ส่วนฮอร์โมนกลุ่ม Catecholamine เช่น อีพิเนฟริน หรือนอร์เอพิเนฟริน (นอร์อะดรีนาลีน) อำนวยปฏิกิริยาทางกายแบบฉับพลันต่าง ๆ ที่สัมพันธ์กับการเตรียมตัวใช้กล้ามเนื้ออย่างรวดเร็วรุนแรง ปฏิกิริยารวมทั้ง

• การเร่งการทำงานของหัวใจและปอด
• หน้าซีด หรือหน้าแดง หรือสลับกัน
• การยับยั้งการทำงานของกระเพาะอาหารและลำไส้เล็ก จนกระทั่งการย่อยอาหารช้าลงหรือหยุด
• ผลทั่วไปต่อหูรูด (sphincter) ต่าง ๆ ในร่างกาย
• การตีบของหลอดเลือดในส่วนต่าง ๆ ของร่างกาย
• การปล่อยแหล่งพลังงานเพื่อเผาผลาญ โดยเฉพาะไขมันและไกลโคเจนสำหรับกล้ามเนื้อ
• การขยายหลอดเลือดสำหรับกล้ามเนื้อ
• การยับยั้งต่อมน้ำตาและต่อมน้ำลาย
• รูม่านตาขยาย
• การผ่อนกล้ามเนื้อที่กระเพาะปัสสาวะ (คือทำให้ไม่ปวดปัสสาวะ)
• การยับยั้งการแข็งตัวขององคชาต
• การเสียการได้ยิน (หูหนวก) ชั่วคราว
• การเสียการเห็นรอบข้าง (peripheral vision)
• การเลิกระงับรีเฟล็กซ์จากไขสันหลัง
• การสั่น

หน้าที่ของการเปลี่ยนแปลงทางสรีรภาพ

การเปลี่ยนแปลงทางสรีรภาพเมื่อตอบสนองแบบสู้หรือหนีเกิดขึ้นเพื่อให้กำลังและความเร็วกับร่างกายโดยคาดว่าจะมีการสู้หรือวิ่งหนี การเปลี่ยนแปลงทางสรีรภาพมีหน้าที่โดยเฉพาะ ๆ รวมทั้ง

• การเพิ่มการไหลของโลหิตไปยังกล้ามเนื้อโดยส่งไปจากส่วนอื่น ๆ ของร่างกาย
• การเพิ่มความดันโลหิต อัตราหัวใจเต้น น้ำตาลและไขมันในเลือด เพื่อให้พลังงานเพิ่มขึ้นแก่ร่างกาย
• การจับลิ่มของเลือดทำงานได้เร็วขึ้นเพื่อป้องกันการเสียเลือดมากถ้าเกิดบาดเจ็บในช่วงการตอบสนอง
• การเพิ่มความตึงตัวของกล้ามเนื้อเพื่อให้ความเร็วและกำลังเพิ่มแก่ร่างกาย

องค์ประกอบทางอารมณ์

การควบคุมอารมณ์

ดูเพิ่มเติมที่: การควบคุมอารมณ์ตนเอง

ในสภาพแวดล้อมของการตอบสนองแบบสู้หรือหนี จะมีการควบคุมอารมณ์ล่วงหน้าเพื่อหลีกเลี่ยงความเครียด และควบคุมระดับความตื่นตัวทางอารมณ์

ความไวปฏิกิริยาอารมณ์ (Emotional reactivity)

ในช่วงปฏิกิริยา ความรุนแรงทางอารมณ์ที่เกิดจากสิ่งเร้าจะเป็นตัวกำหนดธรรมชาติและความรุนแรงของการตอบสนองทางพฤติกรรมด้วย บุคคลที่ไวปฏิกิริยาทางอารมณ์สูงอาจมีแนวโน้มต่อความวิตกกังวลและความก้าวร้าว ซึ่งแสดงผลที่ตามมาของการมีปฏิกิริยาทางอารมณ์ที่สมควรในช่วงการตอบสนองแบบสู้หรือหนี

องค์ประกอบทางการรู้คิด

ความเฉพาะเจาะจงของสิ่งที่คิด

ปัจจัยทางการรู้คิดในช่วงการตอบสนองดูเหมือนจะเป็นในเชิงลบโดยมาก รวมทั้ง การใส่ใจในสิ่งเร้าเชิงลบ ความรู้สึกถึงสถานการณ์ที่ไม่ชัดเจนว่าเป็นแบบลบ และการระลึกถึงคำพูดเชิงลบได้อย่างซ้ำ ๆ และอาจจะมีความคิดเชิงลบที่เฉพาะเจาะจงโดยสัมพันธ์กับอารมณ์ที่มักมีในปฏิกิริยาแบบเดียวกัน

ความรู้สึกว่าควบคุมเหตุการณ์ได้

ความรู้สึกว่าควบคุมเหตุการณ์ได้ (Perceived control) ต่างจากการควบคุมเหตุการณ์ได้จริง ๆ เพราะว่าความเชื่อของบุคคลเกี่ยวกับสมรรถภาพของตนอาจจะไม่สะท้อนความจริง ดังนั้น การประเมินว่าควบคุมเหตุการณ์ได้เกินหรือน้อยไปอาจทำให้วิตกกังวลและก้าวร้าว

การประมวลข้อมูลทางสังคม (Social information processing)

แบบจำลองการประมวลข้อมูลทางสังคม (social information processing) เสนอปัจจัยหลายอย่างที่กำหนดพฤติกรรม ภายในสภาพแวดล้อมคือสถานการณ์ทางสังคมและความคิดที่มีอยู่ก่อน การตีความว่ามีการมุ่งร้าย โดยเฉพาะในสถานการณ์ที่ไม่ชัดเจน ดูเหมือนจะเป็นปัจจัยทางการรู้คิดสำคัญที่สุดที่สัมพันธ์กับการตอบสนอง

สัตว์ต่าง ๆ

มุมมองทางวิวัฒนาการ

จิตวิทยาเชิงวิวัฒนาการ (evolutionary psychology) อธิบายว่า สัตว์บรรพบุรุษต้องมีปฏิกิริยาต่อสิ่งเร้าที่เป็นภัยอย่างรวดเร็ว โดยไม่มีเวลาเตรียมตัวเองทั้งทางกายและทางใจ ดังนั้น การตอบสนองแบบสู้หรือหนีจึงเป็นกลไกให้สัตว์สามารถตอบสนองต่อภัยชีวิตอย่างรวดเร็ว

ตัวอย่าง

ตัวอย่างของการตอบสนองต่อความเครียดที่พบในสัตว์ ก็คือม้าลายที่กำลังกินหญ้าอยู่ ถ้ามันเห็นสิงโตกำลังวิ่งเข้ามาเพื่อฆ่า การตอบสนองต่อความเครียดก็จะเริ่มทำงาน การหนีจำเป็นต้องใช้กล้ามเนื้อมาก โดยได้รับการสนับสนุนจากระบบอื่น ๆ ของกาย การทำงานของระบบประสาทซิมพาเทติกทำให้เกิดการตอบสนองเช่นนั้นโดยเกิดขึ้นไม่บ่อยครั้ง

ตัวอย่างที่คล้าย ๆ กันรวมการสู้ของแมวที่สุนัขกำลังโจมตี แมวจะมีหัวใจเต้นเร็ว มีขนตั้ง (ซึ่งปกติจะทำเพื่อรักษาความร้อน) รูม่านตาขยาย ซึ่งแสดงการทำงานของระบบประสาทซิมพาเทติก แต่ว่าให้สังเกตว่า ทั้งม้าลายและแมวยังสามารถดำรงภาวะธำรงดุลได้ในสภาวะต่าง ๆ เหล่านี้

ความหลากหลายของการตอบสนอง

 

สุนัขไล่ควายป่า

สัตว์ตอบสนองต่อภัยด้วยวิธีที่ซับซ้อนหลายอย่าง ยกตัวอย่างเช่น หนูจะพยายามหนีเมื่อเกิดภัย แต่จะสู้ถ้าจนตรอก สัตว์บางชนิดจะยืนอยู่นิ่ง ๆ เพื่อที่สัตว์ล่าเหยื่อจะไม่เห็นมัน สัตว์หลายประเภทจะแข็งตัวและแกล้งตายเมื่อถูกตัวโดยหวังว่าสัตว์ล่าเหยื่อจะเลิกสนใจ และสัตว์อื่น ๆ ก็มีวิธีป้องกันตัวอย่างอื่น ๆ สัตว์เลือดเย็นบางประเภทเปลี่ยนสีได้อย่างรวดเร็วเพื่ออำพรางตัวเอง

การตอบสนองเหล่านี้เริ่มจากการทำงานของระบบประสาทซิมพาเทติก แต่เพื่อให้เข้ากับแบบจำลองสู้หรือหนี แนวคิดเรื่องการหนีต้องขยายรวมทั้งการหนีจากการถูกจับ ไม่ว่าจะโดยทางกายหรือโดยแฝงตัว ดังนั้น อาจจะหนีไปสู่อีกสถานที่หนึ่งหรือว่าเพียงแค่หายตัวอยู่ตรงนั้น และบ่อยครั้ง ทั้งการสู้การหนีจะเกิดรวมกันในสถานการณ์หนึ่ง ๆ การสู้หรือหนียังปรากฏว่ามีสองข้าง คือ สัตว์อาจจะสู้หรือหนีต่อต้านอะไรบางอย่างที่เป็นภัย เช่นสิงโตหิว หรือสู้หรือหนีไปยังอะไรที่ต้องการ เช่นไปสู่ฝั่งเพื่อความปลอดภัยจากแม่น้ำที่กำลังหลากมา

ภัยจากสัตว์อีกตัวหนึ่งไม่ได้มีผลเป็นปฏิกิริยาสู้หรือหนีทันทีทุกครั้ง อาจจะมีช่วงเวลาที่รู้สึกตัวเพิ่มขึ้น เป็นช่วงที่สัตว์ตีความพฤติกรรมของสัตว์อื่น พฤติกรรมเช่น การถอดสี ขนตั้ง การแข็งตัว เสียง และท่าทางอื่น ๆ จะแสดงถึงสถานะและความตั้งใจของสัตว์แต่ละตัว อาจจะมีเหมือนกับระยะการต่อรอง ซึ่งตามด้วยการสู้หรือหนี แต่ก็อาจจะกลายเป็นการเล่นกัน การผสมพันธุ์ หรือไม่เกิดอะไรขึ้นเลย ยกตัวอย่างเช่น การเล่นของลูกแมว แม้ว่าลูกแมวแต่ละตัวจะแสดงการตื่นตัวของระบบประสาทซิมพาเทติก แต่ก็ไม่ได้ทำอันตรายแก่กันจริง ๆ

ตัวเมียและตัวผู้มักจะรับมือกับสถานการณ์ก่อความเครียดอย่างแตกต่างกัน ตัวผู้มีโอกาสตอบสนองสถานการณ์ฉุกเฉินด้วยความก้าวร้าว คือการสู้ สูงกว่า ในขณะที่ตัวเมียมีโอกาสสูงกว่าที่จะหนี หันหน้าไปหาสัตว์อื่นเพื่อให้ช่วย หรือพยายามปลดชนวนสถานการณ์ ที่เรียกว่าการดูแลและผูกมิตร (tend and befriend) คือเมื่อเครียด แม่มีโอกาสสูงเป็นพิเศษที่จะตอบสนองแบบป้องกันลูก และผูกมิตรกับผู้อื่นเพื่อร่วมมือกันตอบสนองต่อภัยที่ปรากฏ

ดูเพิ่ม

• แกนไฮโปทาลามัส-พิทูอิทารี-อะดรีนัล
• การรับมือ (จิตวิทยา)

สภาวะ

• ปฏิกิริยาเฉียบพลันต่อความเครียด
• โรควิตกกังวล
• โรคกลัว

อ้างอิง

1. Cannon, Walter (1932). Wisdom of the Body. United States: W.W. Norton & Company. ISBN 0393002055.
2. Cannon, Walter (1929). Bodily changes in pain, hunger, fear, and rage. New York: Appleton-Century-Crofts.
3. Jansen, A; Nguyen, X; Karpitsky, V; Mettenleiter, M (1995-10-27). "Central Command Neurons of the Sympathetic Nervous System: Basis of the Fight-or-Flight Response". Science Magazine. 5236 (270).
4. Cannon, Walter Bradford (1915). Bodily Changes in Pain, Hunger, Fear and Rage: An Account of Recent Researches into the Function of Emotional Excitement. Appleton-Century-Crofts.
5. "Adrenaline, Cortisol, Norepinephrine: The Three Major Stress Hormones, Explained". Hufflington Post. 2014-04-19. สืบค้นเมื่อ 2014-08-16.
6. Gozhenko, A; Gurkalova, I.P.; Zukow, W; Kwasnik, Z (2009). PATHOLOGY - Theory. Medical Student's Library. Radom. pp. 270–275.
7. Schmidt, A; Thews, G (1989). "Autonomic Nervous System". ใน Janig, W (บ.ก.). Human Physiology (2 ed.). New York, NY: Springer-Verlag. pp. 333–370.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
8. Chudler, Eric. "Neuroscience For Kids". University of Washington. สืบค้นเมื่อ 2013-04-19.
9. Margioris, Andrew; Tsatsanis, Christos (2011-04 ). . Endotext.org. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2011-07-12. สืบค้นเมื่อ 2013-04-18. Unknown parameter |deadurl= ignored (help); Check date values in: |date= (help)
10. Padgett, David; Glaser, R (2003-08). "How stress influences the immune response". Trends in Immunology. 24 (8): 444–448. doi:10.1016/S1471-4906(03)00173-X. PMID 12909458. Check date values in: |date= (help)
11. King, Michael. "PATHWAYS: GLYCOGEN & GLUCOSE". Washington University, St. Louis.
12. "HOW CELLS COMMUNICATE DURING THE FIGHT OR FLIGHT RESPONSE". University of Utah. สืบค้นเมื่อ 2013-04-18.^{[ลิงก์เสีย]}
13. Gleitman, Henry; Fridlund, Alan J; Reisberg, Daniel (2004). Psychology (6 ed.). W. W. Norton & Company. ISBN 0-393-97767-6.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
14. Stress Management for Health Course. "The Fight Flight Response". สืบค้นเมื่อ 2013-04-19.
15. Olpin, Michael. "The Science of Stress". Weber State University.
16. Cistler, Josh; Olatunji, Bunmi O; Feldner, Matthew T; Forsyth, John P (2010). "Emotion Regulation and the Anxiety Disorders: An Integrative Review". Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment. 32 (1): 68–82. doi:10.1007/s10862-009-9161-1. PMC 2901125. PMID 20622981.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
17. Gross, James (1998). "Sharpening the Focus: Emotion Regulation, Arousal, and Social Competence". Psychological Inquiry. 9 (4): 287–290. doi:10.1207/s15327965pli0904_8.
18. Avero, Pedro; Calvo, M (1999-07-01). "Emotional reactivity to social-evaluative stress: genderdifferences in response systems concordance". Personality and Individual Differences. 27 (1): 155–170. doi:10.1016/S0191-8869(98)00229-3.
19. Carthy, T; Horesh, N; Apter, A; Edge, MD; Gross, JJ (2010-05). "Emotional reactivity and cognitive regulation in anxious children". Behavior Research and Therapy. 48 (5): 384–393. doi:10.1016/j.brat.2009.12.013. Check date values in: |date= (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
20. Valiente, C; Eisenberg, N; Smith, CL; Reiser, M; Fabes, RA; Losoya, S; Guthrie, IK; Murphy, BC (2003-12). "The relations of effortful control and reactive control to children's externalizing problems: A longitudinal assessment". Personality. 71 (6): 1171–1196. doi:10.1111/1467-6494.7106011. PMID 14633062. Check date values in: |date= (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
21. Reid, Sophie C.; Salmon, Karen; Lovibond, Peter F (2006-10). "Cognitive Biases in Childhood Anxiety, Depression, and Aggression: Are They Pervasive or Specific?". Cognitive Therapy and Research. 30 (5): 531–549. doi:10.1007/s10608-006-9077-y. Check date values in: |date= (help)
22. Beck, Aaron (1979). Cognitive Therapy and the Emotional Disorders. United States: Penguin Books.
23. Weems, CF; Silverman, WK (2006-04). "An integrative model of control: implications for understanding emotion regulation and dysregulation in childhood anxiety". Journal of Affective disorders. 91 (2): 113–124. doi:10.1016/j.jad.2006.01.009. Check date values in: |date= (help)
24. Brendgen, M; Vitaro, F; Turgeon, L; Poulin, F; Wanner, B (2004-06). "Is there a dark side of positive illusions? Overestimation of social competence and subsequent adjustment in aggressive and nonaggressive children". Journal of Abnormal Child Psychology. 32 (3): 305–320. doi:10.1023/B:JACP.0000026144.08470.cd. PMID 15228179. Check date values in: |date= (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
25. Crick, Nicki; Dodge, Kenneth (1994-01). "A review and reformulation of social information-processing mechanisms in children's social adjustment". Psychological Bulletin. 115 (1): 74–101. doi:10.1037/0033-2909.115.1.74. Check date values in: |date= (help)
26. Dodge, Kenneth (1980-03). "Social cognition and children's aggressive behavior". Journal of Child Development. 51 (1): 162–170. doi:10.2307/1129603. Check date values in: |date= (help)
27. Grohol, John. "What's the purpose of the fight or flight response?". สืบค้นเมื่อ 2013-04-18.
28. Goldstein, David; Kopin, I (2007). "Evolution of concepts of stress". Stress. 10 (2): 109–20. doi:10.1080/10253890701288935. PMID 17514579.
29. Gill, A.C. (2004). Revision of the Indo-Pacific dottyback fish subfamily Pseudochrominae (Perciformes: Pseudochromidae). Smithiana Monographs. pp. 1–123.
30. Taylor, Shelley Elizabeth; Klein, LC; Lewis, BP. (PDF). Psychological Review. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม (PDF) เมื่อ 2010-06-11. First described by Walter Cannon in 1932, the fight-or-flight response is characterized physiologically by sympathetic nervous system activation that innervates the adrenal medulla, producing a hormonal cascade that results in the secretion of catecholamines, especially ... Unknown parameter |deadurl= ignored (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

แหล่งข้อมูลอื่น

• Sapolsky, Robert M., 1994. Why Zebras Don't Get Ulcers. W.H. Freeman and Company.
• แม่แบบ:USGovernment