ปลาซาร์ดีน

บทความนี้กล่าวถึงปลาชนิดหนึ่ง สำหรับอาหาร ดูที่ ปลาซาร์ดีน (อาหาร)

"ปลาซาร์ดีน" และ "ปลาพิลชาร์ด" เป็นชื่อสามัญที่หมายถึงปลาทะเลไขมันสูงเล็ก ๆ ในวงศ์ปลาหลังเขียวคือ Clupeidae ซึ่งรวมปลาเฮร์ริงด้วย เนื่องจากเป็นปลาขนาดเล็กจึงมักตกเป็นอาหารของปลาขนาดใหญ่หรือสัตว์ทะเลขนาดใหญ่กว่าเสมอ ๆ ถือเป็นปลาเศรษฐกิจที่สำคัญอย่างมากของยุโรปและทั่วโลก ใช้ทำปลากระป๋องหรือปรุงกินสด ๆ เป็นปลาที่มีคุณค่าทางอาหารสูง คำว่า ซาร์ดีน เริ่มใช้ในภาษาอังกฤษตั้งแต่ต้นคริสต์ศตวรรษที่ 15 และอาจได้ชื่อมาจากเกาะในทะเลเมดิเตอร์เรเนียนคือซาร์ดิเนียซึ่งในช่วงนั้นมีปลาอย่างนี้มาก

ปลาซาร์ดีน

ปลาซาร์ดีนเป็นปลาเล็ก ๆ ในท้องทะเลตื้นที่บางครั้งอพยพไปตามชายฝั่งเป็นฝูงใหญ่ เป็นเหยื่อสำคัญของสัตว์ทะเลที่ใหญ่กว่าอื่น ๆ

การประมงปลาซาร์ดีนเพื่อพาณิชย์ (ตัน)
ตามรายงานของ FAO ปี 1950-2009

คำภาษาอังกฤษว่า sardine และ pilchard (พิวชาร์ด) จะใช้อย่างไม่แน่นอนโดยขึ้นอยู่กับภูมิภาค ยกตัวอย่างเช่นองค์การอุตสาหกรรมปลาทะเล (Sea Fish Industry Authority) แห่งสหราชอาณาจักรจัดซาร์ดีนว่าเป็นปลาพิวชาร์ดที่ยังเล็ก นักเขียนผู้หนึ่งเสนอว่า ปลาที่สั้นกว่า 15 ซม. คือซาร์ดีน ปลาที่ใหญ่กว่านั้นเป็นพิวชาร์ด ส่วนมาตรฐานปลาซาร์ดีนกระป๋องขององค์การอาหารและการเกษตรแห่งสหประชาชาติ (FAO) และองค์การอนามัยโลก (WHO) ระบุปลา 21 สปีชีส์ว่าเป็นซาร์ดีน ส่วนฐานข้อมูลปลาคือ FishBase เรียกปลาอย่างน้อย 6 สปีชีส์ว่าเป็นพิวชาร์ดโดยส่วนเดียว เรียกปลาเกินกว่าโหลว่าเป็นซาร์ดีนเท่านั้น และเรียกปลาอื่น ๆ อีกมากด้วยชื่อสองอย่างเหล่านี้โดยมีคำวิเศษณ์ต่าง ๆ

ที่มาของคำ

คำว่า ซาร์ดีน เริ่มใช้ในภาษาอังกฤษตั้งแต่ต้นคริสต์ศตวรรษที่ 15 เป็นคำที่ยืมมาจากภาษาฝรั่งเศสคือ sardine ซึ่งมาจากคำภาษาละตินว่า sardina อันมาจากคำภาษากรีกโบราณว่า σαρδίνη (sardínē) หรือ σαρδῖνος (sardínos) ซึ่งก็เชื่อว่ามาจากคำภาษากรีกว่า "Sardò" (Σαρδώ) โดยหมายถึงเกาะซาร์ดิเนีย นักวาทศิลป์และนักไวยากรณ์ชาวกรีก Athenaios ได้อ้างอิงวรรคหนึ่งจากแอริสตอเติลผู้กล่าวถึงปลา sardinos โดยหมายถึงปลาซาร์ดีนหรือปลาพิลชาร์ด แต่เกาะซาร์ดิเนียก็อยู่ห่างจากกรุงเอเธนส์ ถึง 1,300 กม. นักภาษาศาสตร์ผู้หนึ่ง (Ernest Klein) จึงเขียนในงาน Etymological Dictionary of the English Language (1971) ว่า "มันแทบจะเป็นไปไม่ได้ว่าคนกรีกได้นำปลามาไกลถึงจากซาร์ดิเนียในสมัยโบราณช่วงแอริสตอเติล"

เนื้อปลาซาร์ดีนหรือปลาพิลชาร์ดออกสีแดงน้ำตาลคล้ายกับหินซาร์ดอนิกซ์หรือหินซาร์ดีน โดยเป็นคำที่มาจาก σαρδῖον (sardion) ซึ่งมาจากรากศัพท์ที่แปลว่า แดง และปรากฏว่ามาจากรากเดียวกับคำว่า Sardis ซึ่งเป็นเมืองหลวงของอาณาจักรลิเดีย (ปัจจุบันในตุรกีตะวันตก) และเป็นแหล่งหิน

ส่วนวลีว่า "packed like sardines" (อัดแน่นเหมือนปลาซาร์ดีน) เริ่มใช้ตั้งแต่ปี 1911

สกุล (ชีววิทยา)

ปลาซาร์ดีนมีอยู่ในหลายสกุล

• สกุล Dussumieria
  • ปลาซาร์ดีนสายรุ้ง (Rainbow sardine, Dussumieria acuta)
  • ปลาซาร์ดีนสายรุ้งเรียว (Slender rainbow sardine, Dussumieria elopsoides)
• สกุล Escualosa
  • ปลาซาร์ดีนขาวเรียว (Slender white sardine, Escualosa elongata)
  • ปลาซาร์ดีนขาว (White sardine, Escualosa thoracata)
• สกุล Sardina
  • ปลาซาร์ดีนยุโรป/ปลาซาร์ดีนแท้ (Sardina pilchardus)
• สกุล ปลากุแล (Sardinella)
  • ปลาซาร์ดีนแถบทอง (Goldstripe sardinella, Sardinella gibbosa)
  • ปลาซาร์ดีนอินเดีย (Indian oil sardine, Sardinella longiceps)
  • ปลาซาร์ดีนกลม (Round sardinella, Sardinella aurita)
• สกุล Sardinops
  • ปลาซาร์ดีนแปซิฟิก (Sardinops sagax)

สปีชีส์

สปีชีส์สำคัญในการประมงพาณิชย์
สกุล	ชื่อสามัญ	ชื่อวิทยาศาสตร์	ยาวสุด		ยาวปกติ		หนักสุด		อายุมาก สุด-ปี	ระดับ ในโซ่อาหาร	Fish Base	FAO	ITIS	สถานะ IUCN
			ซม.	นิ้ว	ซม.	นิ้ว	ก.	ออนซ์
Sardina	ปลาซาร์ดีนยุโรป*	Sardina pilchardus (Walbaum, 1792)	27.5	10.8	20.0	7.9			15	3.05
Sardinops	South American pilchard	Sardinops sagax (Jenyns, 1842)	39.5	15.6	20.0	7.9	490	17	25	2.43
	Japanese pilchard	Sardinops melanostictus (Schlegel, 1846)												NE
	Californian pilchard	Sardinops caeruleus (Girard, 1854)												NE
	Southern African pilchard	Sardinops ocellatus (Pappe, 1854)												NE
Sardinella	Bali sardinella	Sardinella lemuru (Bleeker, 1853)	23	9.1	20	7.9
	Brazilian sardinella	Sardinella brasiliensis (Steindachner, 1879)								3.10
	Japanese sardinella	Sardinella zunasi (Bleeker, 1854)								3.12
	Indian oil sardine	Sardinella longiceps (Valenciennes, 1847)								2.41
	Goldstripe sardinella	Sardinella gibbosa (Bleeker, 1849)								2.85
	Round sardinella	Sardinella aurita (Valenciennes, 1847)								3.40
	Madeiran sardinella	Sardinella maderensis (Lowe, 1839)								3.20
Dussumieria	Rainbow sardine	Dussumieria acuta (Valenciennes, 1847)			20	7.9				3.40

1. มีปลาสกุล Sardinops อยู่ 4 กลุ่ม (stock) ที่อยู่กระจายไปทั่ว องค์การอาหารและการเกษตรแห่งสหประชาชาติ (FAO) ปฏิบัติต่อปลาเหล่านี้เหมือนกับเป็นสปีชีส์ต่าง ๆ กัน แต่ FishBase ปฏิบัติเหมือนเป็นสปีชีส์เดียวกัน คือ Sardinops sagax

•  

  ปลาซาร์ดีนยุโรป (Sardina pilchardus)

•  

  ในคริสต์ทศวรรษ 1980 ปลา South American pilchard คือ Sardinops sagax เป็นปลาซาร์ดีนที่ถูกจับมากที่สุด ปลาจึงลดลงอย่างน่าใจหายในคริสต์ทศวรรษ 1990 (ดูต่อไป)

•  

  Californian pilchard
  (Sardinops sagax caerulea)

อาหารของปลา

ปลาซาร์ดีนกินแพลงก์ตอนสัตว์ (zooplankton) เกือบอย่างเดียวเป็นอาหาร และจะชุมนุมกันในที่ที่มีแพลงก์ตอนมาก เมื่อเวลากินจะอ้าปากดูดแพลงก์ตอนจากน้ำทะเลเข้าปากแล้วผ่านการกรองโดยน้ำจะไหลออกทางช่องเหงือก

การประมง

ปลาซาร์ดีนที่จับได้ทั่วโลกเป็นตัน ตามรายงานของ FAO

 

↑ ปลาซาร์ดีนในสกุล Sardinops 1950-2010

 

↑ ปลาซาร์ดีนที่ไม่ได้อยู่ในสกุล Sardinops 1950-2010

ปกติแล้ว ปลาจะจับด้วยอวนล้อมจับ (encircling net) โดยเฉพาะอวนล้อมจับมีสายมาน (purse seine) "อวนล้อมจับ" อาจมีลักษณะต่าง ๆ รวมทั้งอีจู้ ข้อง หรือแม้แต่ซั้ง โดยอย่างหลังเป็นเครื่องกั้นอยู่กับที่ ประกอบด้วยเสาปักที่จะนำฝูงปลาเข้าไปเมื่อว่ายน้ำไปตามชายฝั่ง ปลาโดยหลักจะจับได้ตอนกลางคืนเมื่อโผล่ขึ้นมายังผิวน้ำเพื่อกินแพลงก์ตอน หลังจากจับได้ ก็จะแช่ปลาไว้ในน้ำเค็มแล้วขนไปที่ฝั่ง

ปลาซาร์ดีนจับเพื่อการพาณิชย์หลายอย่าง เช่น เป็นเหยื่อตกปลา เพื่อบริโภคสด ๆ เพื่อบรรจุกระป๋อง ทำแห้ง ใส่เกลือ หรือรมควัน และเพื่อทำเป็นอาหารสัตว์หรือน้ำมันปลา แต่โดยหลักก็เพื่อป็นอาหารมนุษย์ ส่วนน้ำมันปลาใช้ได้หลายอย่างรวมทั้งการทำสี น้ำมันวาร์นิช และพรมน้ำมัน

 

เรือจับปลาซาร์ดีนด้วยอวนล้อมจับ ประเทศฝรั่งเศส

อาหาร

ดูบทความหลักที่: ปลาซาร์ดีน (อาหาร)

 

รูปจำลองหญิงอัดปลาซาร์ดีนในกระป๋อง ณ พิพิธภัณฑ์รัฐเมนในเมืองหลวงของรัฐ ซาร์ดีนเป็นปลาเศรษฐกิจของเมน

มนุษย์กินปลาซาร์ดีนอย่างสามัญ ปลาบ่อยครั้งย่าง ดอง รมควัน หรืออัดกระป๋อง

ปลาซาร์ดีนมีวิตามินและแร่ธาตุมาก ปลาชิ้นเล็กที่หนึ่งต่อวันจะให้วิตามินบี₂ตามที่ร่างกายต้องการถึง 13% (คิดตามค่ามาตรฐานสหรัฐ RDA), ไนอาซิน (วิตามินบี₃) ได้ประมาณ 25% และวิตามินบี₁₂ได้ถึง 150% วิตามินบีทั้งหมดช่วยสนับสนุนการทำงานของระบบประสาทและใช้ในกระบวนการเมแทบอลิซึมเกี่ยวกับพลังงาน หรือการแปลงอาหารให้เป็นพลังงาน ปลามีแร่ธาตุหลัก ๆ สูง รวมทั้งฟอสฟอรัส แคลเซียม โพแทสเซียม และแร่ธาตุจำนวนน้อย ๆ (trace) รวมทั้งเหล็กและซีลีเนียม ปลายังเป็นแหล่งธรรมชาติของกรดไขมันโอเมกา-3 จากสัตว์ทะเล ซึ่งอาจลดการเกิดโรคหลอดเลือดและหัวใจ อนึ่ง งานศึกษาปลายคริสต์ทศวรรษ 2010 ยังแสดงด้วยว่า การบริโภคกรดไขมันโอเมกา-3 เป็นประจำลดโอกาสเป็นโรคอัลไซเมอร์และอาจทำให้สมองทำงานได้ดีขึ้นกรดไขมันยังอาจช่วยลดระดับน้ำตาลในเลือดเล็กน้อยอีกด้วย ปลาเป็นแหล่งวิตามินดีแคลเซียม วิตามินบี₁₂ และโปรตีนที่ดี

เพราะเป็นสัตว์ในโซ่อาหารส่วนล่าง ๆ จึงมีสารปนเปื้อน เช่น ปรอท น้อยมากเมื่อเทียบกับปลาอาหารสามัญอื่น ๆ

ประวัติ

 เล่นมีเดีย

ปลาซาร์ดีนว่ายน้ำโดยใช้ตัว-ครีบหาง (body-caudal fin locomotion) และทำตัวเพรียวโดยแนบครีบครีบอื่น ๆ ไว้ที่ตัว

ประวัติการประมงปลาซาร์ดีนในสหราชอาณาจักร

การประมงและแปรรูปปลาพิวชาร์ดได้กลายเป็นอุตสาหกรรมที่เฟื่องฟูในเทศมณฑลคอร์นวอลล์ ประเทศอังกฤษเริ่มจากราว ๆ ปี 1750 จนถึง 1880 แต่หลังจากนั้นปลาก็น้อยลงเรื่อย ๆ จนเกือบหมดลง ปลาที่จับได้จะต่าง ๆ กันแต่ละปี ในปี 1871 จับปลาได้เป็นจำนวน 47,000 ถัง (hogshead) เทียบกับปี 1877 ที่จับได้เพียง 9,477 ถัง ถัง ๆ หนึ่งจะมีปลาซาร์ดีน 2,300-4,000 ตัว และถ้าอัดปลาให้แน่น ก็จะหนัก 476 ปอนด์ (216 กก.) ปลาโดยมากส่งออกไปยังประเทศคริสตังเช่น อิตาลีและสเปน ซึ่งเรียกปลาว่า fermades ตลาดหลักสำหรับน้ำมันปลาก็คือเมืองบริสตอลในอังกฤษ โดยมากใช้เป็นน้ำมันเครื่องยนตร์ ตั้งแต่ปี 1997 ปลาซาร์ดีจากคอ์นวอลล์ขายเป็น "Cornish sardines" (ปลาซาร์ดีนคอร์นิช) และตั้งแต่เดือนมีนาคม 2010 ก็ได้กลายเป็นปลาที่มีชื่อคุ้มกันซึ่งเขตภูมิภาคอื่น ๆ ใช้ไม่ได้ (Protected Geographical Status) ตามกฎหมายของสหภาพยุโรป

อุตสาหกรรมพื้นบ้านนี้ปรากฏในงานศิลป์ต่าง ๆ มากมาย (โดยเฉพาะของ Stanhope Forbes และของช่างศิลป์สำนัก Newlyn School) เพลงพื้นบ้าน "Toast to Pilchards" มุ่งหมายการส่งออกปลาไปยังประเทศคริสตังในยุโรป คือ

"Here's health to the Pope, may he live to repent

พระสันตะปาปาจงทรงพระเจริญ ขอให้พระองค์มีพระชนม์ชีพเพื่อได้สำนึกบาป

 And add just six months to the term of his Lent

 และเพื่อเพิ่มระยะเทศกาลมหาพรตของพระองค์อีก 6 เดือน

 And tell all his vassals from Rome to the Poles,

 และเพื่อตรัสบอกข้าบริพารของพระองค์เริ่มตั้งแต่โรมจนถึงคนโปแลนด์

 There's nothing like pilchards for saving their souls!"

 ว่าไม่มีอะไรไถ่บาปได้เหมือนกับปลาพิวชาร์ดอีก!

ประวัติการประมงปลาซาร์ดีนในสหรัฐ

ในสหรัฐ อุตสาหกรรมอัดปลาซาร์ดีนใส่กระป๋องได้เจริญสุดในช่วงคริสต์ทศวรรษ 1950 แต่จากนั้นเป็นต้นมาก็เสื่อมลงเรื่อย ๆ โรงงานอัดกระป๋องในอ่าวมอนเตอเรย์ (แคลิฟอร์เนียตอนเหนือ) ซึ่งเป็นที่ดำเนินเรื่องของนิยาย Cannery Row (แปลในชื่อวิมานคนยาก พ.ศ. 2526 โดยณรงค์ จันทร์เพ็ญ) ของจอห์น สไตน์เบ็ค ได้ยุติดำเนินการตั้งแต่กลางคริสต์ทศวรรษ 1950 ส่วนโรงงานอัดปลาซาร์ดีนใส่กระป๋องใหญ่ที่สุดในสหรัฐ คือ Stinson Seafood plant ในรัฐเมนได้ยุติดำเนินการในวันที่ 15 เมษายน 2010 หลังจากทำการมาแล้ว 135 ปี

กลางเดือนเมษายน 2015 สภาบริหารการประมงแปซิฟิก (Pacific Fishery Management Council) ได้สั่งสำนักงานการประมงของ NOAA (National Oceanic and Atmospheric Administration) ให้ยุติฤดูการประมงในรัฐออริกอน วอชิงตัน และแคลิฟอร์เนียเพราะจำนวนปลาได้ลดลงอย่างน่าตกใจ โดยมีผลต่อเรือประมง 100 ลำที่มีใบอนุญาต แม้จริง ๆ จำนวนน้อยกว่านั้นกำลังจับปลาอยู่ในขณะนั้น ฤดูการประมงปกติจะยุติวันที่ 30 มิถุนายน ตอนนั้นคาดว่าจะห้ามจับปลาเกินกว่าปี แต่ก็ยังห้ามอยู่จนถึงเดือนพฤษภาคม 2019

วัฒนธรรม

วิธีการอัดปลาซาร์ดีนในกระป๋องได้สร้างวลียอดนิยมในภาษาอังกฤษว่า "packed like sardines" (อัดแน่นเหมือนปลาซาร์ดีน) ซึ่งเป็นคำอุปมาหมายถึงสถานการณ์ที่มีคนหรือวัสดุแน่นเหมือนอัดปลากระป๋อง นักกวีและนักตลกชาวอังกฤษผู้หนึ่ง (Spike Milligan) ได้ล้อตลกเรื่องนี้ในกลอน "Sardine Submarine" ของเขา ที่แม่ปลาซาร์ดีนกล่าวถึงเรือดำน้ำที่ไม่ค่อยมีให้เห็นให้ลูกปลาฟังว่า "เป็นกระป๋องดีบุกมีคนเต็ม"

ซาร์ดีนยังใช้เป็นชื่อการละเล่นของเด็กซึ่งเป็นเกมคล้ายกับซ่อนหา แต่จะมีคนเดียวที่ซ่อนตัว คนอื่นทั้งหมดจะเป็นผู้หา คนแรก ๆ ที่หาคนซ่อนได้จะซ่อนตัวเองด้วยในที่เดียวกันซึ่งอาจแน่นจนเหมือนปลากระป๋อง จนกระทั่งเหลือคนสุดท้ายที่หากลุ่มคนซ่อนเจอ คนสุดท้ายจะเป็นผู้แพ้และต้องเป็นคนซ่อนคนต่อไป

เชิงอรรถและอ้างอิง

1. . www.fao.org (ภาษาอังกฤษ). คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2009-05-08. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10.
2. "What's an oily fish?". Food Standards Agency. 2004-06-24. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2010-12-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
3. "อัศจรรย์โลกใต้น้ำตอนที่ 5". CupTV. 2015-01-09. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2016-03-19. สืบค้นเมื่อ 2015-01-09. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
4. . Online Etymology Dictionary. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2019-03-27. สืบค้นเมื่อ 2012-04-15. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
5. . The Good Food Glossary. BBC Worldwide. 2009. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2008-10-12. สืบค้นเมื่อ 2009-11-01. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
6. . Seafish. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2011-07-22. สืบค้นเมื่อ 2010-02-22. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
7. Stummer, Robin (2003-08-17). The Independent. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2010-09-12. สืบค้นเมื่อ 2009-11-01. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
8. (PDF). Codex Alimentarius. FAO/WHO Codex Alimentarius Commission. pp. 1–7. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม (PDF) เมื่อ 2007-03-25. สืบค้นเมื่อ 2007-01-18. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
9. "sardine". Wiktionary. สืบค้นเมื่อ 2018-03-28.
10. "σαρδίνη". The Online Liddell-Scott-Jones Greek-English Lexicon. เก็บ จากแหล่งเดิมเมื่อ 2019-05-02. สืบค้นเมื่อ 2018-03-28.
11. . Online Etymology Dictionary. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2019-04-21. สืบค้นเมื่อ 2018-03-28. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
12. "Sardius, Sardine". Vine's Expository Dictionary of NT Words (1940), hosted at StudyLight.org. สืบค้นเมื่อ 2018-03-28.
13. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardina pilchardus" in FishBase. April 2012 version.
14. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-07-25. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
15. "Sardina pilchardus". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ April 11, 2012.
16. Tous, P; Sidibé, A; Mbye, E; de Morais, L; Camara, YH; Adeofe, TA; Munroe, T; Camara, K; Cissoko, K; Djiman, R; Sagna, A; Sylla, M (2015). "European Pilchard - Sardina pilchardus". The IUCN Red List of Threatened Species. 2015: e.T198580A15542481. doi:10.2305/IUCN.UK.2015-4.RLTS.T198580A15542481.en.CS1 maint: uses authors parameter (link)
17. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinops sagax" in FishBase. April 2012 version.
18. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-07-29. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
19. "Sardinops sagax". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
20. Gaughan, D; Di Dario, F; Hata, H (2018). "Sardinops sagax". The IUCN Red List of Threatened Species. 2018: e.T183347A15602965. สืบค้นเมื่อ 2018-12-11. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)CS1 maint: uses authors parameter (link)
21. Grant, W. S.; และคณะ (1998). "Why restriction fragment length polymorphism analysis of mitochondrial DNA failed to resolve sardine (Sardinops) biogeography: insights from mitochondrial DNA cytochrome b sequences". Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences. 55 (12): 2539–47. doi:10.1139/f98-127.
22. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinops melanostictus" in FishBase. April 2012 version.
23. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2015-09-24. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
24. "Sardinops melanostictus". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
25. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinops caeruleus" in FishBase. April 2012 version.
26. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-12-14. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
27. "Sardinops caeruleus". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
28. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinops ocellatus" in FishBase. April 2012 version.
29. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-12-13. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
30. "Sardinops ocellatus". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
31. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinella lemuru" in FishBase. April 2012 version.
32. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-12-13. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
33. "Sardinella lemuru". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
34. Santos, M (2018). "Bali sardinella - Sardinella lemuru". The IUCN Red List of Threatened Species. 2018: e.T75154879A75154994. สืบค้นเมื่อ 2018-12-11. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)CS1 maint: uses authors parameter (link)
35. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinella brasiliensis" in FishBase. April 2012 version.
36. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-11-07. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
37. "Sardinella brasiliensis". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
38. Di Dario, F (2018). "Brazilian Sardinella - Sardinella brasiliensis". The IUCN Red List of Threatened Species. 2018: e.T16466246A16510172. สืบค้นเมื่อ 2018-12-11.CS1 maint: uses authors parameter (link)
39. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinella zunasi" in FishBase. April 2012 version.
40. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-12-13. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
41. "Sardinella zunasi". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
42. Hata, H; Munroe, TA; Gaughan, D; W, Mohd Arshaad (2017). "Sardinella zunasi". The IUCN Red List of Threatened Species. 2017: e.T75155119A75155131. doi:10.2305/IUCN.UK.2017-3.RLTS.T75155119A75155131.en.CS1 maint: uses authors parameter (link)
43. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinella longiceps" in FishBase. April 2012 version.
44. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-05-08. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
45. "Sardinella longiceps". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
46. Munroe, TA; Priede, IG (2010). . The IUCN Red List of Threatened Species. 2010: e.T154989A115258997. doi:10.2305/IUCN.UK.2010-4.RLTS.T154989A4684198.en. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2017-06-09. สืบค้นเมื่อ 2017-12-25. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)CS1 maint: uses authors parameter (link)
47. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinella gibbosa" in FishBase. April 2012 version.
48. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-11-01. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
49. "Sardinella gibbosa". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
50. Santos, M; Villarao, MC; Tambihasan, AM; Villanueva, JA; Parido, L; Lopez, G; Deligero, R; Alcantara, M; Doyola, MC; Gatlabayan, LV; ((FGA, Buccat)); Lanzuela, N; Belga, PB; Gapuz, AV; Al-Khalaf, K; Kaymaram, F (2018). "Goldstripe Sardinella - Sardinella gibbosa". The IUCN Red List of Threatened Species. 2018: e.T46075248A46664239. สืบค้นเมื่อ 2018-12-11. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)CS1 maint: uses authors parameter (link)
51. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinella aurita" in FishBase. April 2012 version.
52. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-11-07. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
53. "Sardinella aurita". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
54. Munroe, T; Brown, J; Aiken, KA; L, Grijalba Bendeck (2015). "Round Sardinella - Sardinella aurita". The IUCN Red List of Threatened Species. 2015: e.T198581A115340607. doi:10.2305/IUCN.UK.2015-4.RLTS.T198581A15542908.en.CS1 maint: uses authors parameter (link)
55. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Sardinella maderensis" in FishBase. April 2012 version.
56. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-12-14. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
57. "Sardinella maderensis". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
58. Tous, P; Sidibé, A; Mbye, E; de Morais, L; Camara, K; Munroe, T; Adeofe, TA; Camara, YH; Djiman, R; Sagna, A; Sylla, M (2015). "Madeiran Sardinella - Sardinella madeirensis". The IUCN Red List of Threatened Species. 2015: e.T198582A15543624. doi:10.2305/IUCN.UK.2015-4.RLTS.T198582A15543624.en.CS1 maint: uses authors parameter (link)
59. Froese, Rainer and Pauly, Daniel, eds. (2012). "Dussumieria acuta" in FishBase. April 2012 version.
60. (ภาษาอังกฤษ). FAO. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-12-13. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
61. "Dussumieria acuta". ระบบข้อมูลการจำแนกพันธุ์แบบบูรณาการ. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11.
62. Santos, M; Hata, H; Villanueva, JA; Parido, L; Lanzuela, N; Gapuz, AV; Deligero, R; Belga, PB; Alcantara, M; ((FGA, Buccat)); Doyola, MC; Gatlabayan, LV; Lopez, G; Tambihasan, AM (2017). "Hasselt's Sprat - Dussumieria acuta". The IUCN Red List of Threatened Species. 2017: e.T18124721A46663954. doi:10.2305/IUCN.UK.2017-3.RLTS.T18124721A46663954.en.CS1 maint: uses authors parameter (link)
63. . USDA Food Composition Databases. May 2016. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2017-03-28. สืบค้นเมื่อ 2017-03-27. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
64. . LiveStrong. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2018-08-11. สืบค้นเมื่อ 2012-02-22. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
65. Kris-Etherton; Harris, WS; Appel, LJ; American Heart Association. Nutrition Committee; และคณะ (November 2002). "Fish Consumption, Fish Oil, Omega-3 Fatty Acids, and Cardiovascular Disease". Circulation. 106 (21): 2747–2757. doi:10.1161/01.CIR.0000038493.65177.94. PMID 12438303.
66. Johnson, Sharon (2007-11-06). . The Mail Tribune. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2010-08-08. สืบค้นเมื่อ 2009-11-01. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
67. . คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2006-02-08. สืบค้นเมื่อ 2010-01-22. Fish oil supplements may lower blood sugar levels a small amount. Caution is advised when using herbs or supplements that may also lower blood sugar. Blood glucose levels may require monitoring, and doses may need adjustment. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
68. . New York State Health Department. November 2003. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2010-08-18. สืบค้นเมื่อ 2009-11-01. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
69. . George Mateljan Foundation. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-04-19. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
70. . EatingWell. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2012-04-12. สืบค้นเมื่อ 2012-04-11. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
71. . U S Food and Drug Administration. 2009-07-05. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2011-10-24. สืบค้นเมื่อ 2009-11-01. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
72. Buckland, Frank (1880-02-26). "Our Fisheries". The Cornishman (85). p. 6.
73. . EC, Agriculture and Rural Development. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2018-08-10. สืบค้นเมื่อ 2010-11-01. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
74. Rawe, Donald R (1992). Traditional Cornish Stories and Rhymes. Lodenek Press. ISBN 0-902899-08-2.
75. Canfield, Clarke (2010-04-15). . Associated Press. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2010-04-17. สืบค้นเมื่อ 2010-04-15. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
76. "Feds Cancel Commercial Sardine Fishing After Stocks Crash". North Country Public Radio, St. Lawrence University, Canton, New York. 2015-04-16. สืบค้นเมื่อ 2018-03-28.
77. "Pacific Sardine". NOAA Fisheries. สืบค้นเมื่อ 2019-05-01.
78. . Oxford Dictionaries | English. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2017-10-11. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
79. . tostevin.net (ภาษาอังกฤษ). 2012-07-13. คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2014-02-23. สืบค้นเมื่อ 2018-08-10.
80. . คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2014-11-29. สืบค้นเมื่อ 2012-06-21. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)CS1 maint: archived copy as title (link)

แหล่งข้อมูลอื่น

• Parrish, R. H.; และคณะ (1989). "The monotypic sardines, Sardina and Sardinops: Their taxonomy, distribution, stock structure, and zoogeography" (PDF). Can. J. Fish. Aquat. Sci. 46 (11): 2019–36. doi:10.1139/f89-251.

แหล่งข้อมูลอื่น

• - Seafood Watch, Monterey Bay Aquarium