มณฑลเทศาภิบาล

ระบบมณฑลเทศาภิบาลคือระบบแบ่งเขตการปกครองส่วนภูมิภาคในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่มีการใช้มาจนถึงสมัยช่วงก่อนสงครามโลกครั้งที่สองประมาณ 7 ปี เป็นการเลียนแบบการปกครองของอังกฤษในพม่าและมาเลเซีย เริ่มขึ้นใน พ.ศ. 2440 โดยพระราชดำริของสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ มณฑลมีข้าหลวงเทศาภิบาลเป็นผู้ปกครอง เจ้าเมืองไม่มีอำนาจที่จะปกครอง หน่วยการปกครองเรียงจากใหญ่ไปเล็กได้ดังนี้

มณฑลภาค → มณฑล → เมือง (จังหวัด) → อำเภอ → ตำบล → บ้าน (หมู่บ้าน)

ใน พ.ศ. 2458 ดินแดนสยามมีมณฑลอยู่ 19 แห่งครอบคลุมพื้นที่ 72 เมือง (เปลี่ยนเป็น จังหวัด ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว) อย่างไรก็ตาม เนื่องจากสภาพเศรษฐกิจตกต่ำจึงทำให้หลายมณฑลถูกยุบรวมกันตั้งแต่ พ.ศ. 2468 (มณฑลเพชรบูรณ์ถูกยุบลงไปก่อนหน้านั้นแล้ว) ภายหลังจึงคงเหลืออยู่เพียง 14 มณฑล ได้แก่ กรุงเทพพระมหานคร มณฑลจันทบุรี มณฑลนครชัยศรี มณฑลนครสวรรค์ มณฑลนครศรีธรรมราช มณฑลนครราชสีมา มณฑลปราจีนบุรี มณฑลปัตตานี มณฑลพายัพ มณฑลพิษณุโลก มณฑลภูเก็ต มณฑลราชบุรี มณฑลอยุธยา และมณฑลอุดรธานี ทั้งหมดถูกล้มเลิกไปในปี พ.ศ. 2476 ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง เมื่อมีการตราพระราชบัญญัติการบริหารราชการส่วนภูมิภาค พุทธศักราช 2476 ขึ้น และนับจากนั้น จังหวัดก็ได้กลายเป็นเขตการปกครองย่อยของประเทศไทยที่มีระดับสูงที่สุด

รายชื่อมณฑลเทศาภิบาล

 

แผนที่ราชอาณาจักรสยาม ราวปี พ.ศ. 2443

ภาคเหนือ

1. มณฑลพายัพ หรือ มณฑลลาวเฉียง หรือมณฑลลาวพุงดำ ในปี พ.ศ. 2442 มณฑลนี้ได้ถูกเรียกว่า "มณฑลฝ่ายตะวันตกเฉียงเหนือ" ต่อมาในปี พ.ศ. 2443 จีงได้เปลี่ยนชื่อให้สั้นลงเป็นมณฑลพายัพซึ่งเป็นภาษาสันสกฤตแปลว่าตะวันตกเฉียงเหนือ ครอบคลุมอาณาเขตของอดีตอาณาจักรล้านนา ประกอบด้วย 6 หัวเมือง ได้แก่ เมืองนครเชียงใหม่ (ครอบคลุมพื้นที่เชียงใหม่ แม่ฮ่องสอน และเชียงราย) เมืองนครลำปาง เมืองนครลำพูน เมืองน่าน เมืองแพร่ และเมืองเถิน (ต่อมา พ.ศ. 2446 ยุบลงรวมเข้ากับลำปาง)
2. มณฑลมหาราษฎร์ เป็นมณฑลที่แยกออกมาจากมณฑลพายัพในปี พ.ศ. 2459 ครอบคลุมพื้นที่ทางตะวันออกของมณฑลพายัพเดิม ประกอบด้วย 3 หัวเมือง เมืองนครลำปาง เมืองนครแพร่ และเมืองนครน่าน ต่อมา พ.ศ. 2469 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้ยุบมณฑลมหาราษฎร์ รวมกันมณฑลพายัพตามเดิม
3. มณฑลนครสวรรค์ ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2438 ซึ่งเป็นมณฑลแรก ๆ ที่จัดตั้งขึ้นมา มีพื้นที่ครอบคลุมเมืองนครสวรรค์ เมืองชัยนาท เมืองกำแพงเพชร เมืองมโนรมย์ เมืองพยุหะคีรี เมืองสรรคบุรี เมืองตาก และเมืองอุทัยธานี
4. มณฑลพิษณุโลก ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2437 มีพื้นที่ครอบคลุมเมืองพิษณุโลก เมืองพิจิตร เมืองสุโขทัย เมืองพิชัย (จังหวัดอุตรดิตถ์) และเมืองสวรรคโลก
5. มณฑลเพชรบูรณ์ เป็นมณฑลที่แยกออกมาจากมณฑลนครราชสีมาเมื่อปี พ.ศ. 2442 ตอนแรกประกอบด้วย 2 เมือง คือเมืองหล่มสักและเมืองเพชรบูรณ์ ภายหลังเมืองหล่มสักได้ถูกยุบลงเป็นอำเภอหนึ่งขึ้นกับเมืองเพชรบูรณ์ จึงทำให้มณฑลนี้มีอยู่เมือง (จังหวัด) เดียว ซึ่งต่อมามณฑลเพชรบูรณ์ก็ได้ถูกรวมเข้ากับมณฑลพิษณุโลกในช่วงระหว่างปี พ.ศ. 2446-2450 ก่อนที่จะถูกยุบลงเป็นหัวเมืองในมณฑลพิษณุโลกอย่างถาวรในปี พ.ศ. 2459

ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

1. มณฑลนครราชสีมา หรือ มณฑลลาวกลาง ก่อตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2436 เป็นมณฑลแรกของประเทศสยาม มีพื้นที่ครอบคลุมเมืองนครราชสีมา เมืองชัยภูมิ เมืองบุรีรัมย์และบริเวณตอนใต้ของจังหวัดขอนแก่นคือเมืองชลบถวิบูลย์ ในช่วงแรกมีเมืองเพชรบูรณ์และเมืองหล่มสักรวมอยู่ด้วย แต่ได้แยกออกไปเป็นมณฑลเพชรบูรณ์ในปี พ.ศ. 2442
2. มณฑลอีสาน หรือ มณฑลลาวกาว ก่อตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2443 โดยตั้งกองบัญชาการมณฑล ณ เมืองอุบลราชธานี ภายหลังได้แยกออกเป็น 2 มณฑล ได้แก่ มณฑลร้อยเอ็ดและมณฑลอุบล เมื่อเดือนมิถุนายน พ.ศ. 2455 ซึ่งตรงกับรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
3. มณฑลร้อยเอ็ด แยกออกมาจากมณฑลอีสานเมื่อปี พ.ศ. 2455 ประกอบด้วยเมืองร้อยเอ็ด เมืองมหาสารคาม เมืองสุวรรณภูมิ เมืองกมลาไสย และเมืองกาฬสินธุ์
4. มณฑลอุบล แยกออกมาจากมณฑลอีสานเมื่อปี พ.ศ. 2455 ประกอบด้วยเมืองอุบลราชธานี เมืองขุขันธ์ เมืองศรีสะเกษ และเมืองสุรินทร์
5. มณฑลอุดร หรือ มณฑลลาวพวน ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2442 เมืองที่ขึ้นกับมณฑลนี้ประกอบด้วยเมืองอุดรธานี เมืองขอนแก่น เมืองเลย เมืองนครพนม เมืองหนองคาย และเมืองสกลนคร

ภาคใต้

1. มณฑลภูเก็ต ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2441 เมืองในมณฑลนี้ประกอบด้วยเมืองภูเก็ต เมืองถลาง เมืองระนอง เมืองพังงา เมืองตะกั่วป่า เมืองกระบี่ เมืองตรัง และเมืองสตูล ซึ่งเมืองสตูลเดิมเป็นส่วนหนึ่งของมณฑลไทรบุรีทางทิศใต้ ได้มารวมอยู่กับมณฑลนี้ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2451 หลังจากที่ยกพื้นที่ส่วนใหญ่ของมณฑลไทรบุรีให้อังกฤษ
2. มณฑลชุมพร ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2439 เมืองในมณฑลนี้ได้แก่ เมืองชุมพร เมืองไชยา เมืองกาญจนดิษฐ์ เมืองหลังสวน และเมืองบ้านดอน ภายหลังเมืองไชยาและเมืองกาญจนดิษฐ์ ถูกรวมเข้าเป็นเมืองไชยา ต่อมาเมื่อปี พ.ศ. 2448 เมืองไชยากับเมืองบ้านดอนถูกรวมเข้าเป็นเมืองสุราษฎร์ธานี จากนั้นได้เปลี่ยนชื่อเป็นมณฑลสุราษฎร์ ต่อมาในปี พ.ศ. 2468 จึงได้ถูกยุบรวมกับมณฑลนครศรีธรรมราช
3. มณฑลนครศรีธรรมราช ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2439 ประกอบด้วย เมืองนครศรีธรรมราช เมืองพัทลุง เมืองสงขลา
4. มณฑลปัตตานี ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2449 มีอาณาเขตครอบคลุมบริเวณ มลายูเจ็ดหัวเมืองได้แก่ เมืองปัตตานี (ตานี) เมืองยะลา เมืองสายบุรี เมืองยะหริ่ง เมืองหนองจิก เมืองรามัน เมืองระแงะ (จังหวัดนราธิวาส)
5. มณฑลไทรบุรี หรือ มณฑลเกอดะฮ์ ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2440 มีพื้นที่ครอบคลุมเมืองไทรบุรี เมืองปลิศ และเมืองสตูล แต่ภายหลังเสียดินแดนส่วนนี้ไปเป็นส่วนหนึ่งของสหพันธรัฐมลายูในเครือจักรภพอังกฤษเมื่อวันที่ 10 มีนาคม พ.ศ. 2451 จึงเหลือเมืองสตูลซึ่งเป็นส่วนที่เหลือของมณฑลไทรบุรีในอาณาเขตสยาม และเมืองนี้จึงถูกรวมเข้ากับมณฑลภูเก็ต

ภาคกลาง

1. มณฑลกรุงเทพ ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2440 โดยตอนแรกเป็นส่วนหนึ่งของกระทรวงนครบาล ประกอบด้วยจังหวัดในเขตปริมณฑล ได้แก่ เมืองพระนคร เมืองธนบุรี เมืองมีนบุรี เมืองธัญญบุรี เมืองปทุมธานี เมืองนนทบุรี เมืองพระประแดง (เมืองนครเขื่อนขันธ์) และเมืองสมุทรปราการ โดยในปี พ.ศ. 2458 มณฑลนี้ได้เปลี่ยนชื่อเป็น "กรุงเทพพระมหานคร" และเมื่อมีการรวมกระทรวงนครบาลเข้ากับกระทรวงมหาดไทยในปี พ.ศ. 2465 กรุงเทพพระมหานครจึงมาอยู่ในความดูแลของกระทรวงมหาดไทยเหมือนกับมณฑลอื่น ๆ
2. มณฑลอยุธยา หรือ มณฑลกรุงเก่า ก่อตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2436 เมืองในมณฑลนี้ได้แก่กรุงเก่า เมืองอ่างทอง เมืองสิงห์บุรี เมืองอินทร์บุรี เมืองพรหมบุรี เมืองลพบุรี และ เมืองสระบุรี
3. มณฑลราชบุรี ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2438 เมืองในมณฑลนี้ได้แก่เมืองราชบุรี เมืองกาญจนบุรี เมืองสมุทรสงคราม เมืองเพชรบุรี และเมืองปราณบุรี(เมืองประจวบคีรีขันธ์)
4. มณฑลนครชัยศรี ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2438 เมืองในมณฑลนี้ได้แก่เมืองนครชัยศรี เมืองสุพรรณบุรี และเมืองสมุทรสาคร

ภาคตะวันออก

1. มณฑลปราจีนบุรี ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2436 เมืองในมณฑลนี้ได้แก่เมืองปราจีนบุรี เมืองชลบุรี เมืองนครนายก เมืองฉะเชิงเทรา เมืองบางละมุง เมืองพนัสนิคม และเมืองพนมสารคาม
2. มณฑลบูรพา ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2446 มณฑลนี้ประกอบด้วยเมืองเสียมราฐ เมืองพระตะบอง เมืองพนมศก และเมืองศรีโสภณ ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของประเทศกัมพูชาในปัจจุบัน ดินแดนส่วนนี้เสียไปเมื่อ 23 มีนาคม พ.ศ. 2449 เพื่อแลกกับเมืองตราดและเมืองด่านซ้าย
3. มณฑลจันทบุรี ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2449 หลังจากที่สยามเสียมณฑลบูรพาไปให้กับฝรั่งเศส และฝรั่งเศสคืนดินแดนเมืองตราดและเกาะต่าง ๆ กลับมาสู่อำนาจอธิปไตยของสยาม เมืองในมณฑลนี้ได้แก่เมืองจันทบุรี เมืองระยอง เมืองตราด

บริเวณ

มณฑลที่ใหญ่ ๆ ได่แก่ มณฑลพายัพ มณฑลอุดร และมณฑลอีสาน มีเขตการปกครองพิเศษที่มีระดับอยู่ระหว่างมณฑลกับเมือง (จังหวัด) เรียกว่า "บริเวณ" มีข้าหลวงประจำบริเวณเป็นผู้ปกครอง ได้แก่

• มณฑลพายัพ (มณฑลลาวเฉียงหรือลาวพุงดำ)
  • บริเวณเชียงใหม่เหนือ: เชียงราย เชียงแสน ป่าเป้า (เวียงป่าเป้า) เชียงขวาง และฝาง
  • บริเวณเชียงใหม่ตะวันตก: แม่ฮ่องสอน ยาว ขุนยวม และปาย
  • บริเวณน่านเหนือ: เชียงของ เทิง เชียงคำ เชียงแลง เชียงลม และเชียงฮ่อน
• มณฑลอุดร (มณฑลลาวพวน)
  • บริเวณหมากแข้ง: บ้านหมากแข้ง (อุดรธานี) หนองคาย หนองหาน กุมภวาปี กมุทธาไสย (หนองบัวลำภู) โพนพิสัย และรัตนวาปี
  • บริเวณพาชี: ขอนแก่น ชนบท และภูเวียง
  • บริเวณธาตุพนม: นครพนม ไชยบุรี (บึงกาฬ) ท่าอุเทน กุสุมาลย์มณฑล อากาศอำนวย เรณูนคร หนองสูงและมุกดาหาร
  • บริเวณสกล: สกลนคร พรรณานิคม วาริชภูมิ
  • บริเวณน้ำเหือง: เลย แก่นท้าว (ประเทศลาว) และบ่อท่า
• มณฑลอีสาน (มณฑลลาวกาว)
  • บริเวณอุบล: อุบลราชธานี เขมราฐ และยโสธร
  • บริเวณจำปาศักดิ์: จำปาศักดิ์ (ประเทศลาว)
  • บริเวณขุขันธ์: ขุขันธ์ ศรีสะเกษ กันทรลักษ์ อุทุมพรพิไสย และเดชอุดม
  • บริเวณสุรินทร์: สุรินทร์และสังขะ
  • บริเวณร้อยเอ็ด: ร้อยเอ็ด มหาสารคาม กาฬสินธุ์ กมลาไสย และสุวรรณภูมิ

ลำดับเวลา

พ.ศ. 2437

จัดตั้งมณฑลเทศาภิบาลขึ้น 3 มณฑล คือ มณฑลพิษณุโลก มณฑลปราจีนบุรี มณฑลนครราชสีมา และปลายปีตั้งมณฑลราชบุรีขึ้นอีกมณฑลหนึ่ง

พ.ศ. 2438

จัดตั้งมณฑลเทศาภิบาลขึ้น 3 มณฑล คือ มณฑลนครชัยศรีมณฑลนครสวรรค์ มณฑลกรุงเก่า และได้แก้ไขระเบียบการจัดมณฑลฝ่ายทะเลตะวันตก คือ ตั้งเป็นมณฑลภูเก็ตให้เข้ารูปลักษณะของมณฑลเทศาภิบาลอีกมณฑลหนึ่ง

พ.ศ. 2439

ได้รวมหัวเมืองเป็นมณฑลเทศาภิบาลขึ้นอีก 2 มณฑล คือ มณฑลนครศรีธรรมราช และมณฑลชุมพร

พ.ศ. 2440

ได้รวมหัวเมืองมะลายูตะวันออกเป็นมณฑลไทรบุรี และในปีเดียวกันได้ตั้งมณฑลเพชรบูรณ์ขึ้นอีกมณฑลหนึ่ง

พ.ศ. 2443

เมื่อวันที่ 30 มิถุนายน พ.ศ. 2443 ได้มีการรวมเมืองเชียงใหม่ น่าน ลำปาง ลำพูน และแพร่ เป็นมณฑลตวันตกเฉียงเหนือ

พ.ศ. 2444

เมื่อวันที่ 21 มกราคม พ.ศ. 2444 (พ.ศ. 2443 เดิม) ได้เปลี่ยนชื่อมณฑล 4 มณฑลดังต่อไปนี้

• มณฑลตวันออก เป็นมณฑลบุรพา
• มณฑลตวันออกเฉียงเหนือ เป็นมณฑลอิสาณ
• มณฑลฝ่ายเหนือ เป็นมณฑลอุดร
• มณฑลตวันตกเฉียงเหนือ เป็นมณฑลพายัพ

พ.ศ. 2447

ยุบมณฑลเพชรบูรณ์ เพราะเห็นว่ามีแต่จะสิ้นเปลืองค่าใช้จ่าย

พ.ศ. 2449

จัดตั้งมณฑลปัตตานีและมณฑลจันทบุรี มีเมืองจันทบุรี ระยอง และตราด

พ.ศ. 2450

ตั้งมณฑลเพชรบูรณ์ขึ้นอีกครั้งหนึ่ง

พ.ศ. 2451

ไทยต้องยอมยกมณฑลไทรบุรีให้แก่อังกฤษเพื่อแลกเปลี่ยนกับการแก้ไขสัญญาค้าขาย และเพื่อจะกู้ยืมเงินอังกฤษมาสร้างทางรถไฟสายใต้

พ.ศ. 2455

ได้แยกมณฑลอีสานออกเป็น 2 มณฑล มีชื่อใหม่ว่า มณฑลอุบลและมณฑลร้อยเอ็ด

พ.ศ. 2458

จัดตั้งมณฑลมหาราษฎร์ขึ้น โดยแยกออกจากมณฑลพายับ

พ.ศ. 2469

เมื่อวันที่ 31 มีนาคม พ.ศ. 2469 (พ.ศ. 2468 เดิม):

• เลิกมณฑลมหาราษฎร์ ยกจังหวัดแพร่ ลำปาง น่าน มารวมกับจังหวัดเชียงใหม่ ลำพูน เชียงราย แม่ฮ่องสอน เป็น 7 จังหวัดด้วยกัน เรียก มณฑลพายัพ
• เลิกมณฑลสุราษฎร์ ยกจังหวัดสุราษฎร์ธานี หลังสวน ชุมพร มารวมกับจังหวัดสงขลา นครศรีธรรมราช พัทลุง เป็น 6 จังหวัด
• ยกจังหวัดสตูลเข้ารวมในมณฑลนครศรีธรรมราช รวมเป็น 7 จังหวัด เรียก มณฑลนครศรีธรรมราช
• เลิกมณฑลร้อยเอ็ดและมณฑลอุบลราชธานี ยกจังหวัดร้อยเอ็จ มหาสารคาม กาฬสินธุ์ อุบลราชธานี ขุขันธ์ สุรินทร์ รวม 6 จังหวัดมารวมกับจังหวัดนครราชสีมา ไชยภูมิ บุรีรัมย์ เป็น 9 จังหวัด เรียก มณฑลนครราชสีมา
• ประกาศยกเลิกตำแหน่งอุปราชประจำภาคและมณฑลต่างๆ เป็นตำแหน่งสมุหเทศาภิบาลตามเดิม

พ.ศ. 2475

เมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2475:

• ยุบเลิกมณฑลปัตตานี รวมจังหวัดต่าง ๆ ของมณฑลปัตตานีเข้าไว้ในปกครองของมณฑลนครศรีธรรมราช
• ยุบเลิกมณฑลจันทบุรี รวมจังหวัดต่าง ๆ ของมณฑลจันทบุรีเข้าไว่ในปกครองของมณฑลปราจีน
• ยุบเลิกมณฑลนครชัยศรี รวมจังหวัดต่าง ๆ ของมณฑลนครชัยศรีเข้าไว่ในปกครองของมณฑลราชบุรี
• ยุบเลิกมณฑลนครสวรรค์ รวมจังหวัดต่าง ๆ ของมณฑลนครสวรรค์เข้าไว่ในปกครองของมณฑลอยุธยา เว้นแต่จังหวัดตาก และจังหวัดกำแพงเพชรให้ยกไปขึ้นอยู่ในปกครองของมณฑลพิษณุโลก

พ.ศ. 2476

เมื่อได้มีการประกาศใช้พระราชบัญญัติระเบียบราชการบริหารแห่งราชอาณาจักรสยาม พ.ศ. 2476 จึงได้ยกเลิกมณฑลเสียทั้งหมด

ลำดับพระนามและนามท่านผู้บัญชาการมณฑลเทศาภิบาล

ลำดับ	ชื่อ	เริ่มต้น	สิ้นสุด	รวมระยะเวลา
กรุงเทพมหานคร
1	พระยาเพชรปาณี (ดั่น รักตะประจิตร)	2464	2467	3 ปี
2	พระยาเพชรลดา (สอาด ณ ป้อมเพชร)	2467	2468	1 ปี
3	เจ้าพระยาสุรบดินทร์สุรินทร์ฦาชัย (พร จารุจินดา)	2468	2471	3 ปี
4	เจ้าพระยามุขมนตรี (อวบ เปาโรหิตย์)	2471	2474	3 ปี
5	พระยาจ่าแสนยบดีศรีบริบาล (ชิต สุนทรวร)	2474	2476	2 ปี
จันทบุรี
1	พระยาวิชยาธิบดี (แบน บุนนาค)	2449	2452	3 ปี
2	พระยารณชัยชาญยุทธ (ถนอม บุณยเกตุ)	2452	2457	5 ปี
3	หม่อมเจ้าธำรงศิริ ศรีธวัช	2457	2458	1 ปี
4	หม่อมเจ้าประดิพัทธเกษมศรี เกษมศรี	2458	2459	1 ปี
5	หม่อมเจ้าสฤษดิเดช ชยางกูร	2459	2466	7 ปี
6	พระยาไกรเพชรรัตนสงคราม (ชม โชติกะพุกกณะ)	2466	2471	5 ปี
7	พระยาอินทราธิบดีสีหราชรองเมือง (ทองย้อย เศวตศิลา)	2471	2472	1 ปี
8	พระยาศรีเสนา (ฮะ สมบัติศิริ)	2472	2473	1 ปี
9	พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฐ์ (เชียร กัลยาณมิตร)	2473	2475	2 ปี
มณฑลไทรบุรี
1	เจ้าพระยาฤทธิสงครามภักดี (อับดุล ฮามิด)	2440	2450	10 ปี
มณฑลนครชัยศรี
1	พระยามหาเทพ (บุตร บุณยรัตพันธุ์)	2438	2441	3 ปี
2	เจ้าพระยาศรีวิไชยชนินทร์ (ชม สุนทรารชุน)	2441	2458	17 ปี
3	พระยามหาอำมาตยาธิบดี (เส็ง วิรยศิริ)	2458	2460	2 ปี
4	พระยามหินทรเดชานุวัตร (ใหญ่ สยามมานนท์)	2460	2466	6 ปี
5	พระยาสุนทรบุรีศรีพิชัยสงคราม (อี้ กรรณสูต)	2466	2468	2 ปี
6	หม่อมเจ้าธำรงศิริ ศรีธวัช	2468	2475	7 ปี
มณฑลนครราชสีมา
1	พระยาพิเรนทรเทพ (ทองคำ สีหอุไร)	2435	2436	1 ปี
2	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์	2436	2436
3	พระยาสิงหเสนี (สอาด สิงหเสนี)	2436	2444	8 ปี
4	พระยานครราชเสนี (กาจ สิงหเสนี)	2444	ปลาย พ.ศ. 2444
5	พระยากำแหงสงครามรามภักดี (จัน อินทรกำแหง)	2444	2450	6 ปี
6	เจ้าพระยามุขมนตรี (อวบ เปาโรหิตย์)	2450	2456	6 ปี
7	พระยาพหลโยธิน (นพ พหลโยธิน)	2456	2466	10 ปี
8	พระยาเพชรลดา (สอาด ณ ป้อมเพชร)	2466	2467	1 ปี
9	พระยาเพชรปาณี (ดั่น รักตะประจิตร)	2467	2468	1 ปี
(8)	พระยาเพชรลดา (สอาด ณ ป้อมเพชร)	2468	2476	8 ปี
มณฑลนครศรีธรรมราช
1	เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม)	2439	2449	10 ปี
2	พระยาศรีธรรมาโศกราช (เจริญ จารุจินดา)	2449	2453	4 ปี
3	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงลพบุรีราเมศวร์	2453	2468	15 ปี
4	พระยาสุรินทรราชา (นกยูง วิเศษกุล)	2468	2469	1 ปี
5	พระยาศรีธรรมราช (ทองคำ กาญจนโชติ)	2469	2476	7 ปี
มณฑลนครสวรรค์
1	พระยาดัสกรปลาศ (ทองอยู่ โรหิตเสถียร)	2438	2439	1 ปี
2	พระยาไกรเพชรรัตนสงคราม (แฉ่ บุนนาค)	2439	2445	6 ปี
3	พระยาอมรินทรฦาชัย (จำรัส รัตนกุล)	2445	2453	8 ปี
4	พระยารณชัยชาญยุทธ (ศุข โชติกเสถียร)	2453	2459	6 ปี
5	พระยาไกรเพชรรัตนสงคราม (ชม โชติกพุกกณะ)	2459	2462	3 ปี
6	พระยาเทพหัสดิน (ผาด เทพหัสดิน ณ อยุธยา)	2462	2466	4 ปี
7	พระยามหินทรเดชานุวัตร (ใหญ่ สยามานนท์)	2466	2472	6 ปี
8	พระยาอรรถกระวีสุนทร (สงวน ศตะรัต)	2472	2475	3 ปี
มณฑลบูรพา
1	พระยามหาอำมาตยาธิบดี (หรุ่น ศรีเพ็ญ)	2434	2436	2 ปี
2	พระยาศักดาภิเดชวรฤทธิ์ (ดัน อามารานนท์)	2436	2446	10 ปี
3	เจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ (ชุ่ม อภัยวงศ์)	2446	2449	3 ปี
มณฑลปราจีน
1	พระยาฤทธิรงค์รณเฉท (ศุข ชูโต)	2436	2440	4 ปี
2	พระยาเทพอรชุน (เจ๊ก จารุจินดา)	2440	2442	2 ปี
3	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอลังการ	2442	2446	4 ปี
4	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนมรุพงษ์ศิริพัฒน์	2446	2458	12 ปี
5	หม่อมเจ้าธำรงศิริ ศรีธวัช	2458	2468	10 ปี
6	หม่อมเจ้าอุปพัทธพงศ์ ศรีธวัช	2468	2472	4 ปี
7	พระอินทราธิบดีสีหราชรองเมือง (ทองย้อย เศวตศิลา)	2472	2474	2 ปี
8	พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฐ์ (เชียร กัลยาณมิตร)	2474	ปลาย พ.ศ. 2474
9	พระยาอรรถกระวีสุนทร (สงวน ศตะรัต)	ปลาย พ.ศ. 2474	2476
มณฑลปัตตานี
1	พระยาเดชานุชิต (หนา บุนนาค)	2449	2466	17 ปี
2	หม่อมเจ้าสฤษดิเดช ชยางกูร	2466	2468	2 ปี
3	พระยาอุดมพงศ์เพ็ญสวัสดิ์ (หม่อมราชวงศ์ประยูร อิศรศักดิ์)	2469	2475	6 ปี
มณฑลพายัพ
1	เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (พุ่ม ศรีไชยันต์)	ก่อน พ.ศ. 2435	ก่อน พ.ศ. 2435
2	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา	ก่อน พ.ศ. 2435	ก่อน พ.ศ. 2435
3	พระยาทรงสุรเดช (อั้น บุนนาค)	ก่อน พ.ศ. 2435	2442
4	พระยาวิสูตรสาครดิฐ (สาย โชติกเสถียร)	2442	2445	3 ปี
5	เจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์ (เชย กัลยาณมิตร)	2445	2458	13 ปี
6	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรเดช	2458	2465	7 ปี
7	เจ้าพระยาสุรบดินทร์สุรินทรฦาชัย (พร จารุจินดา)	2465	2468	3 ปี
8	เจ้าพระยามุขมนตรี (อวบ เปาโรหิตย์)	2468	2471	3 ปี
9	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทศศิริวงศ์	2471	2475	4 ปี
10	พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฐ์ (เชียร กัลยาณมิตร)	2475	2476	1 ปี
มณฑลพิษณุโลก
1	เจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์ (เชย กัลยาณมิตร)	2437	2445	8 ปี
2	พระยาภักดีณรงค์ (สิน ไกรฤกษ์)	2445	2446	1 ปี
3	พระยาศรีสุริยราชวรานุวัตร (โพ เนติโพธิ์)	2446	2449	3 ปี
4	พระยาชลบุรานุรักษ์ (เจริญ จารุจินดา)	2449	2449
5	พระยาเทพาธิบดี (อิ่ม เทพานนท์)	2449	2449
6	เจ้าพระยาสุรบดินทร์ฯ (เจริญ จารุจินดา)	2449	2465	16 ปี
7	พระยาศรีสุริยราชวรานุวัตร (ศุข ดิษยบุตร)	2465	2468	3 ปี
8	พระยาเพชรปาณี (ดั่น รักตประจิตร)	2468	2471	3 ปี
9	พระยานครพระราม (สวัสดิ์ มหากายี)	2471	2476	5 ปี
มณฑลเพชรบูรณ์
1	พระยาเพชรรัตนสงคราม (เฟื่อง เฟื่องเพชร)	2442	2450	8 ปี
2	พระยาเทพธิบดี (อิ่ม เทพานนท์)	2450	2454	4 ปี
3	พระยาเพชรรัตนราชสงคราม (เลื่อง ภูมิรัตน์)	2454	2458	4 ปี
มณฑลภูเก็ต
1	พระยาทิพโกษา (โต โชติกเสถียร)	ก่อน พ.ศ. 2435	2441
2	พระยาวิสูตรสาครดิฐ	2441	2442	1 ปี
3	พระยาวรสิทธิเสวีรัตน (ใต้ฮัก ภัทรนาวิก)	2442	2443	1 ปี
4	พระยารัษฎานุประดิษฐ์มหิศรภักดี (คอซิมบี้ ณ ระนอง)	2443	2456	13 ปี
5	พระยาวิชิตวงศ์วุฒิไกร (หม่อมราชวงศ์สิทธิ์ สุทัศน์)	2456	2463	7 ปี
6	พระยาสุรินทรราชา (นกยูง วิเศษกุล)	2463	2468	5 ปี
7	หม่อมเจ้าสฤษดิเดช ชยางกูร	2468	2473	5 ปี
8	พระยาศรีเสนา (ฮะ สมบัติศิริ)	2473	2476	3 ปี
มณฑลมหาราษฎร์
1	พระยาเพชรรัตนราชสงคราม (เลื่อง ภูมิรัตน์)	2458	2465	7 ปี
2	พระยาไกรเพชรรัตนสงคราม (ชม โชติกระพุกกณะ)	2465	2466	1 ปี
3	พระยาเดชานุชิต (หนา บุนนาค)	2466	2468	2 ปี
มณฑลราชบุรี
1	เจ้าพระยาสุรพันธ์พิสุทธิ์ (เทศ บุนนาค)	2437	2442	5 ปี
2	พระยาเทพอรชุน (เจ๊ก จารุจินดา)	2442	2444	2 ปี
3	พระยารัตนกุล (จำรัส รัตนกุล)	2444	2457	13 ปี
4	พระยาไกรเพชรรัตนสงคราม	2457	2458	1 ปี
5	หม่อมเจ้าสฤษดิเดช ชยางกูร	2455	2459	4 ปี
6	หม่อมเจ้าประติพัทธ์เกษมศรี เกษมศรี	2459	2460	1 ปี
7	พระยามนตรีสุริยวงศ์ (ฉี่ บุนนาค)	2460	2465	5 ปี
8	พระยาคฑาธรบดี (เทียบ อัศวนนท์)	2465	2469	4 ปี
9	พระยาอรรถการยบดี (ชุ่ม อรรถจินดา)	2469	2472	3 ปี
10	พระยาสุรพันธ์เสนี (อิ้น บุนนาค)	2472	2476	4 ปี
มณฑลร้อยเอ็ด
1	หม่อมเจ้าธำรงศิริ ศรีธวัช	2455	245x
2	พระยารณชัยชาญยุทธ (ถนอม บุณยเกตุ)	245x	2468
มณฑลสุราษฎร์ธานี
1	พระยาดำรงสุจริตมหิศวรภักดี (คอซิมก๊อง ณ ระนอง)	2439	2444	5 ปี
2	พระยาวรสิทธิเสวีวัตร (ใต้ฮัก ภัทรนาวิก)	2444	2448	4 ปี
3	พระยามหิบาลบริรักษ์ (สวัสดิ์ ภูมิรัตน์)	2448	2456	8 ปี
4	พระยาคงคาทราธิบดี (พลอย ณ นคร)	2456	2468	12 ปี
มณฑลอยุธยา
1	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนมรุพงศ์ศิริพัฒน์	2438	2446	8 ปี
2	พระยาโบราณราชธานินทร์ (พร เดชะคุปต์)	2446	2472	26 ปี
3	หม่อมเจ้าอุปพัทธพงศ์ ศรีธวัช	2472	2474	2 ปี
4	พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฐ์ (เชียร กัลยาณมิตร)	2474	2476	2 ปี
มณฑลอุดร
1	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม	ก่อน พ.ศ. 2435	2442	7 ปี
2	พระวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวัฒนา	2442	2449	6 ปี
3	พระยาศรีสุริยาราชวรานุวัตร (โพ เนติโพธิ์)	244x	245x
4	พระยาศรีสุริยราชวรานุวัตร (ศุข ดิษยบุตร)	245x	2465
5	เจ้าพระยามุขมนตรี (อวบ เปาโรหิตย์)	2465	2470	5 ปี
6	พระยาอดุลยเดชสยาเมศรภักดี (อุ้ย นาครธรรพ)	2470	2472	2 ปี
7	พระยาตรังคภูบาล (เจิม ปันยารชุน)	2472	2476	4 ปี
มณฑลอุบล
1	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร	ก่อน พ.ศ. 2435	2453	18 ปี
2	พระยาศรีธรรมศกราช (เจริญ จารุจินดา)	2453	2456	3 ปี
3	พระยาศรีธรรมศกราช (ปิ๋ว บุนนาค)	2456	2468	12 ปี
มณฑลลาวกาว
1	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์

ดูเพิ่ม

• เขตการปกครองของประเทศไทย

อ้างอิง

1. Glenn Slayden, บ.ก. (29 September 2013). "พายัพ" (Dictionary). Royal Institute Dictionary - 1982. Thai-language.com. สืบค้นเมื่อ 2013-09-29. Royal Institute - 1982 พายัพ /พา-ยับ/ {Sanskrit: วายวฺย ว่า ของวายุ} [นาม] ชื่อทิศตะวันตกเฉียงเหนือ.
2. "ประกาศเลิกมณฑลเพ็ชร์บูรณ์เข้าเปนเมืองในมณฑลพิศณุโลก แลแยกมณฑลพายัพเปนมณฑลมหาราษฎร์ แลมณฑลพายัพ รวมเรียกว่า มณฑลภาคพายัพ มีตำแหน่งอุปราชเปนผู้ตรวจตรากำกับราชการ" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 12 กันยายน พ.ศ. 2458. สืบค้นเมื่อ 7 มกราคม พ.ศ. 2562. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
3. ประกาศ ตั้งเมืองปราณบุรี ราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ ๒๓ ตอนที่ ๔๑ ประกาศ ณ วันที่ ๖ มกราคม พ.ศ. ๒๔๔๙ หน้าที่ ๑๐๖๒
4. ประกาศ เปลี่ยนนามเมืองปราณบุรี เป็นเมืองประจวบคีรีขันธ์ ราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ ๓๒ ตอนที่ ๐ ก ประกาศ ณ วันที่ ๒๒ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๕๘ หน้าที่ ๑๗๖
5. "ข้อบังคับสำหรับปกครองมณฑลตวันตกเฉียงเหนือ ร,ศ, ๑๑๙" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 22 กรกฎาคม พ.ศ. 2443. สืบค้นเมื่อ 15 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2559. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
6. "กฎข้อบังคับ เรื่องเปลี่ยนชื่อมณฑล ๔ มณฑล" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 27 มกราคม ๑๑๙. สืบค้นเมื่อ 15 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2559. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
7. "ประกาศ เรื่องยุบแลรวมการปกครองมณฑลต่าง ๆ" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 31 มีนาคม พ.ศ. 2468. สืบค้นเมื่อ 15 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2559. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
8. "ประกาศ เรื่องยุบรวมท้องที่บางมณฑลและบางจังหวัด" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2474. สืบค้นเมื่อ 15 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2559. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
9. ขรรค์ชัย บุนปาน. (2545). เทศาภิบาล สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพ. กรุงเทพฯ: ศิลปวัฒนธรรม.

อ่านเพิ่ม

• Damrong Rajanubhab (2002). เทศาภิบาล [Thesaphiban] (pdf). Bangkok: Matichon. ISBN 9743227814.
• Tej Bunnag (1977). The Provincial Administration of Siam, 1892-1915: the Ministry of the Interior under Prince Damrong Rajanubhab. Kuala Lumpur: Oxford University Press. ISBN 0-19-580343-4.
• Tej Bunnag (2005). การปกครองระบบเทศาภิบาลของประเทศสยาม พ.ศ. 2435–2458 [The Provincial Administration of Siam, 1892–1915: the Ministry of the Interior under Prince Damrong Rajanubhab] (pdf) (2nd ed.). Bangkok: Thammasat University Press. ISBN 9745719374.

แหล่งข้อมูลอื่น